CC BY
18
1.45.2015 ж.
УДК: 332.025.28 (574)
КДЗАК,СТАН - 2050
Б.А. МОЛДИН
^АЗА^СТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАГЫ ЖЕКЕШЕЛЕНД1РУ ПРОЦЕС1НЩ САЯСИ МЭИ!
Марат Оспанов атында^ Батыс Казакстан мемлекетпк медицина университетi, Актебе, Казакстан
Элеуметт'к-саяси пэндер кафедрасынын окытушысы, саяси тлымдарынын, бЫмдерш жетiлдiру манызды мэселе магистр'1, ^ болды. «Жоfарfы бiлiмдi дамыту, Heri3ri
жумыс тел.: 8 (7132) 56-80-62, YPДiс-мамандар даярлау сапасын
e-mail: polyglot_kz@mail.ru. | арттыру, бiлiм беру мекемелерiнде
акпараттык технологияларды
жетiлдiру» - мемлекет алдында тyрfан Yлкен тапсырма. [4]. Себебi, токсаныншы жылдары жекешелендiрудiн бiрiншi
Аннотация. Казахстан Республикасы тэуелсiздiк алfаннан кейiн жYPгiзiлген жоспарлы экономикадан нарыктык экономикаfа етудщ бiр керiнiсi мемлекеттегi барлык тауарлар мен кызметтердщ баfасын ырыктандыру мен мемлекеттщ меншiгiн жекешелендiру процесi болатын. Жекешелендiру -азаматтардын жэне занды тyлfалардын мемлекеттiк меншiк объектiлерiн немесе мемлекетпк акционерлiк ко«мдардьщ акцияларын сатып алу. Автор мемлекеттегi жекешелендiру процесшщ кезендерiне, ерекшелiгiне, саяси мэнiне ток,талfан.
Нег'1зг'1 свздер: жекешеленд'ру, бюрократия, субъектлер, экономикалык бэсекелестiк, бихевиорист'к эдс
кезен карапайым халыкка хаос болып кершдк Онын да eзiндiк себептерi де болды, бiрiншiден, халык
жекешелендiрудiн накты мэнш тYсiнбедi, екiншiден, жекешелендiрудiн зандылыктары мен ережелерi толык жетiлмедi, я^и, казiрriдей тэжiрибемен ашык жариялы тYPДе жYPгiзiлмедi.
Казакстан Республикасы белсендiлiктерiн арттыру ушЦ Казакстанда жекешелендiрудiн
тэуелсiздiк алfаннан кейiн алfашкы екiншiден, экономикалык бэсекелеспкт алfашкы кезенi «кш жекешелендiру» болып КСРО елдершдеп жYPгiзiлген жандандыру ушЫ жYPгiзiледi. деп аталды, онда мемлекетпк сауда жоспарлы экономикадан нарыктык К,азак,станнын экономикасы к,азiргi жэне кызмет керсету орталыктары, экономикаfа ету максатын кездедГ Ол танда экономикалык, жанартудын тур^н уйлер жекешелендiрiлiп, енбек ушiн ен алдымен барлык тауарлар мен алfашк,ы сатысынан eттi. КР Президенттi ужымдарына берiлдi. Келесi кезен1 кызметтердщ баfасын ырыктандыру Н.Э.Назарбаев 2007 жылы 28 акпанда «жаппай жекешелендiру» орта, улкен мен мемлекеттiн меншiгiн «Жана Элемдеп -Жана Казакстан» атты кэсiпорындар - зауыттар мен фабикалар
жекешелендiру кажет едi. Ал, нарыктык ^ халыкка жолдауында: «Елiмiз ауыспалы ^ инвестициялык купондарfа сатылды. экономикада еркiн баfа мен жеке кезендi сэттi аяктап, eзiнiн дамуынын Осы кезде ел экономикасына шетел меншiксiз даму киын процесс екенi жана кезенiне нык, басып келедi» [2]. инвесторлары келд1 ауыл
белгiлi. Нарыктык экономикада деп керсеткен болатын. МЫе, осы шаруашылы™ бурынfы колхоз, манызды орын алатын мэселе мулiктi, дамудын жана кезен нарыктаfы eзiндiк совхоздардын мал-мулiктерi
акшаны бизнес кeздерiн жолды аныктаудын бiрден-бiр кeрiнiсi улескерлерге бeлiнiп берiлдi. 1997
«жекешелендiру» болfандыктан, осы - eндiрiс саласын жекешелендiру. жылдан бастап жекешелендiру отын уfымfа токталып кетсек. Жекешелендiру Мемлекет курылымдарынын барлык энергетикасы, денсаулык сактау, бiлiм, дегенiмiз - азаматтардын жэне занды салаларын модернизациялау максатын fылым салаларында eттi. Бул процесс
тулfалардын мемлекеттiк меншiк койды, осы максатка жетуде кай жолды тек экономика саласына fана емес,
объекттерЫ немесе мемлекеттiк тандайды? «Батыстык моделде журпзу бiлiм, fылым, медицина салаларына
акционерлiк к^амдардьщ акцияларын тиiмдi ме?» деген eзектi мэселе турды. кептеген жаналыктар экелдi. БФак
сатып алу немесе меншлк катынастарын [3]. Мемлекетпк eндiрiс орындарын кейбiр стратегиялык манызды салалар
реформалау аркылы мемлекеттiк жекешелендiру - курделi мэселе, ол бЫм, мэдениет, медицина, армия т.б,
меншмкт меншiктiн баска нысандарына эсiресе халыктын менталитетiне тiкелей салалар нарыкка кешуге негiз болмаfан
айналдыру процесi. [1]. байланысты болfандыктан кыска жаfдайда жекешелендiрiлмей,
Жекешелендiрудiн басты максаты - мерзiмде eткiзу немесе батыстык мемлекеттiн меншлпнде кала берген
жекешелендiрiлген кэсiпорындарда базаны бiрден кeшiру - киын процесс. дурыс деп есептеймiз. Кез келген
экономикалык eсуi аркасында улттык Жекшелендiрудiн халык арасында тYPлi реформа мемлекетке бiрден жаfымды
экономиканын тиiмдiлiгiн арттыру. пЫрлер туындататыны сeзсiз. нэтижелер бермеу мумкiн. Казiргi
Сонымен катар, мемлекетпк бюджет Сондыктан, жекешелендiру процесiн танда жекешелендiрудiн барлык
тапшылыfын азайту. Я^и нарыктык ашыктурде, халыкты барынша толыктай механизмдерi жетiлдiрiлдi, халыктын
экономикаfа кешудщ eзектi шарты акпараттандыру аркылы журпзу экономикалык бЫмдер^ мамандардьщ
болып табылады. Бул саясат, бiрiншiден, механизмдерiн жет^ру кажет. Ол бiлiктiлiктерi, кэсткерлердщ
шаруашылык субъектiлерiнiн iс ушiн, азаматтардын экономикалык дайындыктары жоfарылады. Ахмет
Байтурсыновтын, cesiMeH айтканда: азайтып, жан,а салаларда жеке бизнеске адамдык факторлар эсер етпеу керек.
«Бупнп Казак - кешеп Казак емес». жаfдайлар жасауfа баfытталfан. Эсiресе осы тежелулер елiмiздегi
Сонымен катар, мемлекет Дегенмен, eзiндiк киындыктар мен жекешелендiрудiн бiр бeлiгi «Халыктык
жекешелендiрудi eткiзу ерекшелiктер де бар, кептенген елдерде IPO» шенберiнде болмауы керек, себеб1
технологияларын eзгерттi, электронды жекешелендiрудiн басты максаты кептеген компаниялардын акцияларын
сауда аланы аркылы уйымдастыруды мемлекеттiн корына акша жинауды сату осы жYЙе аркылы жYзеге асырылып
тэжiрибеге енгiздi. Оfан «Халыкка газдесе, ал бiздiн елде басты устаным - жатырfаны белгiлi. Жекешелендiрудiн
кызмет кeрсету орталыктары», «Egov. шаfын орта бизнест жэне халыктын, елiмiзде ею эдiсi тандап алынfан, бiрi
kz» сайттары, «Халыктык 1РО» eндiрiстегi Yлесiн кенейту, мемлекетте халыктык 1РО жэне аукциондар сату.
баедарламалары тиiмдi, «Электронды eндiрiс кeздерiн занды тiркеуден eткiзу, Мемлекеттiк баfдарламалар непзЫде,
Yкiмет» жYЙесi сенiмдi жумыстар мемлекет балансындаfы нысандарды азаматтар елдегi iрi улттык компаниялар
жYPгiзу аркылы осы жумыстарды жекеменшлк колына eткiзу аркылы акцияларын сатып алуfа мумшндш
жетiлдiрдi. Жоfарыда айтылfан кызмет eндiрiстi дамыту, кeленкелi алады. Бул компаниялардын нарыкта™
кeрсету жYЙелерi - алдымен, мемлекет экономиканын алдын алу, салык жYЙесi табыстары жоfары, элемдiк жэне iшкi
билiгiнiн тиiмдi жYPгiзiлiп келе жаткан аркылы мемлекеттщ корын арттыру. КР даfдарыстарfа тэуелдЫп аз. Мысалы
саясатынын кeрiнiсi жэне когамнын, Президентi «Казакстан 2050 даму «KEGOC», «Казтрансойл»,
талабы. Бул жYЙелер, бiрiншiден, стратегиясында» шаfын орта бизнестщ «Казмунайгаз», «Казатомпром»,
азаматтардын уакытын Yнемдейдi, экономикадаfы Yлесiн 50%-fа жеткiзу «К,азТем1рЖолы» т.б. Компаниялардын
^азбастылыкты жояды, екшшлден, максатын койса, 2014 жылы «Нурлы Yлескерi болу шарттары «Халыктык
халыктын, билiкпен байланысы Жол - Болашакка бастар жол» атты 1РО» баедарламасынын, негiзiнде
орнайды, жемкорлык кeрсеткiшiн халыкка жолдауынын екiншi баfытында жYPгiзiледi. «Халыктык 1РО»
азайтады, Yшiншiден, азаматтардын орта жэне ша^н бизнестi дамыту баедарламасынын, максаты - халыкты
билiкке деген сенiмi артады. Саясатта механизiмдерiн жетiлдiрудi Yкiметке табысты жетекшi улттык
ен алдымен халыктын, мЫез-кулкын тапсырfан болатын. [6]. Мiне, бул - компаниялардын Yлескерi болуды
ескеру керек, я^и, бихевиористiк эдiстi елiмiздегi жекешелендiрудiн басты камтамасыз ету жэне
колдану манызды. «Бихевиоризм» ерекшелiгi, яfни, Yкiмет занды баламалы(альтернатива) жинактау
(аfыл. Behaviour- мЫез, жYрiс-турыс) кужаттарды дайындаумен катар, онын, куралдарын усына отырып, накты
[5,126б]. Жеке тулfалардын, саяси занды жYзеге асуына кепiлдiк бередi. катысу жолдарын тYсiндiру. Казiрдiн
устанымдары, саяси ок^аларды Жекеменшiк нысандар мемлекеттiк eзiнде накты деректерге сYЙенсек, 30
баfалауы, газ^ра^-ары, гант-куй^ ен, мекелемерге караfанда, тиiмдi жумыс мын,нан астам елiмiздщ азаматтары,
бастысы - сенiмдерiн орнату. Себеб^ жYргiзетiнi белгiлi, eйткенi нарыктык жеке тулfалар - «КазТрансОйл»
1990-шы жылдары халык кeптеген катынастарfа тез бе^мделе алады iшкi компаниясы акцияларынын, иеа. Каз^р
салаларfа каржы салып, акцияларын менеджмент дамытады, ал халык белгЫ бiр ден,гейде каржы табу
сатып, кейш кайтара алмаfан жаfдайлар мемлекетпк мекемелер белгiлi бiр оны жумсаудын, жолдарын б^лед^,
болfан. Казiргi жекешелендiру ережелер, бюрократиялык зан,дарfа дегенмен, нарыктык экономиканын
процесшдеп акцияларды сату мемлекет ба^нышты. Немiс fалымы Макс Вебер зан,дылыктарын ескерiп, табыс кeзiн
тарапынан кадаfаланады жэне «Шенеулiктер диктатурасы келе жатыр» накты бiлумен катар, Yнемдеу
механизмдерi жетiлдiрiлген. деген макаласында бюрократизмнен жолдарын игеруге даfдылануы - каз^рг1
Казакстандаfы жекешелендiрудщ шы^удын, бес жолын кeрсеткен болатын, уакыттын, талабы. Казакстан
казiргi тетiктерi Сингапур, АКШ, Батыс егер ко^амда бюрократизмнщ ыкпалы Республикасы дамыfан отыз
Еуропа елдершщ тэжiрибесiне сYЙене азайса, мемлекет дамиды деп мемлекеттщ ден,гейше жету Yшiн,
отырып жасалfан. Элемдiк тэжiрибеде тужырымдады. Президент дамытан елдермен экономикасы,
жекеменшiк сектор мемлекетпк «Казакстанда меритократиялык элита ^лымы, техникасы, медицинасы,
мемкемелерге караfанда, анаfурлым жасау керек, акылды, бiлiмдi, адами капиталы бэсекеге кабтетл
сэттi баскарушы деп есептеледi. дарындылардын, ко^амын куру керек» болуы керек, ол ушш капиталиста
Kэсiпкер жан,а жаfдайларfа жылдам деп осы бюрократиялык тежеулер мен елдердщ зан,дарын кабылдап,
бейiмделiп, eндiрiске жан,а кагазбастылыкты азайту мэселесiн жие талаптарына бейiмделу - ол каз^рг1
технологияларды жылдам енгiзе алады айтып келедi. Сонымен катар, адами ко«мнын, зандылы^ы. Мемлекетiмiз -
деп есептейдГ Немiс fалымы Карл капиталды дамыту газделген. Адами алыс-жакын шет елдермен саяси,
Маркс «Мемлекеттщ пайда болуына капитал - аукымы, уfымы, онын, экономикалык, мэдени байланыстар
тiкелей эсер еткен жеке меншмк» дедi, ^ экономикалык, элеуметтiк, ^ орнаткан, гап векторлы ел. Сонын, бiр
себебi меншiк жеке болса, адам оны адамгершЫк жэне кукыктык таfы да гар^а - дамыfан мемлекеттерде
барын салып коргайды, кeбейтедi деген ^ баска eлшемдерi бар. [7]. Адам ^ азаматтарымыздын, бiлiм алып,
тужырымдамасы дамы^ан елдердщ капиталын дамыту Yшiн алдымен бЫктЫктерш жетiлдiруге мумюнд^
тэртiптерiне енген. Бiздщ елiмiздегi рухани, кейiн экономикалык алfан «Болашак» баfдарламасынын
жекешелендiрудщ екiншi толкыны кундылыктарды калыптастыру - казiр он мын,нан астам тулектер1
мемлекеттщ экономикада^ улесiн зан,дылык. Мемлекеттщ дамуына мемлекетiмiздщ турлi курылымдарында
Медицинский журнал Западного Казанстана
59
1.45.2015 œ.
КАЗАХСТАН - 2050
Кызмет eTin жYPгенi. Бiр баедарламанын, улес - ез aзaмaттaрымызfa тиесiлi жYPгiзу механизмдерi жеттген,
©3Ï eлiмiздiн, экономикалык, элеуметлк болса, бiрiншiдeн, ша^н жэне орта халыктын, катысуына ашык
куш-куатынын, артуына, халыктын эл- бизнес дамып, жумыс орындары демократиялык принцiптeргe
аукатынын жаксаруына Yлeс косып кебeйiп, халыктын эл аукаты нeгiздeлгeн мYмкiндiктeр жасалfан.
жатыр. Жоfарыда аталfан жаксарады, ешншщен, каржы ез Эдебиеттер mi3iMi:
жeкeшeлeндiру процeсiнiн дурыс жYрiп, нарыfымызда калады. Казакстан 1. Мельник, И.А. Современный
жYЙeлi жумыс жасауы да мемлекетпк дамушы мемлекет рeтiндe, дамыfан словарь по политологии. - М., 2004. -
баедарламалардын, жэне халыктын капиталист^ eлдeрдiн зандылыктарына 284с.
бeлсeндi катысуынын нeгiзiндe болады. бeйiмдeлiп, iшкi нарыкты дамытады, 2. Назарбаев, Н.А. Жана Элемдеп
Бул процесс жеке тулfаларды Yлкeн iшкi енiм дамыса, сырттан кeлeтiн -Жана Казакстан: атты Казакстан
компаниялардын Yлeскeрiнe тауардын Yлeсi азаяды жэне сырткы халкына жолдауы. - 2007.
айналдырады, шет eлдeрдeгi отандык нарыкта отандык енiмдeрдiн керсeткiшi 3. Кумыспаев, С.С. Жас Галым-2013:
iрi кэсiпкeрлeрдiн каржысын елге жоfарылайды. Сырттан келетш облыстык fылыми-практикалык
кайтару, TYпкiлiктi максат - мeмлeкeттiн тауарлардын улес кыскарса, конференциясынын материалы. -
кор нарыfын дамыту. Жeкeшeлeндiру мeмлeкeттiн нары^ында баска Актебе, 2013. - Б.165-168.
TYрлi курылымдардын кызмeттeрiн мемлекеттерге деген экономикалык 4. Тайжанов, А.Т., ШэмшМ Б.И.
езгертед^ халык жеке секторлардын тэуeлдiлiк болмайды, улттык енiм БЫм беру процeсiндe инновациялык
Кызмeттeрiн пайдалану аркылы дамиды. Iшкi енiмдi дамыса кeдeндiк технологияларды пайдалану / А.Т.
нарыкка бeйiмдeлeдi. Бiрак Казакстан одактын релi жоfары, одактын Тайжанов, Б.И. Шэмшл // Батыс
элeумeттiк мемлекет болfандыктан, шарттары бойынша енiм уш Казакстан медицина журналы. - 2014. -
кeйбiр элeумeттiк салалар (мектеп, мемлекеттщ ке^сппнде жYрeдi, езге №4 (44). - Б.57-61б.
балабакша, карттар YЙi, балалар YЙi т.б) мемлекеттерден кeлeтiн тауарлар саны 5. Саяси TYсiндiрмe сездiк. -
мeмлeкeттiк болып кала бeруi керек. кыскарады, ол ушш iшкi нарыкта Алматы, 2007. - 616 бет.
Жeкeшeлeндiругe акцияларды шыfару отандык енiмдeрдiн Yлeсi кеп болуы 6. Президент Назарбаев Н.Э.
олардын шарттарын TYсiндiру нeгiзiнeн керек жэне сапасымен баfасы да тиiмдi Нурлы Жол - Болашакка бастар жол:
«Самурык Казына» корына бертген бул болуы шарт. [9]. Саяси экономиканын атты халыкка жолдауы. 2007.
саланын мамандары нысандар атасы Адам Смит «мемлекет даму ушш 7. Тайжанов, А.Т. Казакстан-2050:
бойынша TYсiндiру жумыстарын, iрi онын iшкi енiмi 50%-fа жeтуi керек» стратегиясы инновациялык бЫм
инвесторлар Yшiн семинарлар ешзт деген болатын. ¥лттык iшкi енiмдi мен fылымнын адам капиталын
келедГ Букаралык арпарат куралдары дамыту - непзшен мeмлeкeттiн дамытудаfы релi туралы // Батыс
жарнама, конференциялар жасау бакылауында^ шаfын орта бизнeстiн Казакстан медицина журналы. - 2014. -
аркылы каржысы бар, бiрак оны пайда колында, шаfын орта бизнес №4 (44). - Б.68-71.
табу кезЫе дурыс орналастыру Yшiн кэсткерлттщ нeгiзгi Yлeсi - жеке 8. Балапанова, А.С. Аймакаралык
тиiмдi, туаыкп шараларды кебiрeк мeншiктiн колында. Элемдт тэжiрибeгe ынтымактастык мeмлeкeттiн
жасау кажет. Жeкeшeлeндiрудeн сYЙeнсeк, нарыктык экономиканы каутаздтн камтамасыз ету факторы
нарыкта туындайтын таfы бiр мэселе - жедел, тиiмдi дамытатын жeкeмeншiк рeтiндe / А.С. Балапанова, Б.А. Молдин
кедендт одакка мYшe мемлекеттер секторлар. Казакстанда билт тарапынан // Эл-Фараби атында^ Казак ¥лттык
Ресей мен Белоруссиянын, кэсiпкeрлeрi шаfын орта бизнeстi, кэсткерлтт Университетшщ Хабаршысы. - 2010. - №
бiздiн, eлдeгi ендiрiстeрдiн, акцияларын дамытуга барлык жаfдай жасалfан, 2 (35). - 25б.
сатып алуы мYмкiн, ейткeнi Yш eндiгi кэсткерлердщ, ендiрушiлeрдiн, 9. Молдин, Б.А. Казакстан
мемлекетте бiрын,fай экономикалык мiндeтi - iurni сырткы нарыкта бэсекеге 2020 - непзп трендтер жэне даму
ке^спк калыптаскан. Шекаралас кабiлeттi сапалы енiмдeр шыfарып, перспективалары: атты Т.Т. Мустафин
мемлекеттермен саяси, экономикалык тутынушулардын, суранысын окулары fылыми-тeориялык
эрiптeстiк орнату ман,ызды, бiр fана камтамасыз етсе, сырткы брендтерге конференциясынын материалдары //
Ресей Федерациясынын, 27 деген кажеттЫк темeндeйдi. Казакстан Эл-Фараби атындаfы Казак ¥лттык
субъекттерЫщ 12-i Казакстаннын, 7 - аймактык орналасуы жаfынан ашык Университет Философия жэне
облысымен шектеледк [8]. Шетел тен^зге тiкeлeй шыта алмаfанымeн, Саясаттану факультeтi саясаттану
инвесторларын, компанияларды iшкi географиялык орналасуы таби™ кафедрасы, Алматы. - 2012. - 11 мамыр.
нарыкка араластыру барысында ресурстары жаfынан бай мемлекет. 10. Стратегия формирования
дурыстап зерттеп, талдаулар жасау [10]. Сол мYмкiндiктeрдi пайдаланудын, международного имиджа Республики
ман,ызды. Сондыктан халыктын, eлдeгi бiрдeн бiр жолы - iшкi енiмдi дамыту, Казахстан в условиях глобализации //
iрi кэсткерлердщ жeкeшeлeндiру бэсекеге кабiлeттi тауарды ендiру - Казахский Национальный Университет
процеане бeлсeндi араласып, ендiрiс субъекттершщ колында. Ал, имени Аль-Фараби. Алматы. - 2010.
ендiрiстeгi ез улестерш кебeйтiп, халык eлдeгi жeкeшeлeндiру процеане
каржысын пайдалы тиiмдi бeлсeндi катысып, ел экономикасынын,
экономикалык салаларfа салуы - казiргi дамуына езiндiк улесш косуы керек. Ол
нарыктын, суранысы. Ел ендiрiстeрiнiн, Yшiн мемлекетте жeкeшeлeндiрудi
РЕЗЮМЕ SUMMARY
Б.А. МОЛДИН В.А. MOLDIN
ПОЛИТИЧЕСКОЕ ЗНАЧЕНИЕ ПРОЦЕССА ПРИВАТИЗАЦИИ В POLITICAL SIGNIFICANCE OF PRIVATIZATION PROCESS IN THE
РЕСПУБЛИКЕ КАЗАХСТАН REPUBLIC OF KAZAKHSTAN
Западно-Казахстанский государственный медицинский West Kazakhstan Marat Ospanov State Medical University,
университет имени Марата Оспанова, Актобе, Казахстан Aktobe, Kazakhstan
Рыночная экономика, приватизация собственности, The market economy, privatization of property, money
деньги являются важными источниками рыночной are important sources of market economy. The main goal of
экономики. Основная цель приватизации - повышение privatization is an increasing the efficiency of the national economy
эффективности национальной экономики за счет through economic growth of privatized enterprises either other
экономического роста приватизированных предприятий или forms of property relations within the framework of the reform of
других форм имущественных отношений в рамках реформы state-owned property of the process of property transformation.
государственной собственности процесса трансформации Author elaborated on the main stages, peculiarities, the political
собственности. Автор подробно остановился на основных significance of the privatization process in the Republic of
этапах, особенностях, политическом значении процесса Kazakhstan.
приватизации в Республике Казахстан. Key words: privatization, bureaucracy, economic
Ключевые слова: приватизация, бюрократия, competitiveness, subjects, behavioral method. субъекты, экономиче^ая конкурентность, бихевиорический метод.
Медицинский журнал Западного Казакстана
61
