CC BY
135
ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ՄԻՖԵՐԸ ՈՐՊԵՍ ՏԵՂԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ՊԱՏԵՐԱԶՄՆԵՐԻ ՄԻՋՈՑ
Վլւայիմիր Հովհաննիսյան
Հաշվի առնելով այն, որ քաղաքականության մեջ ներկայում մեծ կարևորություն են ստանում տեղեկատվությունը և տեղեկատվական տեխնոլոգիաները, ինչպես նաև քաղաքականության մեջ տեղեկատվական պատերազմների որոշիչ բնույթը (հասարակական կարծիքը մանիպուլացնելու առումով), դրանց ուսումնասիրումը և տեղեկատվական պատերազմներում քաղաքական միֆերի (որպես տեղեկատվական պատերազմների հիմնական զենքի) դերի բացահայտումը մեծ արդիականություն են ստանում: Հոդվածում փորձ է արվում պարզաբանել քաղաքական միֆերի բնույթը, դրանց որոշիչ դերը քաղաքական գործընթացներում, ազդեցությունը հասարակական կարծիքի ձևավորման և ուղղորդման գործընթացում, ինչպես նաև դրանց քողարկված օգտագործումը ցանկացած տեղեկատվական պատերազմում հասարակական կարծիքը մանիպուլացնելու նպատակով: Հոդվածում մի շարք կարևորագույն քաղաքական գործընթացներ մեկնաբանվում և վերլուծվում են հենց այս տեսանկյունից:
1. Քաղաքական միֆեր
Օ, մարդ, ինչում ասես, որ քեզ չի կարելի համոզել...
Ադամ Վեյսհաուպտ
Քաղաքական միֆն օգտագործվում է քաղաքական նպատակների (իշխանության համար պայքարի, իշխանության լեգիտիմացման, քաղաքական իշխանության) իրագործման համար: Օգտագործվելով որպես քաղաքական պայքարի գործիք' քաղաքական միֆերը հսկայական ազդեցություն են ունենում ամբողջ հասարակության վրա: Ա.Ցուլաձեի արտահայտությամբ' «քաղաքական միֆոլոգիան կարելի է անվանել կիրառական միֆոլոգիա, քանի որ ցանկացած քաղաքական միֆի հետևում թաքնված են որոշակի խմբերի և անհատների շոշափելի նյութական շահերը» [1, с. 57]:
Քաղաքական միֆերը կարելի է բաժանել 2 հիմնական տեսակների: Առաջին տեսակը տեխնոլոգիական միֆերն են, որոնք ստեղծվում են տվյալ պահի (կարճաժամկետ) խնդիրների իրագործման համար: Օրինակ, երբ ԽՍՀՄ-ում ընթանում էր պետությունների անկախացման գործընթացը, դեմո-
123
Վլ.Հովհաեեիսյաե
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 3 (21), 2008թ.
կրատեերը Ռուսաստանի անկախությունը հիմնավորելու նպատակով հորինեցին այնպիսի միֆ, համաձայն որի' Ռուսաստանը վատ էր ապրում այն պատճառով, որ կերակրում էր մյուս պետություններին: «Բավական է ազատվել այդ բեռից, և ռուսները կապրեն շատ լավ»,- պնդում էին անկախության կողմնակիցները: Այսօր այդ միֆի մասին քչերն են հիշում, բայց այն տարիներին այն խաղաց իր դերը:
Այդպիսի «մեկօրյա միֆերի» օրինակներ շատ կարելի է բերել: Նման միֆերի կյանքը կարճատև է, քանի որ դրանք հիմնվում են հասարակական գիտակցության կոնյունկտուրային փոփոխությունների և հուզական պոռթկումների վրա' չդիպչելով ենթագիտակցության խոր շերտերին: Տեխնոլոգիական միֆերի դեմ կարելի է արդյունավետ պայքարել' դրանք բանականորեն քողազերծելով, կոնտրմիֆեր ստեղծելով և այլն:
Կան այլ տեսակի միֆեր, որոնք կարելի է անվանել «հավերժական»: Դրանք հիմնվում են արքետիպերի վրա, և գործնականում հնարավոր չէ վերացնել դրանք, քանի որ արմատացած են տվյալ ազգի մենթալիտետի մեջ: Դրանք կարելի է ակտուալացնել, այսինքն' կյանքի կոչել, կամ էլ կրկին «քշել» ենթագիտակցության խորքերը' նրանց առջև հզոր պատվար դնելով : Օրինակ, Հիտլերն իր քարոզչությունում ակտիվորեն օգտագործում էր հին գերմանական արքետիպերը: Գերմանիայի պարտությունից հետո գերմանացիները դրանք կրկին «ուղարկեցին» ենթագիտակցություն' դրանց առջև որպես պատվար դնելով «մեղքի բարդույթը», որը մինչ օրս նրանց հետ է պահում հնարավոր ռևանշի ակնարկից անգամ: Իր ամբիցիաները Գերմանիան այսօր իրականացնում է տնտեսության ոլորտում: Գերմանացիների առավելությունների մասին միֆն այսօր ստացել է քաղաքականապես ավելի կոռեկտ բնույթ, բայց չի անհետացել: «Mercedes>»֊ը և «BMWo-ն այսօր շատ ավելի մեծ հաջողակությամբ են նվաճում աշխարհը... Հավերժական միֆերի ուժն այն է, որ դրանք կարող են կյանքի կոչվել այլ դիմակի տակ: Ռուսաստանում, օրինակ, «լուսավոր կոմունիստական ապագայի» մասին միֆը 80-ականների վերջին և 90-ականների սկզբին փոխարինվեց «կապիտալիստական առատության» մասին միֆով, որը պետք է սկսվեր շուկայական բարեփոխումներով: Իր հերթին, կոմունիստական միֆը Ոսկե դարի մասին հնագույն միֆի անվանափոխված ձևն է: Պատմական զարգացման արդյունքում նման փոփոխություններ կրում են նաև այլ «հավերժական» միֆեր:
Քաղաքական գործիչներին միշտ հետաքրքրել է դիտարկվող խնդրի գործնական կողմը. թե ինչպես կարելի է միֆերն օգտագործել իրենց շահերին համապատասխան: Ուկրաինական հետազոտող Գ.Պոչեպցովը համարում է, որ միֆը ունիվերսալ կառույց է, որը միշտ կարելի է լցնել որոշակի բովանդակությամբ. «Միֆը հանդես է գալիս որպես իմիջի ձևավորման սցենար, որտեղ
124
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 3 (21), 2008թ.
ՎլՀովհաեեիսյաե
անմիջապես լցվում եե գլխավոր հերոսի բարեկամների և թշնամիների մինչ այդ դատարկ տեղերը: Միֆը համարվում է ամբողջական կառույց, և սա է նրա օգտակարությունը, քանի որ մեծ թվով անհրաժեշտ բնութագրեր այժմ ի հայտ կգան ինքնըստինքյան' տանելով հասարակական գիտակցությունը դեպի այս կամ այն միֆը» [2, с. 105-106]:
Միֆի կառուցվածքն, իրոք, ունի մի շարք եզակի գծեր, որը թույլ է տալիս քաղաքական տեխնոլոգներին ստեղծել արհեստական տեխնոլոգիական միֆեր: Սակայն հարցը միայն միֆերի ստեղծումը չէ: Տեխնոլոգիական միֆը վերջին հաշվով կեղծ միֆ է, քանի որ չի հիմնվում արքետիպերի վրա, որոնք իրականում միֆի սնուցիչներն են: Ամեն ազգ ունի իր արքետիպային առանձնահատկությունները, քանի որ արքետիպերը ձևավորվում են տվյալ ազգի պատմության սկզբում: Ձևավորվելով' դրանք ուղեկցում են տվյալ ազգին իր ողջ պատմության ընթացքում: Այդ պատճառով քաղաքական գործիչը, միֆո-լոգիական կերպար դառնալու համար, պետք է ոչ միայն ստեղծի միֆական կառույց, այլև պետք է ներդրվի ինչ-որ ազգային «հավերժական» միֆի մեջ:
Քաղաքական միֆի կարևորագույն գործառույթը տվյալ երկրում իշխանական ինստիտուտների և նրա առաջատարների լեգիտիմացումն է: Միֆը միաժամանակ իշխանության լեգիտիմության հիմքն ու պահապանն է: Այդ պատճառով այս կամ այն պետության միֆերի հանդեպ ոտնձգությունը ոտնձգություն է տվյալ պետության լեգիտիմության հանդեպ: Այսպես, խորհրդային միֆոլոգիայի ոչնչացումը արդյունքում բերեց խորհրդային իշխանության ապալեգիտիմացման և ԽՍՀՄ փլուզման: Այլ խոսքով' միֆերը կարող են հանդես գալ ոչ միայն որպես լեգիտիմության պահապաններ, այլև դրա խորտակիչներ: ԽՍՀՄ-ում խորհրդային միֆերը ջախջախվեցին' բախվելով դեմոկրատական կոնտրմիֆերին:
Հավերժական միֆերի մեջ հատուկ տեղ են գրավում ազգային միֆերը: Եթե հետևենք Լեբոնի տերմինաբանությանը, ապա հենց դրանք են կազմում «ազգի ոգին»: Ձևավորվելով ազգի կայացման փուլում' ազգային միֆերն ուղեկցում են նրան իր ողջ պատմության ընթացքում: Ազգային ինքնագիտակցությունը ձևավորվում է միֆերի հիման վրա և անբաժան է դրանցից: Գ.Պոչեպցովի կարծիքով' «ազգային տեսանկյունից բոլոր նշանակալից իրադարձություններն ամբողջովին միֆականացված են» [3, с. 216]: Ավելի ճիշտ կլինի ասել, որ պատմական իրադարձությունները միայն այն դեպքում են նշանավոր դառնում հետագա սերունդների համար, երբ ներդրված են ազգային միֆի կառուցվածքի մեջ: Այս առումով, ազգի պատմությունը միֆ է, որը ստեղծվել է ազգի կողմից իր իսկ համար: Ազգային հիշողության մեջ մտնում են այն իրադարձությունները, որոնք համապատասխանում են ազգային միֆի բնույթին: Ուստի, ինչպես տեսնում ենք, ազգային հիշողությունը համարվում է
125
Վլ.Հովհաեեիսյաե
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 3 (21), 2008թ.
ազգային միֆոլոգիայի կարևոր բաղկացուցիչ մասը:
Այսպիսով, քաղաքական միֆերը, ըստ Ցուլաձեի, միֆեր են, որոնք օգտագործվում են քաղաքական նպատակների, օրինակ' իշխանության համար պայքարի, իշխանության լեգիտիմացման, քաղաքական իշխանության իրագործման համար: Դրանք բաժանվում են 2 մասի. տեխնոլոգիական միֆեր, որոնք օգտագործվում են կարճաժամկետ նպատակների իրագործման համար և հիմնված են հասարակական գիտակցության մեջ կոնյունկտուրային փոփոխությունների վրա' կախված այս կամ այն պատմական իրադարձությունից կամ ժամանակաշրջանից, և հավերժական միֆեր, որոնք հիմնված են արքե-տիպերի վրա: Հավերժական միֆերի կարևոր բաղկացուցիչն են ազգային միֆերը: Միֆերի տեխնոլոգիական բնութագրերի և հասարակական գիտակցության մեջ դրանց ներդրման բացահայտմանը կանդրադառնանք ստորև:
2. Քաղաքական միֆռլռգիան և տեղեկատվական տեխնոլոգիաները
Ես ցավով եմ նայում իմ համաքաղաքացիների բազմությանը, ովքեր, թերթեր կարդալով, ապրում ու մեռնում են այն հավատով, թե իրենց ինչ-որ բան հայտնի է դարձել այն մասին, ինչ կատարվում է իրենց աչքերի առջև: Թոմաս Ջեֆերսռն
Ըստ Է.Թոֆլերի, եթե անցյալում իշխանությունը հենվում էր ուժի կիրառման և հարստության վրա, ապա ներկայիս իշխանությունը հիմնվում է բացառապես գիտելիքների և տեղեկատվության վրա: «Եվ յուրաքանչյուր օր- գրում է Թոֆլե-րը,- իշխանության մյուս երկու աղբյուրները (ուժը և հարստությունը- Վ.Հ.) ավելի մեծ կախվածության մեջ են ընկնում գիտելիքներից» [4, c. 512]: Գիտելիքը և տեղեկատվությունը ներկայիս իշխանության հիմնական ռեսուրսներն են: Սա սկզբունքային անցում է նյութական ռեսուրսներից ոչ նյութական ռեսուրսներին: Ցանկացած խնդիրներում (սոցիալական, տնտեսական, քաղաքական, ռազմական) տեղեկատվական դաշտի անընդհատ աճող դերը, որը ծառացել է այսօրվա հասարակության առջև, ստիպում է մեզ ավելի ուշադիր նայել այս միջոցների զինանոցին: ԶԼՄ-ին հաճախ մեղադրում են հասարակական կարծիքը մանիպուլացնելու մեջ: Օրինակ, Մ.Պարենտին կարծում է, որ զանգվածային լրատվամիջոցները «վերցնում են մեծ մասն այն տեղեկատվության և ապատեղեկատվության, որոնցից մենք օգտվում ենք սոցիալ-քաղաքական իրականությունը գնահատելիս: Մեր վերաբերմունքը պրոբլեմներին և
երևույթներին, նույնիսկ մեր մոտեցումն այն բանին, թե ինչն ենք համարում պրոբլեմ կամ երևույթ, մեծ մասամբ կանխորոշված են նրանց կողմից, ովքեր
126
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 3 (21), 2008թ.
Վլ.Հովհաեեիսյաե
տնօրինում եե հաղորդակցությունների աշխարհը» [5, c. 216]: ԶԼՄ գերխնդիրն է անընդհատ գտնվել ներկայում, այն կետում, որտեղ տվյալ պահին կատարվում է գործողությունը: ԶԼՄ-ն ստեղծում և անընդհատ վերարտադրում են միֆեր, որոնք մենք ստանում ենք նորությունների տեսքով: Այդ պատճառով ԶԼՄ-ն զանգվածային գիտակցության օպերատիվ կառավարման հզոր միջոց են համարվում:
Զանգվածային գիտակցության վրա ԶԼՄ ազդեցության ֆենոմենը կարելի է բացատրել անհատի գիտակցության և մտածողության մեջ ստերեոտիպե-րի առկայությամբ: Զանգվածային լրատվամիջոցներն ակտիվորեն ստեղծում են ստերեոտիպեր կամ օգտագործում են անհատի գիտակցության մեջ արդեն ձևավորված ստերեոտիպերը: Ու.Լիպմանը կարծում է, որ գոյություն ունի միայն այն իրականությունը, որն արտացոլված է ԶԼՄ-ում: Վերջիններս ստեղծում են որոշակի «կեղծ աշխարհ», որը լսարանին է ներկայացվում որպես իրական աշխարհ: Այդ աշխարհը կառուցվում է ստերեոտիպերից: Դրանք մասնակցում են նաև սևեռուն հայացքների առաջացմանը, որոնք ձևավորում են կեղծ պատկերացումներ որոշակի գաղափարների, մարդկանց կամ իրերի շուրջ: Այլ խոսքով' ստերեոտիպերը նենգափոխում են իրականությունը, որը թույլ է տալիս ԶԼՄ-ին ստեղծել իրականության կեղծ պատկեր' զանգվածային գիտակցության մեջ ներդնելով այս կամ այն ստերեոտիպը: Դրանց օգնությամբ անհատը հեշտությամբ ընկնում է ԶԼՄ ազդեցության տակ:
Զանգվածային լրատվամիջոցները հնարավոր չէ պատկերացնել առանց միֆերի: Որպեսզի տեղեկատվությունն ընկալվի միլիոնավոր մարդկանց կողմից, այն պետք է պարուրվի միֆերով: Այսօր հեռուստատեսությունը համարվում է զանգվածային լրատվության ամենաազդեցիկ միջոցը: Հենց հեռուստատեսության միջոցով է ստեղծվում վիրտուալ, միֆոլոգիական իրականությունը, որը պարտադրվում է միլիոնավոր հեռուստադիտողների: Ինչպես գրում է Գ.Պոչեպցովը, «Հեռուստատեսությունը... տվեց վիրտուալության թռիչքի այն ձևը, որը հնարավոր էր միայն ժամանակակից բավական ռացիոնալ աշխարհում: Հեռուստատեսությունը ստեղծեց իրականությանն անհամարժեք հեռուստադիտողի, որը հմտորեն օգտվում է վիրտուալ օբյեկտներից, բայց շփոթության է մատնվում ռեալ օբյեկտների հետ աշխատելիս» [6, с. 59]: Հեռուստատեսությունը հանդես է գալիս որպես մեր տեսողության օրգանների շարունակություն: Սակայն այն, ինչ տեսնում ենք էկրաններին, ամենևին էլ մեր տեսածը չէ: Բայց հեռուստադիտողի հոգեբանությունը այնպիսին է, որ նա ուրիշի հայացքն ընդունում է որպես իր սեփականը: Այս խաբկանքի մեջ է հեռուստատեսության հսկայական ազդեցությունը մարդկանց վրա:
Հեռուսատեսությունը սոսկ միջնորդ չէ միֆեր ստեղծողների և հեռուստադիտողների միջև: Այն հատուկ միջավայր է, որը մի շարք եզակի հատկա-
127
Վլ.Հովհաեեիսյաե
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 3 (21), 2008թ.
եիշեեր ունի, որոնք երան դարձնում եե ոչ միայն միֆերը «տեղ հասցնելու», այլև դրանք արտադրելու միջոց: «Երբ օգոստոսին Մոսկվայում վառվեց Օս-տաեկիեոյի աշտարակը և մայրաքաղաքի բնակիչները մի քանի օր առանց հեռուստատեսության մնացին, իշխանությունները շտապ սկսեցին վերականգնել հաղորդիչները: Եվ դա իեքեիե հասկանալի է. երկար ժամանակ ժողովրդին թողնել առանց այդ էֆեկտիվ «ոստիկանի»' վտանգավոր էր, քանի որ հեռուստատեսությունը միայն զվարճության միջոց չէ: Այն ակտիվորեն ազդում է մեր տրամադրության, գործողությունների, վարքի մոդելի և այլնի վրա» [1, с. 252]: Ցանկացած հեռուստաալիքի նորություն քաղաքական արտադրանք է, որ ձևավորում է պատկերացումներ աշխարհի և իրականության մասին, քանի որ տվյալ երկրում և աշխարհում կատարվում է միայն այն, ինչն ընկնում է եորություեեերի ծրագրի մեջ: Նորությունների ընտրությունը, դրանց տրամադրումը և մեկնաբանումը վերաբերմունք եե ձևավորում կատարվածի հանդեպ, տալիս եե գնահատականներ մարդկանց, իրադարձություեեերիե և այլն: Նորությունները քաղաքական և տնտեսական ազդեցության հզոր միջոց եե' հեռուստալսարաեիե մաեիպուլացեելու համար:
Հեռուստատեսային եորություեեերը միֆեր եե: Դրանք հիմնված եե իրական իրադարձությունների վրա (համեեայեդեպս, այդպես է թվում յուրաքանչյուր հեռուստադիտողի), բայց դրանք ամենևին էլ իրականության արտացոլումը չեն: Փաստերն ընդամենը առիթ եե, հեռուստատեսային միֆերի ձևավորման սկզբնակետ: Ինչպես գրում է Գ.Պոչեպցովը, «այն իրականությանը մոտ է, բայց ստեղծված է» [6, с. 56]: Միաժամանակ, իրական իրադարձությունների միֆակաե մեկնաբանումը հեռուստատեսության կողմից արվում է այնքան վարպետորեն, որ հեռուստադիտողը միֆն ընդունում է որպես իրականություն: Մարդիկ հակված եե հավատալ տեսածին, քանի որ տեսողական ընկալման միջոցը ենթագիտակցորեն ավելի վստահելի է թվում: Իզուր չի ասված. «Լավ է մեկ անգամ տեսնել, քան հարյուր անգամ լսել»:
«Հեռուստատեսության ազդեցության բնորոշ օրինակ եե Ռ.Նիքսոեի և Ջ.Քեեեդու հեռուստաբաեավեճեերը: Ավելի «տելեգեեիկ» Քեեեդիե հաղթանակ տարավ ավելի «հիմնավորված» Նիքսոեի հանդեպ: Եվ որ ամեեահետաքրքիրե է' ռադիոլսողները, որոնք չէին կարողացել տեսնել Քեեեդու արտաքին առավելությունները, նախընտրությունը տվել էին Նիքսոեիե: Այսպիսով, հեռուստատեսությունը խեղաթյուրել էր իրականության ընկալումը» [6, с. 254]: Հետևաբար, հեռուստատեսությունը չի արտացոլում իրականությունը, ինչպես կարող է թվալ առաջին հայացքից, այլ միֆակաեացված ձևով մեկնաբանում է այն, ինչը հեռուստադիտողն ընկալում է որպես բուն իրականություն: Այս հատկանիշը հեռուստատեսությունը դարձնում է քաղաքական միֆերի ստեղծման և ոչնչացման հզորագույե միջոց:
128
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 3 (21), 2008թ.
ՎլՀովհաեեիսյաե
Ընդունելով հեռուստատեսության կարևոր դերը' չպետք է ուշադրությունից դուրս թողնել ԶԼՄ մյուս տեսակները: ԱՊՀ տարածքում հեռուստատեսության ամենամեծ մրցակիցը մամուլն է: Այն ունի «փաստաթղթի» համոզիչ ուժ: Թերթն ավելի տևական է, քան հեռուստատեսային նկարը, այդ պատճառով թերթ կարդացողն ավելի մեծ շանսեր ունի ըմբռնելու կարդացածը, քան հեռուստադիտողը' տեսածը:
Որոշակի նպատակային խմբերի համար մամուլն ավելի մեծ հեղինակություն ունի, քան հեռուստատեսությունը: Գոյություն ունի ստերեոտիպ, ըստ որի' մամուլն ավելի լուրջ տեղեկատվության աղբյուր է, քան հեռուստատեսությունը: Այս դատողությունը շատ կարևոր է ինտելեկտուալ էլիտաների, բիզնեսի ներկայացուցիչների և այլոց համար: Մամուլը համարվում է որոշակի սոցիալական խմբին պատկանելության կարևոր գործոն: «Օրինակ, պատկառելի բիզնեսմենը կարդում է «Коммерсантъ», «Ведомости», կոմունիստը' «Советская Россия», «Правда», «Завтра» և այլն» [1, с. 266]: Այս կամ այն թերթի նախընտրությունն առավել խստությամբ է սահմանված, քան այս կամ այն հեռուստաալիքի նախընտրությունը: Հեռակառավարման վահանակի առկայությունը հանգեցրել է այն բանին, որ հեռուստադիտողների մեծ մասը դիտում է հեռուստացույց ընդհանրապես, առանց այս կամ այն հեռուստաալիքի նախընտրության, այդ պատճառով հեռուստաալիքների միջև կոշտ պայքար է գնում: Միևնույն ժամանակ, դրանք ավելի են նմանվում իրար, քանի որ վարկանիշի համար մղվող պայքարում մեկը մյուսից փոխառում է հաջողակ հաղորդումները: Թերթի բնույթն ավելի հարատև է, ավելի պահպանողական: Արմատական փոփոխությունները կարող են միայն վնասել նրան' վախեցնելով մշտական ընթերցողներին:
Փոքր չէ նաև տեղեկատվությունը կրողի առանձնահատկությունների նշանակությունը: Թերթը կարելի է կարդալ ցանկացած հարմար պահի (աշխատանքի վայրում, տանը, տրանսպորտում և այլն): Կարելի է դուրս գրել հետաքրքիր տողերը, կատարել գրառումներ և այլն: Այս ամենը մամուլ ընթերցելուն հաղորդում է ավելի անձնական բնույթ, քան հեռուստատեսություն դիտելու դեպքում: Տեղեկատվական պատերազմներում մամուլն օգտագործվում է այս կամ այն գործչին վարկաբեկելու նպատակով, որը հետո «պտտեցվում» է հեռուստատեսության կողմից: Մամուլի հրապարակումներից կատարված մեջբերումները հեռուստատեսությամբ հաղորդվող փաստերին տալիս են հավաստի բնույթ: Թերթերում շատ մեծ դեր են խաղում տպագրվող նկարները: Հեռուստատեսային կադրը հայտնվում և անմիջապես անհետանում է, այնինչ թերթի նկարը կարելի է ուշադրությամբ դիտել, ցանկության դեպքում նույնիսկ կտրել և հանել: Նկարները մեծ դեր են խաղում քաղաքական միֆերի ստեղծման գործում:
129
Վլ.Հովհաեեիսյաե
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 3 (21), 2008թ.
Ուշադրության արժանի է զանգվածային լրատվության այնպիսի նոր միջոց, ինչպիսին Ինտերնետն է: «Սրա արդյունքը ինֆորմացիոն հոսքերի առավել գլոբալացումն է: Մյուս կողմից' տեղեկատվական դաշտի առավել ազատականացումը դժվարացնում է տեղեկատվությունը գաղտնի պահելը» [6, с. 62]: Ինտերնետի դերի բարձրացումը կբերի նրա կողմից ստեղծվող քաղաքական միֆերի դերի և ազդեցության բարձրացմանը:
3. Քաղաքական միֆերը որպես տեղեկատվական պատերազմի միջոց
Ինքնըստինքյան միևնույն է' իրական է սա կամ մեկ ուրիշ բան, բայց չափից ավելի կարևոր է, թե որքանով են հավատում, որ դա իրական է:
Ֆրիդրիխ Նիցշե
Տեղեկատվական պատերազմներն այսօր համարվում են տվյալ հասարակության զանգվածային գիտակցության վրա ազդելու ամենահզոր միջոցը' այդ հասարակության կողմից ազդող սուբյեկտի շահերին համապատասխանող գործողություններին հասնելու նպատակով: Ինչպես նշում է Գ.Պոչեպցովը, «Մի քանի ամսվա ընթացքում որևէ երկրի վրա ինտենսիվ տեղեկատվական ազդեցությունն ի վիճակի է այդ երկրում իշխանափոխություն առաջացնել, և դա այն դեպքում, երբ բնակչությունը նույնիսկ չի էլ կասկածում, որ այդ գործընթացների կառավարումը կրում է արտաքին բնույթ» [7, с. 55]: Տեղեկատվական պատերազմները, որոնք ուղղված են այս կամ այն երկրում իշխանափո-խություն իրականացնելուն և, հետևաբար, հետապնդում են բացառապես քաղաքական նպատակներ, պետք է իրենց գործողություններում ինտենսիվորեն օգտագործեն նոր քաղաքական միֆեր, ավելի ուժեղ և հզոր, քան նրանք, որոնք արդեն իշխում են տվյալ հասարակության գիտակցության մեջ: Նոր քաղաքական միֆերը, որպես տեղեկատվական պատերազմի միջոց, ուղղված են գործող իշխանության քաղաքական միֆերի ջախջախմանը և դրա միջոցով իշխանության ապալեգիտիմացմանը (քանզի քաղաքական միֆերը ցանկացած իշխանության հիմքն են, և միֆերի հանդեպ ոտնձգությունը ոտնձգություն է տվյալ իշխանության հիմքերի հանդեպ): Անվանենք այդ միֆերը կոնտրմիֆեր, իսկ տեղեկատվական պատերազմի արդյունքում միֆերի ոչնչացումը' միֆերի վերծանում (дешифровка мифов):
Գոյություն ունեցող միֆը իրականություն է այն մարդու համար, ով հավատում է դրան: Սակայն նոր միֆի ֆոնին հին միֆը դառնում է հեքիաթ և հերյուրանք: Քաղաքական պրակտիկայում միֆերի առևանգումը (похищение мифов) շատ տարածված է: Բավական է հիշել, թե ինչպիսի դեր խաղացին ծաղրն ու երգիծանքը խորհրդային միֆոլոգիայի ջախջախման հարցում:
130
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 3 (21), 2008թ.
Վլ.Հովհաեեիսյաե
Խորհրդային իշխանությունը զրկվեց իր սուրբ բնույթից Խրուշչովի կողմից Ստալիեի անձի պաշտամունքի քննադատության արդյունքում: Ինքը' Խրուշ-չովը, դարձավ իր իսկ գործողությունների զոհը: Նա «զրկեց խորհրդային իշխանությունը անառիկության և վերին իմաստության այն բնույթից, որը մի ժամանակ ընդունում և խոստովանում էր երկրի քաղաքացիների մեծ մասը: Լինելով պարզամիտ' Խրուշչովը ոչնչացրեց այն հոգեբանական սահմանները, որոնք բաժանում և պաշտպանում էին խորհրդային իշխանությունը ծաղրից և քննադատությունից: Անհամար անեկդոտների սիրված հերոս Խրուշչովը չէր ընդունվում ոչ որպես իմաստուն, ոչ որպես ահեղ» [8, с. 273]: Խրուշչովի խեղկատակային կերպարով իշխանությունը ծաղրում էր ինքն իրեն: ԽՍՀՄ ժողովուրդն արթնացավ «բոլոր ժամանակների և ժողովուրդների» առաջնորդի հիպնոսից Խրուշչովի կոմիզմի շնորհիվ: Առաջնորդի կերպարի նշանակությունը, որը խոր իմաստ ուներ ստալինյան միֆոլոգիայում, սին բնույթ ստացավ Խրուշչովի օրոք: Վերջինս, ինքն այդ չցանկանալով, ոչնչացրեց խորհրդային իշխանության միֆերը, զրկեց այն լեգիտիմությունից: Այս հարվածից խորհրդային իշխանությունն այդպես էլ չկարողացավ ուշքի գալ:
Նախկին սիմվոլիկ համակարգի, նրա միֆոլոգիայի կործանման սխեման կարելի է ներկայացնել Լենինի կերպարի «քայքայման» օրինակով, երբ զուգահեռ ոչ պաշտոնական տեղեկատվական դաշտում սկսեցին գործել անեկդոտները: «Հետաքրքիր է, որ անեկդոտն «աշխատում» է նույն բնութագրերի վրա. Լենինի բարությունը, Լենինի խելքը և այլն: Անեկդոտն այդ բնութագրերը վերափոխում է հակաբնութագրերի' արդյունքում ջախջախելով զուտ դրական երանգավորում ունեցող կերպարը» [6, с. 134]:
Հետաքրքիր է Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի պատմությունից հակառակորդի ապամիֆոլոգացման օրինակը: Հայտնի է, որ Հիտլերը սիրում էր իրեն համեմատել Նապոլեոնի հետ: Բնականաբար, խորհրդային քարոզչությունը չէր կարող անուշադրության մատնել այդ փաստը: 1941թ. նոյեմբերի 6-ի ելույթում Ստալինը հայտարարեց, որ «Հիտլերը նման է Նապոլեոնին ոչ ավելի, քան կատուն առյուծին» [9, с. 32]: Եվ սա' այն դեպքում, երբ «կատվի» զորքերը կանգնած էին Մոսկվայի տակ: Այնուամենայնիվ, խորհրդային քարոզչությունը սկսեց ստեղծել ծիծաղելի, հիմար, անմիտ և կիսագրագետ եֆրեյտորի կերպարը, որը կարողացել էր հասնել իշխանության: Հիտլերին համընդհանուր ծիծաղի արժանացրին, և դա ինչ-որ առումով օգնեց հաղթահարել նրա հանդեպ ունեցած վախը: Խորհրդային մամուլն ամենանվաստա-ցուցիչ արտահայտություններ էր անում ֆյուրերի և նրա շրջապատի հասցեին' ըստ սովորության անվանափոխելով և կեղծելով իրականությունը:
Այսպիսով, միֆերի «առևանգումը» թույլ է տալիս վերադառնալ իրականությանը, ազատվել միֆի գայթակղությունից: Սակայն այդ զգացումը կարճա-
131
ՎլՀովհաեեիսյաե
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 3 (21), 2008թ.
տև է և երևակայական: Իրականությունը միշտ խույս է տալիս մեզնից: Ազատվելով մի միֆից' մարդը «բացվում» է մեկ այլ միֆի առջև, և դա ակտիվորեն օգտագործվում է տեղեկատվական պատերազմների կողմից:
«Վերակառուցման» տարիներին շատերն այն խաբկանքի մեջ էին, թե ոչնչացնելով խորհրդային պատմության միֆոլոգիան, կարելի է հասնել «իրական» պատմությանը: Սակայն դա տեղի չունեցավ այն պարզ պատճառով, որ տեխնոլոգիական միֆերը հնարավոր է ոչնչացնել միայն այլ միֆերի միջոցով: Ուստի, խորհրդային միֆերի փոխարեն հայտնվեցին «դեմոկրատական» միֆերը: («Դեմոկրատական միֆեր» անվանումը պայմանական բնույթ ունի, քանի որ արտացոլում է ոչ թե դասական դեմոկրատիայի տեսության միֆերը, այլ այն խմբի միֆերը, որն ինքն իրեն իրեն կոչում էր «դեմոկրատ»):
«80-ականների սկզբին հերոնտոկրատիան (ծերերի իշխանությունը) գրեթե կործանեց խորհրդային միֆը: Չկային ձգող կերպարներ, որոնք կկարողանային համախմբել ժողովրդին նոր «սխրանքների» համար: Միֆը ծերացել էր և զառամել իր կրողների նման» [1, с. 192]: Միաժամանակ, զառամյալ խորհրդային միֆը սկսեց զիջել երիտասարդ և դինամիկ սպառողական միֆին, որը սողոսկեց Արևմուտքից: Սակայն բազմաթիվ խոչընդոտները, որ ստեղծում էր խորհրդային իշխանությունը, տալիս էին հակառակ էֆեկտը: Նրանք ստեղծում էին լարվածության դաշտ, որտեղ արևմտյան միֆերն աճում էին դրոժի պես: Միֆերի հետ հնարավոր չէ պայքարել արգելքների միջոցով: Դրանց դեմ ռացիոնալ հիմնավորումներն անզոր են: Որքան էլ միֆը հերքող փաստեր չհրապարակվեն, միևնույն է, կհավատան այն բանին, ինչը ներգրվում է միֆի մեջ: Միֆը, որն իշխում է մարդու գիտակցության վրա, ցրում է այն ամենը, ինչը սպառնում է նրա ամբողջությանը: Տեղեկատվական պատերազմում, երբ կողմերից մեկը ոտնձգություն է անում իշխանության միֆերի հանդեպ, կարելի է արդյունավետ պայքարել միայն նոր, ավելի հզոր քաղաքական միֆեր ստեղծելով, կամ էլ վերծանելով հակառակորդի կողմից հրամցվող կոնտրմիֆերը:
«Գալով իշխանության' Գորբաչովը փորձեց խորհրդային միֆոլոգիայի մեջ նոր շունչ մտցնել: Դա միֆերի մոդեռնացման, նրանց ազդեցության ուժը մեծացնելու փորձ էր: Սկզբում ստեղծվեցին «հայելային» միֆերը: Դրա համար գործող միֆերում փոխվեցին «չարագործների» և «զոհերի» դերերը: Դերերի փոփոխումը գլխիվայր շուռ է տալիս միֆը: Ստացվում է միֆի հայելային արտացոլումը կառուցվածքը նույնն է, բայց գործող անձինք փոխվել են տեղերով: Ստալինի օրոք գնդակահարված «չարագործները» և «ժողովրդի թշնամիները» վերածվեցին հերոսների: Հիշենք, թե վերակառուցման տարիներին ինչպես սկսեցին փայլել «հանճարեղ զորավար» Տուխաչևսկու, «բյուրեղյա մաքրության բոլշևիկ» Կիրովի անունները: Նույնիսկ Տրոցկին վերածվեց դժբախտ զոհի: Իսկ «հերոսները», ընդհակառակը, պսակազերծվեցին: Պավլիկ Մորոզո-
132
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 3 (21), 2008թ.
^-Հովհաննիսյան
վը հերոսից վերածվեց հրեշի, որը դավաճանել էր իր հորը: Ալեքսանդր Մատ-րոսովե իբր իր սխրանքը գործել էր գնդակահարության սպառնալիքի տակ և այլն» [1, с. 194]: «Վերակառուցումը» խճճվածություն մտցրեց խորհրդային միֆերի մեջ, այն կորցրեց իր ամբողջականությունը, հետևաբար և ազդելու ուժը: Խորհրդային միֆոլոգիայի դեմ պայքարի հաջորդ փուլը դարձավ «հայելային» միֆերի ոչնչացումը: «Մասնավորաբար, պարզվեց, որ Տուխաչևսկին ամենևին էլ հանճարեղ զորավար չէր: Հիշեցրին տխրահռչակ Վարշավայի արշավանքը: Կիրովը նույնպես բոլորովին էլ իդեալական մարդ չէր: Հայտնի կնամոլ էր, ամեն ինչում աջակցում էր Ստալինին և այլն: Տրոցկին դարձավ ավելի արյունարբու, քան Ստալինը: Նա պատրաստ էր «համաշխարհային հեղափոխության» հրդեհով վառել ամբողջ Ռուսաստանը» [1, с. 194]: Այսպիսով, «հայելային հերոսները» նույնպես վարկաբեկվեցին, արդյունքում' «հայելային» միֆը «բնակեցվեց» միայն չարագործներով, այդ պատճառով այն փլուզվեց: Փլուզվեց և ամբողջ խորհրդային միֆոլոգիան:
Խորհրդային միֆի ոչնչացմանը զուգահեռ աճում և ամրապնդվում էր հակախորհրդային միֆը: Այն «դեմոկրատների» կողմից վերցվեց որպես զենք և թույլ տվեց նրանց տիրել միլիոնավոր մարդկանց գիտակցությանը: Հակախորհրդային միֆը, ըստ էության, լրիվ արտատպված էր Արևմուտքից: Երեկվա թշնամու միֆերը հայտարարվեցին ճշմարիտ, իսկ կոմունիստական միֆերը կեղծ: Սևն ու սպիտակը փոխեցին տեղերը: «Վերակառուցման» տարիներին «դեմոկրատներն» ակտիվորեն զբաղվում էին թշնամիներին բարեկամների, իսկ բարեկամներին' թշնամիների վերափոխելով:
Երկկողմանի մերկացումները վեր են ածվում «միֆերի պայքարի», որտեղ փորձարկվում է միֆերի ամրությունը: Վաղ թե ուշ դրանցից ամենահզոր-ները դառնում են որևէ իշխանական խմբավորման քաղաքական զենքը:
Միֆերի «դիմակազերծողները» հաճախ հայտարարում են, որ ցանկանում են մարդկանց առջև բացել իրականությունը: Բայց այսպես կոչված իրականությունն իրականում հերթական միֆական կառույցն է: Իսկ սթափ հայացքը դառնում է կոնտրմիֆի ներխուժում հին միֆի մեջ: Եվ դա շատ բնական գործընթաց է: Մենք ապրում ենք տարբեր կերպարների պայքարի, իրականության մեկնաբանությունների հակամարտության ժամանակաշրջանում: Ճշմարիտ են ճանաչվում այն կերպարը և մեկնաբանությունը, որոնք ընդունվում են մեծամասնության կողմից: Նոր միֆերը միշտ ծնվում են հին միֆերի դեմ պայքարի արդյունքում: Այդ պատճառով հին միֆերի մերկացումն անխուսափելիորեն բերում է նոր միֆերի առաջացման:
Հին միֆերի հաջողակ մերկացնողները պատմության մեջ մտել են որպես նոր միֆերի ստեղծողներ, որոնք որոշել են պատմության ընթացքը: «Բավական է հիշել ֆրանսիական լուսավորիչներին, որոնք քողազերծելով աստ-
133
ՎլՀովհաեեիսյաե
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 3 (21), 2008թ.
վածաբաեակաե և բացարձակ մեեիշխաեությաե միֆերը' ստեղծեցին Բանականության թագավորության միֆը: Արդյունքում' ինկվիզիցիայի կրակին փոխարինեց «հեղափոխության դանակը»' գիլյոտիեը» [1, с. 289]:
Ե'վ միֆեր ստեղծողները, և' միֆերի դեմ պայքարողները (նույն մեդալի տարբեր կողմերը) օգտագործում եե նույն սխեման: Այն ներառում է Ազգի մասին միֆը (ազգի բնույթը, նրա միսիան, նրա վերաբերմունքն այլ ազգերի նկատմամբ), անցյալի միֆը (ազգի ծագումեաբաեություեը, հերոսների և չարագործների շարանը, ազգի պարտությունները և հաղթանակները և այլն), ներկայի միֆը (շրջապատող աշխարհը, կեցության իմաստը, մարդու դերը սոցիումում, հանուն ապագայի զոհեր տալու պատրաստակամություեը) և ապագայի միֆը (հատուցումը ներկայի և անցյալի տառապանքների համար, ազգի գործունեության գլխավոր նպատակը և այլն):
Այսօր շատ դժվար է թերագնահատել տեղեկատվական պատերազմների դերը, մանավանդ հիմա, երբ տեղեկատվությունը դարձել է ավելի բաց և մատչելի հասարակության բոլոր խավերի համար: Ինչպես նշում է Գ.Պոչեպցովը, «Տեղեկատվական պատերազմն այսօր ավելի իրական ֆենոմեն է, քան դա թվում է առաջին հայացքից: Ներգործելու այդ տեխնոլոգիաների զարգացման թերագնահատումը 21-րդ դարում կբերի շատ լուրջ հետևանքների ցանկացած երկրի գոյության համար: Աշխարհն արդեն մտել է մրցակցության մեջ տեղեկատվական պատերազմների ոլորտում, ինչպես դա արվեց անցյալում ատոմային զենքի դեպքում» [7, с. 383]: Իսկ տեղեկատվական գործողությունները, որոնք ուղեկցվում եե քաղաքական միֆերի օգտագործմամբ, տեղեկատվական պատերազմներն ավելի կատարյալ եե դարձնում, իսկ երբեմն՝ եաև ջախջախիչ (ինչպես դա ցույց տրվեց ԽՍՀՄ փլուզման օրինակով): Եթե հաշվի առնենք տեղեկատվական տեխնոլոգիաների զարգացման այսօրվա տեմպերը և դրա հետ մեկտեղ' տեղեկատվության մատչելիությունը հասարակության համար, ապա կարելի է կաեխատեսել տեղեկատվության, տեղեկատվական տեխնոլոգիաների և տեղեկատվական պատերազմների դերն ապագա համաշխարհային քաղաքական գործընթացներում:
Եզրակացություն
Այսպիսով, կարող ենք փաստել, որ քաղաքական միֆոլոգիաե ցանկացած իշխանության զինանոցի կարևորագույն զենքերից մեկն է: Հանդիսանալով քաղաքական պայքարի որոշիչ միջոցներից մեկը' քաղաքական միֆերն օգտագործվում եե բացառապես հասարակական գիտակցությունը կառավարելու և ուղղորդելու նպատակով: Ամփոփելով' կարելի է գալ հետևյալ եզրակացությունների.
1. Միֆերի հիմքը կազմում է ոչ թե մարդկանց բաեակաեություեը, այլ նրանց զգացմունքներն ու հույզերը: Ուստի, միֆերի դեմ անհնար է պայ-
134
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 3 (21), 2008թ.
ՎլՀովհաեեիսյաե
քարել ռացիոնալ միջոցներով: Բացահայտելով և քողազերծելով մի միֆը' մարդն անմիջապես հայտնվում է մեկ այլ միֆի ազդեցության տակ:
2. Առանց միֆերի ոչ մի իշխանություն չի կարող գոյատևել: Քաղաքական միֆերը կազմում են յուրաքանչյուր իշխանության հիմքը: Դրանց նկատմամբ ոտնձգությունը ոտնձգություն է իշխանության հիմքերի նկատմամբ: Նաև այս տեսանկյունից կարելի է մեկնաբանել ԽՍՀՄ փլուզման գործընթացը:
3. Այսօր, տեղեկատվական տեխնոլոգիաների աննախադեպ զարգացման պայմաններում, առաջանում են լայն հնարավորություններ տարբեր տեսակի միֆերը մարդկանց գիտակցության մեջ ներարկելու համար: Սա մարդկանց գիտակցությունը կառավարելու, մանիպուլացնելու լայն հնարավորություններ է ընձեռում, ինչը հատկապես կարևորվում է նախընտրական քարոզարշավների ժամանակ:
4. Քաղաքական միֆերը կարող են բավական հաջող թաքցնել տարբեր քաղաքական ակցիաների իրական նպատակները ոչ միայն առանձին երկրների ներսում, այլև համաշխարհային մասշտաբով ընթացող գործընթացների պայմաններում:
Հուիս, 2008թ.
Աղբյուրներ և գրականություն
1. Цуладзе А, «Политическая мифология», М., 2003.
2. Почепцов Г.Г, «Имиджелогия», М-К., 2001.
3. Почепцов Г.Г., «Психологические войны», М-К., 2000.
4. Тоффлер Э, «Метаморфозы власти», М., 2003.
5. Паренти М, «Демократия для немногих», М., 1990.
6. Почепцов Г.Г, «Информационно-политические технологии», М., 2003.
7. Почепцов Г.Г, «Информационные войны», М., 2001.
8. ПихояР, «Советский Союз: История власти. 1945 - 1991», М., 1998.
9. Сталин И, «24-ая годовщина Великой Октябрьской социалистической революции» // «О Великой Отечественной войне», М., 2002.
135
Վլ.Հովհաեեիսյաե
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 3 (21), 2008թ.
ПОЛИТИЧЕСКИЕ МИФЫ КАК
средство информационной войны
Владимир Ованесян
Резюме
Учитывая, что в современных политических процессах большое значение приобретают информация и информационные технологии, а также имея в виду решающую роль информационных войн в политике (в смысле манипулирования общественным сознанием), большую актуальность приобретает изучение политических мифов и выявление роли политической мифологии в информационных войнах (в качестве основного средства информационных войн). В статье выявляется сущность политических мифов, их решающая роль в политических процессах 20-го столетия, их влияние в деле формирования и направления общественного сознания, а также их скрытое использование в любых информационных войнах с целью манипуляции общественным сознанием. В статье также выявляются и анализируются некоторые важнейшие политические процессы именно в данном аспекте.
136
