Научная статья на тему 'Политика советского правительства по ограничению национального образования в Узбекистане и ее отрицательные последствия (на примере 20-х годов ХХ века)'

Политика советского правительства по ограничению национального образования в Узбекистане и ее отрицательные последствия (на примере 20-х годов ХХ века) Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
54
9
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Общество и инновации
ВАК
Область наук
Ключевые слова
Туркестан / Узбекистан / ограничительная политика / национальное образование / школа / медресе / мечеть / вакф / экспроприация. / Turkestan / Uzbekistan / restrictive policy / national education / school / madrasah / mosque / waqf / expropriation.

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Ойбек Комилов

В статье анализируется политика советского правительства по ограничению деятельности национального образования в Узбекистане в 20-годах XX века, экспроприация вакфного имущества, принадлежащего медресе, и его негативные последствия с помощью архивных материалов и научной литературы.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Policy of the soviet government on the restriction of the national education in Uzbekistan and its negative consequences (on the example of the 20s of the XX century)

The article analyzes the policy of the Soviet government to restrict the activities of national education in Uzbekistan in the 20s of the XX century, the expropriation of the waqf property belonging to the madrasah, and its negative consequences with the help of archival materials and scientific literature.

Текст научной работы на тему «Политика советского правительства по ограничению национального образования в Узбекистане и ее отрицательные последствия (на примере 20-х годов ХХ века)»

Жамият ва инновациялар -Общество и инновации -Society and innovations

Journal home page: https://inscience.uz/index.php/socinov/index

Policy of the soviet government on the restriction of the national education in Uzbekistan and its negative consequences (on the example of the 20s of the XX century)

Oybek KOMILOV1

Andijan State University

ARTICLE INFO

ABSTRACT

Article history:

Received April 2021 Received in revised form 20 April 2021 Accepted 15 May 2021 Available online 15 June 2021

Keywords:

Turkestan,

Uzbekistan,

restrictive policy,

national education,

school,

madrasah,

mosque,

waqf, expropriation.

The article analyzes the policy of the Soviet government to restrict the activities of national education in Uzbekistan in the 20s of the XX century, the expropriation of the waqf property belonging to the madrasah, and its negative consequences with the help of archival materials and scientific literature.

2181-1415/© 2021 in Science LLC.

This is an open access article under the Attribution 4.0 International (CC BY 4.0) license (https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/deed.ru)

Совет х,окимиятининг Узбекистон миллий таълимини чеклаш сиёсати ва унинг салбий окибатлари (XX асрнинг 20 - йиллари мисолида)

АННОТАЦИЯ_

Ма;олада совет хркимиятининг XX асрнинг 20 - йил-ларида Узбекистондаги миллий таълим фаолиятини чеклашга доир амалга оширган сиёсати, олий диний таълим маскани - мадрасаларга тегишли вак;ф мулкларининг экспроприация килиниши х,амда унинг салбий о;ибатлари масалалари архив манбаларидаги материаллар ва илмий адабиётлар ёрдамида тах,лил килинган.

Калит сузлар:

Туркистон,

Узбекистон,

чеклаш сиёсати,

миллий таълим,

мактаб,

мадраса,

масжид,

ва;ф, экспроприация.

1 Doctor of Sciences in History (DSc), Professor at the Department of Theory of Civil Society of Andijan State University, Andijan, Uzbekistan. E-mail: oybek.komilov@bk.ru.

Жамият ва инновациялар - Общество и инновации - Society and innovations Issue - 2 № 3 (2021) / ISSN 2181-1415

Политика советского правительства по ограничению национального образования в Узбекистане и ее отрицательные последствия (на примере 20-х годов ХХ века)

АННОТАЦИЯ_

В статье анализируется политика советского правительства по ограничению деятельности национального образования в Узбекистане в 20-годах XX века, экспроприация вакфного имущества, принадлежащего медресе, и его негативные последствия с помощью архивных материалов и научной литературы.

Исти;лол йиллари Узбекистон таълим тизимидаги модернизацион жараёнлар, диний таълим муассасалари фаолиятидаги мухим ислохотларнинг йилдан-йилга жадаллашиб бориши сохани атрофлича илмий тахлил этишга жиддий эхтиёж борлигини курсатади. Хусусан, Узбекистон Республикаси Президенти Ш.М. Мирзиёевнинг 2018 йил 28 декабрдаги Олий Мажлисга Мурожаатномасида: "Маърифат инсонни камолга, жамиятни тара;;иётга етаклайди" [1; 30]. Биро;, совет хокимияти йиллари Узбекистонда ислом дини ва унинг асосий таълим муассасалари булган миллий мактаб ва мадрасалар фаолиятини чеклашга доир сиёсат олиб борилди. Маълумки, ислом диний таълимоти ну;таи назаридан ва;флар хайрия мулклари хисобланиб, улар асосан хайрия ишлари учун таъсис этилган. Шунингдек, улар мадрасаларнинг и;тисодий асоси вазифасини хам утар эди. Таъкидлаш жоизки, XX аср 20 - йилларининг иккинчи ярмида хам мадрасалар фаолият олиб борди. Туркистонда совет хокимияти урнатилгандан сунг, большевиклар томонидан ва;фларни давлат ихтиёрига мажбурий йул билан утказиш, яъни экспроприация ;илишга харакат ;илинди. Ва;ф мулкларининг давлат ихтиёрига утказилиши 1917 йил октябрь тунтаришидан сунг бошланди. Бу масала советларнинг 1917 йил 26 октябрдаги

II Бутунроссия съезди ;абул ;илган "Ер тугрисида" [2; 13]ги декретга асосланди, чунки унга кура барча ерлар, жумладан черков, диний муассасаларнинг ерлари хам "умумхал; мулки" деб эълон ;илиниб, ерга булган хусусий мулкчилик бекор ;илинган эди. 1918 йилда Туркистонда Миллатлар хал; комиссарлиги таъсис этилди, декабрь ойида эса Миллатлар хал; комиссарлигида ва;ф мулкларини бош;ариш булими тузилди [3; 8]. Миллатлар хал; комиссарлиги ходимлари уз фаолиятларининг дастлабки кунларидано; ва;фларни давлат мулкига айлантириш тарафдори булди. Комиссарлик рахбарларининг фикрича, совет хокимиятининг ;онунлари билан, жумладан, ер ха;идаги декрет билан ишлаб чи;ариш воситасига ерга булган хусусий мулкчилик тугатилди, шу сабабли ва;ф ерлар ва бош;а мулклар давлат мулкига айлантирилиши керак эди [3; 5].

Ключевые слова:

Туркестан,

Узбекистан,

ограничительная

политика,

национальное

образование,

школа,

медресе,

мечеть,

вакф,

экспроприация.

Жaмият ba иннoвaциялap - Oбщecтвo и иннoвaции - Society and innovations Issue - 2 № 3 (2021) / ISSN 2181-1415

Typкиcтoн Рecпyбликacи Mapкaзий Ижpoия Koмитeтининг 1920 йил 26 фeвpaлдaги ;apop^a ^pa, вaкфлap Maopиф xaлк кoмиccapлиги тacappyфигa бepилди [3; 1, 2]. Typкиcтoн АССР Maopиф xaлк кoмиccapлиги кoллeгияcининг 1920 йил 6 мapтдaги мaжлиcидa вaкф булимини тузиш мacaлacи кypиб чи;илди. Koллeгия уз кapopи билaн вaкф булимини тaшкил ;илди, мyдиpлик вaзифacи вaктинчa Myнaввap Цopи Aбдypaшидxoнoвгa юклaтилди вa yнгa вaкф булими мyдиpлигигa нoмзoд тoпиш мacaлacи тoпшиpилди [4; 118]. Myнaввap Цopи тaвcияcигa ^pa, Maopиф xaлк кoмиccapлиги к;oшидaги вaкф булими мyдиpлигигa Б. Xyжaeв тaйинлaнгaн. Te3 opaдa Maopиф xaл; кoмиccapлиги "Вa;флapни бoш;apиш тyFpиcидa Myвa;;aт Hизoм" ишлaб чи;ди [4; 128, 132]. Hизoмдa кypcaтилишичa, вa;флapни идopa ;илиш учун Maopиф xaл; кoмиccapлиги ;oшидa Mapкaзий вa;ф булими тaшкил килинган. Maдpaca, мacжид вa бoш;a диний тaшкилoтлap вa;ф мyлклapини бeвocитa бoш;apиш икки кишидaн ибopaт кoллeгия билaн биpгa мyтaвaлли зиммacигa юклaтилди.

Typкиcтoн MИЦнинг 1920 йил 26 фeвpaлдaги ;apopидa вa;ф мyлклapи дapoмaдидaн ;aндaй мa;caдлapдa фoйдaлaниш тyFpиcидa aни; кypcaтмaлap бepилмaгaнди. Typкиcтoн xyкyмaтининг вa;флapгa тeгишли булган кeйинги ^бул ;илган ;apopлapидa бу мacaлaгa o3po; бyлcaдa aни;лик киpитилди. 1920 йил 14 aпpeлдaги РКП (б) M^ Typкиcтoн улга ;yмитacининг ep мacaлacи бyйичa тeзиcлapидa: "Ba^ мyлклapи ep ишлapи xaл; кoмиccapлиги иxтиëpигa бepилaди. Бу epлapдaн тyшaдигaн дapoмaдлap мaopиф кoмиccapлигигa бepилaди вa мycyлмoн axoлиcи opacидa мaдaний - мaъpифий ишлap oлиб бopиш учун фoйдaлaнилaди" [5; 108] - дeя, cy3 юpитилгaн.

Typкиcтoн Рecпyбликacи MИЦнинг 1920 йил 17 нoябpдaги "Typкиcтoн Рecпyбликacидa epдaн фoйдaлaниш вa ep тузилиши тyFpиcидa"ги Hизoмгa acocaн Typкиcтoн xyдyдидaги бapчa ep вa cyв, ким тoмoнидaн фoйдaлaнилишидaн ^тъий нaзap, дaвлaт, xaл; мулкига aйлaнтиpилди. Жyмлaдaн, "Ba^ epлapининг x,aммacи бoлaлap бoFчaлapи, eтимxoнaлap, кoммyнa - мaктaблap вa бoш;a мaдaний -мaъpифий тaшкилoтлap тaшкил ;илиш учун Maopиф xaл; кoмиccapлигигa yтaди, бу мa;caдлap учун фoйдaлaнилмaгaнлapи эca умумий тapтибдa ep тузиш ишлapигa бepилaди" [6; 38] - дeб кypcaтилди. X,yкyмaтнинг бу низoмидa вa;ф epлapи дaвлaт мулки экaнлиги ^йд этилди вa yлapдaн фoйдaлaниш хУКУКи Maopиф xaл; кoмиccapлигигa бepилди. Aнa шу тapи;a, 1920 йилнинг нoябpь oйидaн бoшлaб, Typкиcтoндaги мaдpacaлapнинг икти^дий acocини тaшкил этгaн вa;ф epлapи дaвлaт тacappyфигa утгазилди [7; 17]. Бу э^ мaxaллий мycyлмoн axoлиcи ypтacидa мaълyм нopoзилик кaйфиятини кeлтиpиб чик^ди.

Уpтa Ocиëдa кapшилик xapaкaтининг кyчaйиб бopиши xyкyмaт вa пapтия opгaнлapини xaм тaшвишгa coлди. РКП (б) Mapкaзий Цyмитacи 1922 йил 18 мaйдa "Typкиcтoн - Бyxopo ишлapи тyFpиcидa" ;apop кaбyл ;илиб, yндa "Ba^ epлapини yлapнинг coбик эгaлapигa кaйтapиб бepиш" зapyp дeб, мaxaллий coвeт вa пapтия opгaнлapигa кypcaтмa бepди. Mapкaзнинг вaкф тyFpиcидaги бу мухим йул -йypиклapини Typкиcтoн Mapкaзий Ижpoия Цyмитacи 1922 йил 26 мaйдaги Плeнyмидa мyxoкaмa ;илди [8; 952].

1922 йил 20 июндa Typкиcтoн MИЦнинг "Typкиcтoн Рecпyбликacи мaдpaca вa мacжидлapигa вaкфлapни кaйтapиш тyFpиcидa"ги 75-coнли дeкpeт чикapилди [9; 145, 149]. Унта ^pa, вaкфлap aввaлги эгaлapигa кaйтapиб бepилди. 1922 йил

Жамият ва инновациялар - Общество и инновации - Society and innovations Issue - 2 № 3 (2021) / ISSN 2181-1415

29 октябрда Туркистон Компартияси МИЦнинг Республика Ички ишлари, Ер-сув ишлари ва Адлия хал; комиссарликлари хайъатлари вакиллари билан йигилиши утказилди. Унда У. Эшонхужаев, И. Хидиралиев, А. Соловьев ва Адлия хал; комиссарлиги вакилидан иборат комиссия хайъати тузилди [10; 18]. Комиссия уз ишида ва;флардан тушадиган даромадларнинг асосий ;исмини мадрасаларга сарфлашни таъминлаш, ва;ф мулкларининг амал ;илиш муддатлари ва кейинчалик давлат ихтиёрига утишини белгилаб берди [11; 297].

1922 йил 28 декабрда Туркистон МИЦнинг 173-сонли "Ва;флар тугрисида"ги янги декрети имзоланган. Унга кура, 1922 йил 20 июндаги 75-сонли декрет бекор ;илинди. Бу декретга кура, ва;ф мулклари тегишли булган идоранинг йуналишига ;араб ажратилди, яъни диний ма;омга эга булган маданий - о;артув ва хомийликка сарфланадиган мадраса, мактаб, етимхона, мозорларга тегишли ва;флардан уз эхтиёжлари йулида фойдаланишига рухсат этилди. 1923 йил 11 январда 173-сонли декретга мувофи; Туркистон АССР Маориф хал; комиссарлиги ;ошида Бош ва;ф бош;армаси ва унинг булимлари ташкил этилди [12; 2]. Бош;арма ташкилий-ахборот, академик (илмий муассаса), молия - хужалик булимларидан иборат булди. Бош ва;ф бош;армаси штатлар таркиби 14 кишидан, ва;ф булимлари 12 нафар шахсдан иборат ;илиб белгиланди. Бош ва;ф бош;армасининг асосий вазифаси ;илиб ва;ф мулкларини хисобга олиш, ва;фларнинг асл хужжатларини текшириш, шунингдек, мадрасаларни совет тарзида ;айта ;уриш, улардаги маданий-о;артув ишларини назорат ;илиш ишлари юклатилди [13; 81]. Ю;оридагилардан келиб чи;иб, Бош ва;ф бош;армаси томонидан тегишли чора-тадбирлар белгиланди. Мадрасаларни ;айта ;уриш ва уларда маданий - о;артув ишларни ташкил ;илиш дастури ишлаб чи;илиб, хаётга татби; ;илинган. Ю;орида келтирилган 173-сонли декретнинг 14-бандидаги иловасига кура янги дастурларни ;улламаган мадраса-лар ва;ф даромадларидан фойдаланиш ху;у;идан махрум ;илинган. Мадрасалар хамда бош;а диний муассасаларнинг ва;фларидан олинадиган даромадлардан фойдаланиш тартиби совет хокимиятининг доимий ди;;ат марказида булди. Бунга далил сифатида Туркистон Республикаси ХКСнинг 1923 йил 17 мартдаги кенгайтирилган йигилишини мисол тари;асида келтириш мумкин. Мазкур йигилишда ва;ф маблаглари ха;идаги масала мухокама ;илинди. ХКС маданий-маърифий ахамиятга эга булган ва;фларнигина тан олиш зарур деган ;арорга келди. Бу маблаглар биринчи навбатда совет мактабларини таъминлашга, уларнинг бир ;исмигина мадрасалар учун ажратилган эди [13; 89]. Бундан шуни куриш мумкинки, совет хукумати 1923 йилдан бошлаб мадрасалар фаолиятини тугатиш ма;садида уларнинг и;тисодий асосини чеклашга киришган. Бош ва;ф бош;армаси совет хокимиятининг бу сиёсатини бевосита амалга ошириш ва уларни советлаштириш вазифасини утади.

1923 йил 19-20 июнда Туркистон АССР Советларининг XI съезди булиб утди. Унда ХКС ва область ижроия ;умиталари ;арорларининг ижроси мухокама ;илинган. Бу ишни амалга оширишда Бош ва;ф бош;армасининг роли катта булган. Советларнинг XI съезди ;арорида жумладан, миллий маориф масаласи хам курилди. Съезд ;арорида: "Ва;ф масаласи, ва;ф мулклари даромадларидан биринчи галда, совет ва янги усул мактабларини ;уйи бос;ичларидан бошлаб имкон ;адар фойдаланиш йули билан хал ;илиниши, рухонийларга ;арши курашиш ма;садида янги усул мадраса, мактаб, маориф ишларида миллий зиёлилардан фойдаланишга кенг имкон берилсин" [13; 81], -деб таъкидланган эди.

Жaмият ba иннoвaциялap - Oбщecтвo и иннoвaции - Society and innovations Issue - 2 № 3 (2021) / ISSN 2181-1415

1923 йил ceнтябpдaн иcлox килиниб, янги ycynm aйлaнтиpилгaн мaдpacaлapдa тaълим-тapбия ишлapини бeвocитa бoшкapиш мyтaвaллилap зиммacидa ^лди. Maдaний-мaъpифий мyaccacaлap - мaдpaca мyтaвaллилapини вaкф булими тaйинлaйдигaн булди [13; 157].

1923 йил 6 дeкaбpдa Maopиф xaлк кoмиccapлигининг мaъpyзacидa шyндaй дeйилгaн: '^ш вaкф бoшкapмacи тoмoнидaн мaдpacaлapни coвeтлaштиpиш вa yлapни тaъминлaшгa, шyнингдeк, 65 фoиз мaблaF биpинчи бocкич туккиз йиллик мaктaблap бинoлapини xaмдa мaдaний-мaъpифий мyaccacaлapни кypилишигa 20 фoиз вa xyжaлик эxтиëжлapигa 15 фoиз capфлaнaдигaн булди" [14; 89]. 1923 йилдa Бoш вaкф бoшкapмacининг купгита вaкф бyлимлapи иxтиëpигa утган 10.000 дecятинa вaкф epлapи 1924 йилнинг бoшлapидa кaмбaFaл дexкoнлapгa булиб бepилди [15; 82].

XX acp 2G-йиллapи ypтaлapидaн мaдpacaлapнинг ycтидaн xaм coвeт xyкyмaтини нaзopaти aйникca кyчaйиб кeтгaн. Рecпyбликaнинг кyплaб шaxap вa тyмaнлapидa мaдpacaлapнинг ички ишлapигa apaлaшиш xaмдa yлapни зypлик билaн ëпиб куйиш xoллapи кyзaтилгaн. Macaлaн, ^ш^нт шaxpининг Эcки шaxap киcмидa жoйлaшгaн Kecaк ЦypFoн мaдpacacи тaлaбaлapи coвeт xУKУK-тapтибoт opгaн xoдимлapи тoмoнидaн зypлик билaн xaйдaб чикapилгaн вa xyжpaлap мyxpлaб куйилган. Maдpacaнинг мyдappиcи yшa кyниëк xибcгa oлингaн [16; 43]. 1923-1924 йиллapдa Toшкeнт шaxpидa фaoлият к^^т^н 10 тa мaдpaca мaжбypaн ëпиб куйилди [17; 37].

1924 йил 1 янвapдaн Typкиcтoндaги 212 тa мaдpaca Бoш вaкф бoшкapмacи тoмoнидaн pyйxaтгa oлиниб, yлapнинг acтa-ceкин ëпилиши бoшлaнди. Улapнинг бинoлapи янги coвeт мaктaблapигa мocлaштиpилиб кaйтa кypилa бoшлaнди [13; 54]. Maдpacaлapнинг укув дacтypлapидaн диний фaнлap бyтyнлaй чикapилди.

Узбeкиcтoн Бoш вaкф бoшкapмacининг 1925 йил бoшлapидa coбик Typкиcтoн Рecпyбликacидa вaкфлapни axвoли тyFpиcидa paxбap идopaлapдaн биpигa ëзгaн мaъpyзacидa мaдpacaлapни иcлox килишнинг якуни xaкидa шyндaй дeйилгaн: '^ш вaкф бoшкapмacи тaшкил килингaн кyндaн бoшлaб, 8 тa мaдpaca, 30 гa я;ин мaктaблap иcлox килинди. Цoлгaнлapи, шyнингдeк, кopиxoнaлap xaм ëпилди ëки вaкф дapoмaдидaн oлиб тaшлaнди. Улapни ëпилишигa caбaб шу эдики, кyплaб мaдpaca, мaктaб, кopиxoнaлap бинo вa xoнaлapи xoзиpги мaктaблapгa бyтyнлaй мoc эмac, yлapни кaйтaдaн кypиш кaттa мaблaF тaлaб килapди, шyнингдeк, мaдpacaлapдa тaлaбaлap гани yнчaлик куп бyлмaгaн. 1924 йил 1 aпpeлдaн эca иcлox килинган мaдpacaлap Maopиф xaлк кoмиccapлигининг яшта - мexнaт (coвeт) мaктaбининг иккинчи бocкичигa утгазилди. Toшкeнт, ФapFoнa вa Caмapкaнд xyдyдлapидaги диний мycyлмoн мaктaблapи - мaдpaca, мaктaб, кopиxoнaлap Xoзиpги кyндa вaкф мaблaFидaн тaъминлaнмaйди" [18; 652].

Уз ССР MИЦнинг 1925 йил 18 янвapдa кaбyл килган кapopи xaмдa yшa йили дeкaбpь oйидa Toшкeнт Эcки шaxap ижpoия кyмитacи тoмoнидaн чикapилгaн "Этеи ycyn мaктaб, мaдpaca вa кopиxoнaлap иcлoxoти тyFpиcидa" ги кapopгa мyвoфик coвeт вaкф идopaлapи тaжoвyзкopoнa тopтиб oлгaн диний вaкф мyлклapидaн, шyнингдeк, мaдpaca вa бoшкa диний тaшкилoтлap мyлклapидaн тyшгaн мaблaFлap acocaн coвeт мaктaблapини xaмдa бoшкa укув юpтлapини тaминлaшгa capфлaнгaн. 1925 йилдa 4946 yкyвчилap тaxcил oлгaн 113 coвeт мaктaби вaкф мaблaFи Xиcoбидaн тaъминлaнгaн [19; 147].

Жамият ва инновациялар - Общество и инновации - Society and innovations Issue - 2 № 3 (2021) / ISSN 2181-1415

1925-1926 йилларда Фаргона, Тошкент ва Самар;анд областларида утказилган ер - сув ислохоти жараёнида бойлар ва давлат ерлари билан бирга маданий-маърифий ва;ф ерлари хам давлат ер фондига утказилиб, камбагал дех;онларга булиб берилган эди. Бу ислохотга тайёргарлик ишлари 1925 йил февралда булиб утган Узбекистон советларининг I съезди ;арорига асосан бошланган. Узбекистон хукумати олдига ;уйидаги вазифаларни ;уйди: "Соби; Туркистон, худудининг Узбекистон ;исмидаги ерларни хисоблаш ишлари янги хужалик йилининг бошланишига янада кучайтирилсин ва тугатилсин. Шу муддатда ва шу худудда давлат хамда ва;ф ерларини (узо; муддатга ижарага берилмаганларини) ани;лаш тугатилсин ва 1925 йил кузидан бу ерлардан кам ерли ва ерсиз дех;онларга ер бериш ишларига киришилсин" [20; 86].

Уз ССР Марказий Ижроия Цумитаси 1925 йил 2 декабрда "Ер - сув ислохоти тугрисида" декрет ;абул ;илди [21; 15, 18]. Шу декрет асосида Фаргона областида 40 десятинадан орти;, Тошкент ва Самар;анд областларида 50 десятинадан орти; сугориладиган ери булган помешчик типидаги хужаликларнинг барча ерлари, шунингдек, ерларини ишчи кучи ёллаб фойдаланадиган йирик савдогарлар, шахарда яшайдиган тадбиркор фу;аролар ерлари батамом мусодара ;илинди.

Узбекистонда мадрасалар ва;ф мулкларини тугатиш масаласи иккинчи бор ХКС ва МИЦ тасдигига "Ва;флар тугрисида"ги янги декрет лойихаси киритилганда, кейинчалик 1925 йил 19 декабрда УзССР МИЦ "Ва;флар тугрисида"ги ;арор ;абул ;илинганда анча ;атъийлик билан ;уйилган эди.

1925 йил 19 декабрда УзССР МИЦ "Ва;флар тугрисида" [22; 1]ги 168-сонли ;арор ;абул ;илди. Ушбу ;арорга кура маданий-маърифий, ижтимоий фойдали ма;садларида таъсис этилган ва;флар мулки давлат мулки деб хисобланади. Бу билан у мадрасаларнинг и;тисодий асоси булган ва;флардан махрум ;илинди.

1927 йил 15 августда Узбекистон МИЦ ва ХКС "Ва;ф мулкларини Узбекистон ССР Маориф хал; комиссарлиги ;арамогига топшириш тугрисида" ;арорни ;абул ;илди. Царорда барча мулкларнинг маданий-маърифий ва;ф мулклари деб, тан олиниши ва уларни Уз ССР Маориф хал; комиссарлиги ;арамоги ва ихтиёрига берилиши таъкидланган [23; 19].

Уз ССР Маориф хал; комиссарлиги буйруги билан МИЦ хамда ХКСнинг 15 августдаги ;арорига ва Уз ССР ХКСнинг 1927 йил 1 октябрдаги журнал ;арорига асосан Бош ва;ф бош;армаси, унинг жойлардаги булимлари 1927 йил 1 октябрдан тугатилди [24; 203]. Бу ху;у;ий хужжат Узбекистон МИЦнинг 1925 йил 19 декабрда тасди;ланган "Ва;флар тугрисида"ги ;арорига жиддий узгаришлар киритди. Бу ;арор билан республиканинг хокимият органлари диний ва;фларни давлат мулки деб эълон ;илди. МИЦ ва ХКС нинг 1927 йил 15 августдаги 99-сонли ;арорига биноан барча ва;ф мулклари хам маданий - маърифий, хам диний ва;ф мулклари 1927 йил 1 октябргача Махаллий хужалик булимларига ижарага бериш шарти билан Уз ССР Маориф хал; комиссарлиги ;арамогига топширилди [25; 29].

1927 йил 27 сентябрда Уз ССР ХКС ва;ф мулклари ха;идаги масалани куриб чи;иб, ва;ф мулкларини Бош ва;ф бош;армасидан, махаллий хужалик идораларига беришга ;арор ;илган. Унга кура [26; 60]: Маориф хал; комиссарлиги, махаллий хужалик бош;армасига (Местхозга) ва;фларни ишлатиш учун топширади. Маориф хал; комиссарлиги тасарруфидаги савдо, саноат, омборлар бинолари, абжувоз, тегирмон, хаммом, гишт заводлари, боглар, турар жой ва хужалик ;урилмалари, чойхоналар, мадраса хамда ;орихоналарга хизмат ;илаётган ерлари билан хужалик бош;армасига топширади.

Жaмият ba инновaциялap - Oбщecтво и инновaции - Society and innovations Issue - 2 № 3 (2021) / ISSN 2181-1415

Узбeкиcтон ССР Cовeтлapи MИЦ xaмдa Xaлк Kомиccapлapи Cовeтининг 1928 йил 22 ceнтябpдaги "Ba^ мyлклapини мaxaллий cовeтлap мyлкигa утгазиш тyFpиcидa"ги кapоpи билaн Maоpиф xaлк комиccapлиги тacappyфидaги мaдaний-мaъpифий вa диний вaкфлap мaxaллий cовeтлapнинг мулки дeб эълон килинди [27; 48].

Бу кapоpгa acоcaн "Ba^ мyлклapини Уз ССР Maоpиф xaлк комиccapлиги KapaмоFигa бepиш тyFpиcидa"ги 1927 йил 15 aвгycтдaги 99-ганли Уз ССР MИЦ Cовeтлapи вa XKCнинг кapоpигa yзгapтиpиш киpитилди. ^apopra ^pa Maоpиф xaлк кoмиccapлиги кapaмoFигa бepилгaн мaдaний-мaъpифий вa диний вaкф мyлклapи мaxaллий coвeтлap мулки дeб xиcoблaнди [28; 15]. Maзкyp ^pop, 1928 йилнинг 1 oктябpидaн тyлaлигичa кyчгa киpди. Цapopгa ^pa, бapчa диний мyaccacaлap вaкф мyлклapи тугатилди, yлap мaxaллий coвeтлap мyлкигa aйлaнтиpилди. Уз ССР MИK вa XKC мaxaллий coвeтлapгa мacжидлap бинoлapини бeлгилaнгaн тapтибдa, диний жaмoaлapнинг тaвcияcи билaн нaмoз укиш учун бepишгa pyxcaт этaди. Бу билaн мaдpacaлap нaфaкaт вaкф мyлклapидaн, бaлки уз бинoлapидaн xaм мaxpyм бyлгaнлap.

Узбeкиcтoндa ep-cyв иcлoxoтининг cy^ra бocкичи 1928-1929 йиллapдa Цaшкaдapë, Cypxoндapë вa Xopaзм oкpyглapидa aмaлгa oшиpилгaн. Узбeкиcтoн Mapкaзий Ижpoия Цyмитacи 1928 йил 1 нoябpдa "Узбeкиcтoн ССР Цaшкaдapë вa Cypxoндapë oкpyглapидa йиpик мexнaт килмaй epдaн фoйдaлaнишни тyгaтиш тyFpиcидa"ги xaмдa 1928 йил 2 дeкaбpдa "Xopaзм oкpyгидa йиpик мexнaт килмaй epдaн фoйдaлaнишни тyгaтиш тyFpиcидa"ги дeкpeтлap кaбyл килди. Юкopидa кypcaтилгaнидeк, Узбeкиcтoн MИK вa XKC нинг 1927 йил 15 aвгycтдaги кapopигa acocaн диний вaкф epлapи xaм дaвлaт мулки дeб эълон килингaн эди. Шyндaн ^либ чикиб, xap иккaлa кapopдa шyндaй ëзилгaн эди: "Epcro вa гам epли дexкoнлapни ep билaн тaъминлaш фoндигa кyйидaги epлap yткaзилcин... габик мaдaний -мaъpифий вa диний вaкфлap" [29].

Узбeкиcтoн II чaкиpик Coвeтлap MИЦнинг 1928 йил 13-19 нoябpь кyнлapи 4-ceccияcи булиб yтaди. Ундa вaкф мacaлaлapи xaм кypилди. Унгa ^pa, дaвлaт ep мулки тapкибидaги coбик мaдaний-мaъpифий, диний вaкф epлapи epcиз вa гам epли дexкoнлapгa xaмдa мexнaт биpлaшмaлapигa фoйдaлaниш учун бepилиши бyйичa xyкyмaт мaxcyc кapop кaбyл килaди [30; 262]. ^apopra acocaн, бapчa мaдpacaлapнинг вaкф epлapи бaтpaк, чopaкop, epcœ вa кaм epли дexкoнлapгa тaкcимлaб бepилгaн. X,yкyмaт тoмoнидaн чикapилгaн бу ^тъий кapop мaдpacaлapнинг вaкф мyлклapини тaмoмилa йук булиб кeтишигa caбaб булди.

1928 йил 18 нoябpдa Уз ССР MИЦ Coвeтлapининг иккинчи чaкиpик IV ceccияcи "Этеи ycyn мaктaб вa мaдpacaлapни тyгaтиш тyFpиcидa"ги кapopни кaбyл килди [31; 15, 61]. Ушбу кapopнинг 3-бaнди бош^ диний мaктaблap кaтopи мaдpacaлap фaoлиятининг тyгaтилишигa дoиp, яъни диний мaктaблap, шу жyмлaдaн мaдpacaлap, кopиxoнaлap мacaлacидa мaвжyд мaктaблap вa дин укитиш xaкидaги конун xaмдa бyйpyклapни ^тъий cypaтдa тaтбик килиб тypиш о^уг ижpoия кyмитaлapи зиммacигa юклaтилгaн [32]. Юкopидaги кapop acocидa, Уз ССР дaги бapчa мaдpacaлap ëпиб куйилди. Шу билaн coвeт тaълим тизимининг якга Xyкмpoнлиги тyлaкoнли кyчгa киpди [33; 26].

Xyлoca тapзидa тaъкидлaш жоизки, XX acpнинг 2G-йиллapи бoшлapидaн Typкиcтoн ACCРдa диний олий тaълим мacкaнлapи булган мaдpacaлap иcлox килинди, лeкин иcлoxoтлap жapaëни yзoккa чyзилмaди. Coвeт хокимиятининг

Жамият ва инновациялар - Общество и инновации - Society and innovations Issue - 2 № 3 (2021) / ISSN 2181-1415

Узбекистондаги миллий таълим фаолиятини чеклаш сиёсати йилдан-йилга кучайиб борди. Хусусан, 1924 йилдан мадрасалар Бош ва;ф бош;армаси ташаббуси билан иккинчи бос;ич ягона мехнат мактаби дастурига утказилиб, советлаш-тирилди. Улар хам турли хил чеклашларга ;арамай, 1928 йилгача фаолият олиб бордилар. Совет органлари мадрасаларнинг и;тисодий асоси булган ва;ф мулкларини давлат ихтиёрига утказишга зур бериб харакат ;илди. 1928 йилда УзССР Советлари МИЦ ва ХКСнинг чи;арган ;арорига кура, мадрасалар ва;ф мулклари махаллий советларнинг мулкига айлантирилди. Мадрасалар ёпилиб, уларнинг бинолари турли ташкилот ва муассасалар ихтиёрига утказиб юборилди. Шундай ;илиб, минг йиллик тарихга эга булган мадрасалар фаолияти тухтатилди ва уларга тегишли ва;ф мулклари мусодара ;илинди. Бу чеклаш сиёсати эса узбек хал;и маърифати ва маънавий ;иёфасининг шаклланишига, шубхасиз, салбий таъсир этди.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РУЙХАТИ:

1. Узбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг Олий Мажлисга Мурожаатномаси. 2018 йил 28 декабрь. - Тошкент: Узбекистон, 2019.

2. Съезды Советов (в документах). Сборник документов в 3-х томах. - Москва: Госюрлитиздат, 1959. - Т.1.

3. Узбекистон Миллий архиви, Р.36-жамгарма, 1-руйхат, 24-иш.

4. Алимов И.А. Эски мактаб ислохоти ташаббускори // Хал; таълими. -Тошкент, - № 10-12.

5. Узбекистон Миллий архиви, Р. 34-жамгарма, 1-руйхат, 394-иш.

6. Узбекистон Миллий архиви, Р. 94-жамгарма, 1-руйхат, 320-иш.

7. Социалистическое переустройство сельского хозяйства в Узбекистане (1917-1926 гг.). Документы и материалы. - Ташкент: Узбекистан, 1962.

8. Узбекистон Миллий архиви, Р. 17 - жамгарма, 1-руйхат, 43-иш.

9. Андижон вилоят давлат архиви, 59-жамгарма, 1-руйхат, 38-иш.

10. Узбекистон Миллий архиви, Р.17-жамгарма, 1-руйхат, 55А-иш.

11. Узбекистон Миллий архиви, Р.17-жамгарма, 1-руйхат, 302-иш.

12. Узбекистон Миллий архиви, Р.34-жамгарма, 1-руйхат, 2277-иш.

13. Образование и деятельность Коммунистической партии Туркестана (Летопись событий). - Ташкент: Узбекистан, 1966.

14. Узбекистон Миллий архиви, Р. 34-жамгарма, 1-руйхат, 2762-иш.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

15. Узбекистон Миллий архиви, Р. 34-жамгарма, 1-руйхат, 1758-иш.

16. Узбекистон Миллий архиви, Р. 904-жамгарма, 1-руйхат, 34-иш.

17. Узбекистон Миллий архиви, Р. 904-жамгарма, 1-руйхат, 32-иш.

18. Узбекистон Миллий архиви, Р. 86-жамгарма, 1-руйхат, 2140-иш.

19. Узбекистон Миллий архиви, Р. 94-жамгарма, 1-руйхат, 313-иш.

20. Первый Всеузбекский съезд Советов. Стенографический отчет. - Т.1. -Ташкент: Госиздат УзССР, 1925.

21. Узбекистон Миллий архиви, Р. 86-жамгарма, 1-руйхат, 2396-иш.

22. Андижон вилоят давлат архиви, 129-жамгарма, 1-руйхат, 1-иш.

23. Узбекистон Миллий архиви, Р. 94-жамгарма, 1-руйхат, 319-иш.

24. Узбекистон Миллий архиви, Р. 94-жамгарма, 1-руйхат, 585А-иш.

25. Узбекистон Миллий архиви, Р. 837-жамгарма, 3-руйхат, 501-иш.

26. Маориф ва у;итгувчи.-Тошкент, 1927. - № 3-4.

Жaмият ba иннoвaциялap - Oбщecтвo и иннoвaции - Society and innovations Issue - 2 № 3 (2021) / ISSN 2181-1415

27. Узбeкиcтoн Mиллий apx^^ Р. 837-жaмFapмa, 5-pyйxaт, 501-иш.

28. Узбeкиcтoн Mиллий apxиви, Р. 86-жaмFapмa, 1-pyйxaт, 4676-иш.

29. KaмбaFaл дexкoн.1928 йил, 14 дeкaбpь. -№48 (182).

30. Coбpaниe yзaкoнeниe Уз ССР. - M.: 1928. - № 37.

31. Узбeкиcтoн Mиллий apxиви, Р. 89-жaмFapмa, 1-pyйxaт, 4773-иш.

32. Пpaвдa Восток. 17 дeкaбpя, 1928 г.

33. Чopиeв A.X. Hapoднoe oбpaзoвaниe и подготовь пeдaгoгичecкиx кaдpoв в Узбeкиcтaнe в ycлoвияx coвeтcкoгo тoтaлитapизмa: пpoтивopeчия мeждy cиcтeмaми тpaдициoннo-нaциoнaльнoй и coвeтcкoй (20-30-e годы): Aвтopeф. диc. ... докт. ист. нayк. - Taшкeнт: ИИ AH РУз, 1998.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.