CC BY
7НЕКОТОРЫЕ ЭКСТРАЛИНГВИСТИЧЕСКИЕ ФАКТОРЫ И ФОРМЫ АРАБИЗМА В ЯЗЫКЕ НАРОДОВ ЦЕНТРАЛЬНОЙ АЗИИ
Мухаммадориф Кодири
В данной статье впервые в тюрко-узбекском и персидско-таджикском языках рассмотрены экстралингвистические факторы заимствования арабских лексических единиц на материле языков Центральной Азии.
Ключевые слова: арабизмы, арабские лексические заимствования, тюркские языки дарй, фарсй, таджикский, узбекский язык, экстралингвистические факторы заимствования иноязычных единиц и др.
SOME EXTRALINGUISTIC FACTORS AND FORMS IN LANGUAGE ARABIZM
PEOPLES OF CENTRAL ASIA
Mohammadarif Qodiri
This article, is considered the first time in Turkish- Uzbek and Tajik Persian- language extralinguistic factors borrowing vocabulary units on Arab mother languages of Central Asia.
Key words: Arabism , Arabic lexical borrowing , Turkic languages Dari , Farsi , Tajik, Uzbek , extra linguistic factors borrowing foreign language units , etc.
Сведения об авторе: Мухаммадориф Кодири - аспирант 3-го года обучения Таджикского государственного педагогического университета имени Садриддина Айни, тел.: (+992)919-27-33-57.
Information about the author: Muhammadorif Kodiri - graduate student third year students of the Tajik State Pedagogical University named after Aini, phone: (+992) 919-27-33-57,
БАХ,СЕ ПЕРОМУНИ ТАМОЮЛИ АЦИДАТИИ ФИРДАВСЙ
%оким Цаландаров
Институти забон, адабиёт, шарцшиносй ва мероси хаттии ба номи Рудаки Академия
илмуои Цум^урии Тоцикистон
Ахли тахдид дар бораи амр ба навиштани «Шохнома» гирифтани Фирдавсй ва охируламр, добили дабули шохи даврон нагардидани он сабабхои зиёдеро пеш оварда буданд, ки то хол хам дар бораи эътимод доштан бар хар яки онхо шубхаовар менамояд. Дар хар сурат, тафовути эътидод ва тамоюли гуногуни мазхабии шох Махмуд ва офаридагори «Шохнома»-ро муаррихин ва мухаддидин яке аз сабабхои асосии ин дазия даламдод кардаанд.
Фирдавсй асарашро дар замоне навишта буд, ки мавчи инсондустй ва хирадситезиву адлгаройй боло гирифта буд. Дар ин даврон озодии адидатй боис гашт, то хар озодфикр аз чахорчуби адида берун барояд ва гояхои баландро, ки дар рушду пешрафти сохоти мухталиф хисса мегузоштанд, нотарсона бисарояд. Ба Фирдавсй ва мавзуоти «Шохнома»-и у низ аз хамон дид назар мекарданд, ки у сарояндаи таърихи дадимидоштаи халди эронитабор ва асараш яке аз рукнхои фархангу тамаддуни хувияти эронинажодхост. Вале «Шохнома» дар замоне анчом пазируфт, ки дигар аз он оромихою озодихо асаре намонда буд. Ба навиштаи Мухаммадамини Риёхй «вадте туркони хатой ба Бухоро хамла карданд, фадехони Бухоро фатво доданд, ки «чун мухочимон мусулмон шудаанд, бо онхо набояд чангид» ва бад-ин сурат, мучиботи сукути давлати эронии Сомониро фарохам оварданд»(10, 30).
Мухочимони мусулмоннамо ва фадехони сомонй, ки дар мазхаби ахли суннату чамоат буданд, дудрату нуфуз пайдо карданд ва эътидодмандони мазохиби дигар, аз он
чумла, исмоилиёнpо, ки даp даpбоpи хyкyматдоpони сомонй ва yмyман, даp чомеа, эътибоpи зиёд доштанд, мавpиди таъкибу ситеза каpоp медоданд ва ба фатвои фукахо мулхиду каpмативy pофизй эълом гашта, ба зеpи доpy аз саpи тег мегyзаpонданд. Баpои Султон Махмуди Fазнавй ва хyкyматдоpоне чун y хаp навъи дигаpандешй даp каламpави онхо, ки мухолифи ниятхои сиёсаташон буд, ба шиддат саpкyб мегашт. Ба андешаи Аббоси Поpсво, хукуматхои Fайpи эpонй «аз аклгаpойй ва хиpадпаpваpии ташайюъ, ба вижа, исмоилия ва муътазила ва хамчунин озодандешони эpонй вахшат дошта ва онхоpо танхо душман ва мухолифи худ медониста ва даp саpтосаpи давpони хукуматии худ, ба тавpи мyстамаp бо онхо мyбоpиза мекаpданд. Лизо, мухолифини худ валув ин ки чузъи ин мазхаб набуданд, вале ба чypми исмоилй будан ба мулхиду зиндик ва баддин муттахам каpда ва аз байн мебypданд»(2, 285).
Даким Фиpдавсй худ оид ба тамоил ва эътикодаш ба хеч мазхаби алохида мустакиман ишоpа накаpдааст. Даp саpчашмахои адабиву таъpихй ва тахкикоти мухаккикини мyосиp даp бештаpи мавоpид ба ташайюъгаpоии y ишоpа pафтааст(20, 252; 22, 92; 16, 11; 23, 121-122; 4, 20-53; 14, 635-672; 15, 251; 3, 105-113).
Ин ишоpахо ва баъзан тасдикхо даp асоси мухаббати Даким ба ахли байт, ки бевосита даp абёти алохидаи «Шохнома» инъикос ёфтааст, гуфта шудаанд. Бештаp аз ин, бисёpе аз санадхои таъpихй ва инчунин афкоpи хиpадгаpоёнаи Фиpдавсй ypо чун намояндаи мазхаби исмоилй мyаppифй мекунанд(17, 81-82; 6, 52; 1, 14-23; 2, 376-378).
Баъзе аз мухаккикин "усул»-и ypо «аз лихози усули мухками динй комилан pизоятбахш» намепиндоштанд (25, 77)баpхе дигаp Фиpдавсиpо «аз нигохи динй пайpави ягон мазхдб» намехисобиданд(5, 383).
Бовучуди хамаи ин мyхокимаpонихо ва хулосахо даp мавpиди тамоюлоти эътикодии Фиpдавсии Даким, таъсиpи афкоp ва фалсафаи исмоилиpо ба тасаввypоти офаpидгоpи «Шохнома» нодида гиpифтан наметавон. Аз ин py, бо кайд ва мукоисаи баъзе аз афкоpи уламо даp мавpиди тамоюли акидатии хамосасаpо, таъсиpи афкоp ва фалсафаи исмоилиёнpо ба тафаккypи Фиpдавсй ба таpики умумй метавон мавpиди тахлил ва хyлосабаpоpй каpоp дод.
Ташвик ба таълифи «Шохнома» аз бисёp чихат ба талоши Абyмансyp Мухаммад ибни Абдyлpаззоки Тусй, ки аз мyкаppабини салотини сомонй ва замоне низ мухтамилан вазоpати Нух ибни Ахмадpо дошта, аз хиpадгаpоёни исмоилия ва эpондyсти баном будааст, вобастагии кавй доштааст. Абyмансyp Мухаммад ибни Абдyлpаззок ибни Фаppyхи Тусй даp хукумати Сомониён ду боp сипахсолоpи Хypосон будааст. Чунончи, мухаккики эpонй Аббоси Поpсво зохиp каpдааст, ин шахс «аз исмоилиёни даpбоp буда, ки даp замони у пас аз каноp гузоштани куллие аз исмоилиён даp авохиpи хукумати Насp ибни Ахмад, мачбyp ба тазохyp ва такя каpдан будааст»(2, 298). Абyмансyp Мухаммад ибни Абдyлpаззок ба пешкоpи худ Абyмансypи Мyаммаpй фаpмон додааст, ки «донишмандони Хypосонpо гиpд оваpад, то достонхои миллии Эpонpо, ки даp поёни давpаи сосонй ба забони пахлавй гиpд оваpда буданд, ба забони даpй накл кунанд»(2, 289). Пеш аз таълифи «Шохнома», китоби «Худойномак» «тавассути гypyхе аз заpдyштиён аз таpики Сиистон ба Абyмансyp Мухаммад ибни Абдyлpаззоки Тусй хадя шудааст...Ин китоб ба таpике даp ихтиёpи Фиpдавсии Тусй каpоp гиpифтааст ва ё эхтимолан, фаpзанди Абyмансyp ибни Абдyлpаззоки Тусй даp pобита бо Фиpдавсй буда ва ба у такдим доштааст ва Фиpдавсй даp ашъоpаш низ ишоpа ба ин мавзуъ каpдааст»(2, 199).
Маълум аст, ки Абулкосими Фиpдавсй аз шохномахои пешин ва аз чумла, аз «Шохномаи Абyмансypй» низ истифодаи фаpовон каpдааст. Шакке нест, ки Фиpдавсй даp навиштани ин асаpи худ побанди андешаву акидаи Абyмансyp Мухаммад ибни Абдyлpаззоки Тусй будааст. Аммо чун Фиpдавсй 30-35 соли хаёти хyдpо саpфи навиштани ин асаpи бyзypг намудааст, хокимони оpмонии у ва давлати кyдpатманди Сомониён аз байн pафта буданд. Шоиp махсyлашpо ба Махмуд пешниход намуд ва бо ин пешниход ypо ба пайpавй аз тавхид ва Исломи pостин даъват намудааст. Вале
Махмуд онро кабул карда натавонист ва накли ин ходиса аз кавли Низомии Арузии Самаркандй чолиб мебошад.
Мувофики иттилои ин муаллиф дар тазкираи «Чахор макола», чун «Шохнома» ба Султон Махмуд пешниход гашт, ин султон бо ахли дарбориён, алалхусус, бо вазирашАхмад Дасани Котиб дар мавриди подоши захмати Фирдавсй сухбат дар миён андохт ва чавоб шунид, ки «панчох хазор дирам ва ин худ бисёр бошад, ки y марде рофизй аст ва муътазилимазхаб ва ин байтро бар эътизоли y далел карданд: Ба бинандагон Офаринандаро Набинй, маранчон ду бинандаро ва бар рафзи y ин байтхо далел аст, ки y гуфт: Хирадманд гетй чу дарё ниход, Барангехта мавч аз y тундбод. Чу хафтод киштй дар y сохта, Дама бодбонхо барафрохта...(хафт байт).
Ва Султон Махмуд марди мутаассиб буд, дар y ин тахлит бигирифт ва масмуъ афтод...»(17, 81-82).
Аз маълумоти Низомии Арузй бармеояд, ки сабаби асосии макбули табъи Султон Махмуди мутаассиб нагаштани «Шохнома» махз тамоюли акидатии Даким Фирдавсй будааст. Маълум аст, ки муътазалимазхабро хамон нафар мегуфтанд, ки дар таълифоташ мантику фалсафаро дохили маорифи исломй мегардонд. Дамин андешаи муътазалиёнро баъдан ахли шиа дар таълимоташон бо такмили бештаре истифода мебурданд ва дар чашми намояндагони мазохиби дигари исломй бо номи рофизй забонзад гаштаанд.
Ин наклро ба дигар шакл, вале бо хамин мазмун Давлатшохи Самаркандй низ дар «Тазкират-уш-шуаро»-ашовардааст(6, 52).
Фирдавсй ба хирадгароии муътазилй муътакид аст. Дамчунин мазмуни китобаш нишонгар аз шуубй будани y низ мекунад. Мусаллам аст, ки нахустин фахмиши исмоилй аз Ислом дар зери ливои чараёнхои мухталифе чун шуубияву муътазалия исён намуд. Агарчи ин фахмиш дар шакли хеле заиф буруз кард ва чунин хам бояд бошад, чаро ки шинохти нахустин аз хикмати илохй буд. Ба кавли муаллифи асари «Се алиф» «заминасозони акидатй, ба монанди афроде Абулфазли Балъамй, Абуабдуллохи Чдйхонй, Рудакии Самаркандй, Абумансур Мухаммад ибни Абдулраззок, Ибн ал-Насафй ва Абуяъкуби Сичистонй ва Марварудихо ва дигар афроде, ки эчоди кушоише барои ишоаи хирадгароии исмоилия ва эътилои фархангу забони форсй намуданд, хамзамон будааст бо даврони туфулияти Фирдавсй, ки ба якин кумак ба шаклгирии мабнои эътикоди мазхабии y доштааст»(2, 376-377)ва ин акида, ки «чун Фирдавсй аклгаро ва хирадгарост, пас, y ба яке аз шуаботи мазхаби ташайюъ бештар алока дорад»(16, 11)кобили кабулу таваччух аст.
Аз ин чихат аст, ки «Фирдавсй мехр ва эътикоди худро ба хонадони Алй ошкоро бар забон оварда буд ва дар даврахое, ки Махмуд «карматй»-ро хар чо меёфт «бар дор мекашид», чи гуна метавонист ба чунин касе назари лутф дошта бошад?»(13, 52).
Фирдавсй дар ибтидои «Шохнома» ишора ба иродат ба Алй (а) ва хонадони Алй (а) дорад.Мухаммад Дусайн Популии Яздй дар «Дамд, сано ва зикри Худованд дар «Шохнома» ном асараш мегуяд: «Даким Абулкосими Фирдавсй дар асари азими худ назарияи яктопарастй ва тавхидро матрах мекунад. У дар айни шиа будан ва вафодорй ба вилояти Алй ибни Абитолиб (а) назарияи иттиходи исломиро матрах мекунад.Деч як аз достонхои «Шохнома» бидуни хамду сано ва сипоси Худованди табораку таоло нест»(16, 3). Инхо хамон абётеанд, ки дар онхо достонсаро мухаббати худро мустакиман ба ахли байт ва хосса ба Алй (а) ишора мекунад, чунончи: Бар ин зодаму хам бар ин бигзарам, Чунин дон, ки хоки пайи Дайдарам! Дар он кас, ки дар дил-ш бyFЗи Алист, Аз y зортар дар чахон зор кист?!(9, 4-5).
Байтхои зеpин бошанд, назаpи Фиpдавсиpо доиp ба бениёзии Худо ва ба хypy хобу нозу нуз эхтиёч надоштанаш инъикос каpдаанд, ки он як навъ инъикоси онфалсафа аст, ки муътазила ва сипас ташайюи исмоилия аз он дам задаанд ва Ихвон-ус-сафо, Носиpи Хyсpав ва дигаpон онpо тайнамудаанд:
Худои чахонpо набошад ниёз, Ба чои хypy хобе оpомy ноз. Ч,ахонpо баландиву пастй туй, Надонам чий, хаp чи хастй, туй.
Яке аз нуктахои маpказие, ки даp масъалаи ёди Алй (а) аз таpафи Фиpдавсй зикp мегаpдад ва таъсиpи амики калом ва фалсафаи исмоилиёнpо инъикос мекунад, ин Имом Алй (а)^о бо унвони Васй мyаppифй каpдан аст, чунончи: Манам бандаи ахли байти набй, Ситояндаи хоки пои васй... Агаp чашм доpй ба дигаp саpой, Ба назди Набиву Васй гиp чой... Ба дил гуфт: агаp бо набиву васй Шавам Fаpка, доpам ду ёpи вафй. Дамоно, ки бошад маpо дастгиp, Худованди точу ливову саpиp...(9, 5).
Ахмад Махдавии Домгонй ва мухаккикони зиёде чун у баp ин андешаанд, ки ба сабаби он ки Фиpдавсй аз Дазpати Алй (а) ба лафзи васй таъбиp каpдааст, баp шиаи асноашаpии у таpдиде намемонад(4, 20-53). Аммо файласуфони исмоилй низ баp он андешаанд, ки паЙFамбаpони мypсал, ки нотик номида мешаванд, инъикоси акли кулл даp олами махсусотанд. Ба кавди онхо, нотики нахустин Одам аст ва васии у Шиш ва нотики охиpон Мухаммад (с) ва васии у Алй (а) мебошад.
Ва албатта, Алй (а)^о ба унвони «Валй» зи^ каpдани Фиpдавсй исботи эътиpоф ва эхтиpоми вилояти Алй (а)аст, чунончи:
Мухаммад бад-у андаpyн бо Алй, Дамон ахли байти набиву валй(9, 5).
Фаpотаp аз он, ин кавлpо аз забони Паёмбаp (с) гуфтани Даким даp абёти поён ишоpа ба вокеаи Fадиpи Хум аст, ки ба хангоми Даччулвидои Расули Акpам (а) ба вукуъ пайваст ва махз хамин вокеа нуктаи анчоми комилгаpдонии дини Ислом баpои уммат ва огози вилояти ахли байт аз Алй (а) саp каpда, идомаи он то ба pyзи киёмат хохад буд, гаpдид(8, 250-254).
Даp байти пешин зи^ гаpдидани ибоpаи «ахли байт» як навъ ишоpа ба давомнокии вилояти Алй (а) даp фаpзандонаш то pyзи киёмат мебошад. Даp байти зеpин ин фикp чунин ифода шудааст:
Манам бандаи ахли байти Набй, Ситояндаи хоки пои Васй(9, 4).
Андаp таъpихи анчоми «Шохнома» низ Фиpдавсй гуфтааст: Дазоpон дypyдy хазоpон сано, Зи мо офаpин бод баp Мустафо. Ва баp ахли байташ хамедун чунин, Даме офаpин хонам аз бахpи дин (9, 4).
Агаp даp абёти фавк Фиpдавсии Тусй мустакиман исми мyбоpаки Алй (а)-pо даp pадифи исми поки Мухаммади Мустафо (с) истифода каpда, мухаббати безаволашpо нисбати ахли байт ва махсусан, Алии Мypтазо («Ба ин зодаам, хам ба ин бигзаpам, Чунон дон, ки хоки пайи Дайдаpам») ибpоз дошта бошад, даp чанде аз кисматхои «Шохнома» назаpи фалсафии исмоилиpо баён намудааст, аниктаpаш афкоpеpо баён мекунад, ки назиpи афкоpи исмоилиён будааст.
Аббос Заpёби Хуй даp маколаи «Нигохе тоза ба мукаддимаи «Шохнома» менависад, ки «Фиpдавсй даp мукаддимаи «Шохнома» навъе чахонбинй аpза каpдааст, ки бо акоиди мусалмонони ахли суннату хадис ва хатто ашоиpавy муътазила созгоp
нест ва достони офариниши осмонхову замону инсон бад-он гуна, ки дар К^уръони мачид ва аходиси тафсиркунандаи он омадааст, дар ин мукаддима дида намешавад. Баръакс, ин чахонбинй бештар бо акоиди хукамои исмоилй мутобикат дорад, ки дар кутуби хикмати исмоилй, монанди «Рохат-ул-акл» ва «Манобеъ» ва «Зод-ул-мусофирин» омада ва асли он маъхуз аз афкори Фулутин ва навафлотуниён аст. Албатта, акидаи расмии аксарияти мусалмонони он аср ин набуд ва пайравони он дар Хуросону Мовароуннахр тахти таъкиб буданд ва мубаллотон дар хафо ба таблот мепардохтанд ва бисёре аз онхо гирифтор шуда ва ба катл расиданд. Бинобар ин, мукаддимаи мазкур писанди хотири носихону котибони «Шохнома» набудааст, ки бештар ба дини расмии замони худ будаанд...»(1, 14-23).
Фирдавсй мисли исмоилиён Офаридгорро падидоварандаи хама чиз, вале берун аз тахайюл ва тасаввури инсон медонад:
Ба номи Худованди чону хирад, К-аз ин бартар андеша барнагзарад. Худованди ному Худованди чой, Худованди рузидехи рахнамой. Худованди кайвону гардонсипехр, Фурузандаи моху нохиду мехр. Зи ному нишону гумон бартар аст, Нигорандаи баршуда гавхар аст. Ба бинандагон Офаринандаро Набинй, маранчон ду бинандаро. Наёбад бад-y низ андеша рох, Ки y бартар аз ному аз чойгох. Сухан хар чи з-ин гавхарон бигзарад, Наёбад бад-y рох чону хирад(9, 4).
Махз байтхои хамин кисматро вазири Султон Махмуд хамчун далели баддинй ва рофизияти шоир талкин намуда буд. Дар мавриди афкори боло месазад фикри Носири Хусравро дар_ хусуси Худо овард, ки дар «Ч,омеъ-ул-хикматайн» ба ин тавр баён гардидааст: «У он аст, ки хама уст ва мусаббиби хар мавчуде уст ва кардани чиз на аз чиз феъли уст. Ва OFOЗкyнандавy тамомкунандаи чизхо уст бар андозаи кабули хар чизе мар тамомии хешро»(18, 58). Мустакиман ин фикрро дар абёти бахшида ба офариниши олам дар «Шохнома» мебинем, чунончи:
Зи OFOЗ бояд, ки донй дуруст, Сари мояи гавхарон аз нахуст. Ки Яздон зи ночиз чиз офарид, Бад-он то тавоной омад падид(9, 4).
Ин хамон андешаест, ки дар касидаи исмоилии Абулхайсами Ч,урчонй низ сарехан омадааст:
Чй чиз буд, на аз чиз, чун намой чиз? Чи гуна донй кард ошкора ин асрор?(24, 89).
Мавриди зикри махсус аст, ки аксари олимони ба тамоюли эътикодй ва афкори динии Фирдавсй таваччухдошта, ин масъаларо махз дар мукаддимаи «Шохнома» чустучу кардаанд ва хулосахою фарзияхои хешро ба бор овардаанд. Масалан, Мухаммад Мухити Таботабой, агарчи аз матни «Шохнома» дар ин самт сухан гуяд хам, вале афзалиятро дар масъалаи тааллукоти динии Фирдавсй ба дебоча ва хотимаи достонхо додааст: «Аз мачмуаи шавохид ва кароини мавчуд дар матни «Шохнома»-и Фирдавсй чунин истинбот мешавад, ки Фирдавсй шоире мусулмон ва шиимазхаб будааст. Дар мусулмонии y мачоли шак ва бахсе нест. Абёти мутааддаде дар дебоча ва хотимаи китоб садру зайли бархе аз достонхои «Шохнома» нишон медихад, ки ба Дазрати Мухаммад ва Куръон ва дини Ислом имони комил доштааст»(15, 521).
Чдлолиддин Думой бошад, бо як хулосаи хеш, хонанда ва пажухандагонро, барои дарки маъонии гуфтори Фирдавсй ва манзалати y, ба донистани дебоча ва мукаддимаи «Шохнома» хидоят мекунад, чунончи: «Барои ин ки ба макоми донишмандй ва азамати
манзалати сухандони ва сyханваpии Фиpдавсй пай бибаpанд ва бо pyх ба илму хикматпаpваpдаи у то хадде ошно бишаванд, кофй аст, ки хамин дебоча ва мyкаддимаpо бихонанд ва даp pyмyзy дакоики хакимонаи он Fавppасй кунанд»(26, 577).
Донишманди дигаpи эpонй Мухаммадамини Риёхй суханони болоpо, ки то андозае паpдапyшона гуфта шудаанд, аз паpда беpyн месозад ва менигоpад: «Нахустин тадвини «Шохнома» pангy буи фазои фи^ии асpи Сомониpо дошт, масалан, даp мукаддимаи он офаpиниши чахон баp мабнои хикмати исмоилй баён шуда буд, ки даp он солхо даp Хypосон pивоч дошт»(10, 28).
Яке аз мyхимтаpин pyкнхое, ки даp мукаддимаи «Шохнома» таpаннyм мешавад, хиpад ва хиpадгаpой мебошад. Хиpад даp назаpи Фиpдавсй чунон манзалатеpо доpо аст, ки хатто исми Офаpидгоp даp байти аввали ин хамосаи бyзypг бо хиpадофаpинии У ситоиш ёфтааст:
Ба номи Худованди чону хиpад,
К-аз ин баpтаp андеша баpнагзаpад (9, 3).
Мусаллам аст, ки хиpад ва хиpадгаpой даp афкоpy фалсафаи исмоилиён фахмише олй ва дигаpгyна дошт. Таваччух ба ин гуфтахои Мухаммад Ахмади Панохй ва иктибоси у аз накли Файласуфи Рай басанда аст, то масъалаи бyзypгдошти хиpад даp таълими маслаки исмоилия даpк гаpдад: «Нуктаи кобили таваччух ин аст, ки ба муъчиби таълимоти исмоилиён хиpад бyзypгтаpин мавохиби Худованд шyмypда мешудааст ва хеч чизpо даp сyдpасонивy бахpабахшй хампоя намедонистаанд ва муътакид будаанд, ки: ... чун хиpадpо чунин поя ва моя ва шукухе аст, сазовоp аст, ки макомашpо ба пастй накашонем, аз пойгохаш фypyдаш наёваpем ва онpо, ки фаpмонpавост фаpмонбаp нагаpдонем, саpваppо банда ва фаpодастpо фypyдаст насозем»(12, 49).
Баpои фаласафа ва диншиносии исмоилия даp паpтави масъалаи хиpад, ки баpои инсон даp кумаки бакамолpасии нафси кулл заpyp аст, мафхуми pастагоpй аpзи хастй мекунад. «Даpачаи нузул даp офаpиниш аз амpи Худо то маpтабахои офаpанда, то ба олами хастии моддй ва пайдоиши инсон зyхyp меёбад. Ва баpъакс, даpачаи сyдyp ё афзоянда зyхypи pyхи инсонpо ба олами баландтаpи pyхонй даp чустучуи pастагоpй нишон медихад»(7, 268). Аз ин py, «pахоиши инсон аз гиpифтани дониши муайян тавассути манбаи нодиp ё саpчашмаи хиpад вобаста аст»(7, 289)ва «начоти нафси инсон ба даpёфти дониши pyхонй, ки аз таpафи pахнамоии паЙFамбаpон ва чонишинони баpхакки онхо таъмин каpда мешавад»(7, 271). Шояд хадафи Фиpдавсй хам аз калимаи «донандагон» махз паЙFамбаpон ва чонишинони баpхакки онхо бошад, ки гуфта: Ба гyфтоpи донандагон pох чуй, Ба гетй бипую ба хаp кас бигуй(9, 4).
Он ки, макоми инсон даp шинохти Фиpдавсй ва фалсафаву илохиётшиносии исмоилиён як аст, чои бахсе нест, вале кобили мукоиса ва тахлили алохида мебошад. Мукоисаи масъалаи мазкyp даp «Шохнома» ва осоpи адабию фалсафии Носиpи Хyсpави Кубодиёнй метавонад хамохангии пyppаи акидаи ин ду хакимpо даp масъалаи хадафи Худованд аз хилкати инсон ва тааххуди у аз олами моддй ва олами pyхй ошкоp созад. Мо бо оваpдани яктой мисол аз ин ду адиби тавоно иктифо мекунем.
Фиpдавсй:
Чу з-ин бигзаpй, маpдyм омад падид, Шуд ин бандахоpо саpосаp калид. Саpаш pост баp шуд чу саpви баланд, Ба гyфтоp хубу хиpад коpбанд. Пазиpандаи хушу pою хиpад, Маp-ypо даду дом фаpмон баpад(9, 4).
Носиpи Хyсpав:
Уммахоту набот бо хайвон, Беху шоханду боpашон инсон. Боp монанди тухми хеш бувад,
Сар биёбй, чу ёфтй поён(19, 61). Таъсири бевоситаи афкори исмоилй ба тафаккури Фирдавсиро аз рамзи дигар, ки ба дарёю киштй вобаста аст, низ дарёфт кардан метавон.
Шархи вобаста ба ин далелро дар порае аз достони «Шохнома»-и Абулкосим Фирдавсй, ки дар пайравй аз Имом Алй (а)-ро ёдовар аст ва хамчунин ба назар мерасад, ки Фирдавсй мутаассир аз Рудакй будааст, метавон дарёфт намуд. Чунончи: Даким ин чахонро чу дарё ниход, Барангехта мавч аз y тундбод. Чу хафтод киштй бар y сохта, Дама бодбонхо барафрохта. Яке пахн киштй ба сони арус, Биёроста хамчу чашми хурус. Мухаммад бад-y андарун бо Алй, Дамон ахли байти набиву валй. Хирадманд, к-аз дур дарё бидид, Карона на пайдову бун нопадид. Бидонист, к-y мавч хохад задан, Кас аз Fаpк берун нахохад шудан. Ба дил гуфт: агар бо набиву васй Шавам Fаpка, дорам ду ёри вафй. Дамоно, ки бошад маро дастгир, Худованди точу ливову сарир...(9, 5). Абёти фавкуззикри Фирдавсй мустанад ба хадисе аст, ки бисёр маъруф буда, дар кутуби ший ва суннй ривоят шудааст, яъне «масали дудмони ман масали киштии Нух аст, хар кас бад-он киштй дарнишаст, рахой ёфт, вале хар кас дар он нанишаст, Fаpка шуд». Сайид Шарафуддини Мусавй дар шархи ин хадиси Мухаммад (с) мегуяд: «Максад аз ташбехи ахли байт ба киштии Нух ин аст, ки хар кас ба онхо дар корхои динй панох барад ва масъалахои эътикодй ва фикхии худро аз имомони поки ахли байт бигирад, аз азоби чаханнам начот меёбад ва касе, ки пайравй накунад, хамчун касест, ки рузи туфони Нух ба кух панох бурдааст, то начот ёбад, аммо фаркаш ин ки y дар об Fаpк шуд ва ин Fаpки чаханнам мешавад»(21, 80).
«Шохнома» ва махсусан мукаддимаи он хануз афкор ва абёте мазид дар монандй ба акоиди дигари исмоилиён дорад, ки тахлилу мукоисаи онхо кори ояндаи адабиётшиносону файласуфон мебошад. Танхо зикр кардан чоиз аст, ки замони зиндагонии Фирдавсй, мухити адабй ва махсусан, таваччухи хоссаи ахли зиё ба хикмату фалсафаи исмоилй сабаб шуданд, то таъсири он дар тафаккури тасаввури сарояндаи таърихи шохони Ачам амик бошад.
Адабиёт:
1. Аббос Зарёби Хуй. Нигохе тоза ба мукаддимаи «Шохнома»/Эроннома (мачаллаи тадкикоти эроншиносй), соли дахум, шумораи аввал, зимистони 1370.
2. Аббос Порсво. Се алиф: Эрон, Ислом, Исмоилия. - Техрон: Кавонин, 1384, 476 сах.
3. Ахмад Алии Ричой. Мазхаби Фирдавсй. Нашрияи Донишгохи адабиёти Табрез, ч.11, соли 1338, шумораи 1.
4. Ахмад Махдавии ДомFOнй. Мазхаби Фирдавсй /Мачаллаи «Эроншиносй», соли панчум, шумораи якум, бахори 1372.
5. Бекзода, Комил. Таърихи равшанфикрй аз даврони Чдмшед то замони Фирдавсй. -Душанбе: Дониш, 2012, 433 сах.
6. Давлатшохи Самаркандй. Тазкират-уш-шуаро. Ба эхтимом ва тасхехи Эдуард Браун. -Техрон: Асотир, 1382, (80, 140, 468 сах.).
7. Дафтарй, Фарход. Исмоилиён. Тарчума аз забони англисй Абдусалом Ммаданазаров. Нашри дуюм.-Душанбе: Эр-граф, 2012, 784 сах.
8. Доро Начот. Думои рахмат, Душанбе, Пайванд, 2006, 367 сах.
9. Матни комили «Шохнома»-и Фирдавси. Ба тасхехи Жул Мул. - Техрон: Бехзод, 1389, 830 сах.
10. Мухаммадамини РиёхИ. Рузи ФирдавсИ ва «Шохнома»//Мач. Паёми андеша, шум.7, июни 1998.
11. Мухдммадамини РиёхИ. ФирдавсИ (ЗиндагИ, андеша ва шеъри у). Баргардони Дорои Дуст. -Душанбе:Шучоиён, 2010, 338 сах.
12. Мухаммад Ахмади ПанохИ. Дасани Саббох чехраи шигифтангези таърих. -Техрон, 1362.
13. МухаммадалИ Исломии Надушан. ЗиндагИ ва марги пахлавонон дар «Шохнома».-Техрон: Ширкати сахомии интишор, чопи хаштум, 1387, 368 сах.
14. Мухаммад Мухити ТаботабоИ. Акидаи динии ФирдавсИ/Мачаллаи Мехр, соли 1313, сах.635-672;
15. Мухаммад Мухити ТаботабоИ. Дин ва мазхаби ФирдавсИ/ФирдавсИ ва «Шохнома» (мачмуаи маколот). Ба кушиши Алии ДехбошИ. -Техрон:Мудаббир, 1370, 646 сах.
16. Мухаммад Дусайн Популии ЯздИ. Хдмд, сано ва зикри Худованд дар «Шохнома». -Машхад: ПопулИ, 1386, 323 сах.
17. Низомии Арузии СамаркандИ. Чахор макола ва таъликот. Ба саъй, эхтимом ва тасхехи Мухаммад КазвинИ. -Техрон: Садои муосир, 1387, сах.81-82, (80, 140, 468 сах.).
18. Носири Хусрав. Чомеъ-ул-хикматайн.Тасхех ва мукаддимаи форсИ ва фаронсавИ аз Мухаммад Муин ва ДенрИ Корбэн. -Техрон: Китобхонаи ТавурИ, 1953, 145 сах. (фаронсавИ), 20 сах. (мукаддимаи форсИ), 362 сах.(матни китоб).
19. Носири Хусрав. Девони ашъор. Ч,илди дуюм.-Душанбе: Шучоиён, 2009, 648 сах.
20. РозИ, Абдулчалили КазвинИ. Ан-накз. Ба тасхехи Мирзо Чдлолиддин Мухаддиси УрмавИ. -Техрон: Муаллиф, 1331.
21. Сайид Шарафиддин МусавИ. Имомат, висоят ва хилофат. -Душанбе, 1997.
22. Сайид Дамидиён. Даромаде бар андеша ва хунари ФирдавсИ. Чопи савум. -Техрон: Нохид, 1383, 479 сах.
23. Сайид Чдъфари ШахидИ. ФирдавсИ - шоири шиимазхаб / «Шохнома»-и ФирдавсИ падидаи бузурги фархангИ дар тамаддуни чахонИ (чакидаи маколот). - Душанбе-Техрон: Маркази мутолиоти эронИ, 1373 (1994), 124 сах (ба хуруфи форсИ), 105 сах. (ба хуруфи кириллИ) ва 87 сах. (ба хуруфи лотинИ).
24. Сурхи НишобурИ. Шархи касидаи Хоча Абулхайсам. Ба тасхех ва мукаддимаи форсИ ва фаронсавии Мухаммад Муин ва ДенрИ Корбэн. -Техрон: Институти Эрон ва Фаронса, 1334, 126 сах.
25. Теодор Нёлдеке. Дамоссаи миллии Эрон. Тарчумаи Бузург АлавИ. Чопи савум. -Техрон: Сипехр, 1327, 176 сах.
26. Чдлолиддин ДумоИ. «Шохнома»-и ФирдавсИ: шохкори суханварИ ва сухандонИ/ ФирдавсИ ва «Шохнома» (мачмуаи маколот). Ба кушиши Алии ДехбошИ. -Техрон:Мудаббир, 1370, 646 сах.
ПОЛЕМИКА О РЕЛИГИОЗНОЙ ПРИНАДЛЕЖНОСТИ ФИРДОУСИ
Хоким Каландаров
В статье рассматривается сопоставительный анализ идей разных исследователей относительно религиозных чувств великого персидско-таджикского поэта Абулкасима Фирдоуси, в общих чертах анализируется влияние философии исмаилитов на мировоззрение этого гения своего времени. Опираясь на мысли исследователей, автор статьи главной причиной холодного приема Фирдоуси и его великого творенья со стороны Султан Махмуда и его окружения считает их принадлежность к различным религиозным течениям ислама.
Ключевые слова: Фирдоуси, «Шахнаме», исмаилитская философия, Султан Махмуд, персидско-таджикская литература, секта, Ислам.
CONTROVERSY ABOUT THE RELIGIOUS AFFILIATION OF FERDOWSI
Hokim Kalandarov
This aoutor of the this article deals with a comparative analysis of the ideas of different scholars regarding the religious feelings of the great Persian-Tajik poet Abulqosim Ferdowsi. Overall, it analyzes the influence of Ismaili philosophy on Ferdowsi's worldview and philosophy. Building on the ideas of these scholars, the author argues that the main reason for Ferdowsi and his great creation "Shahnameh" not being received with due consideration on the part of Sultan Mahmud and his associates is them belonging to different sect of Islam as opposed to that of Ferdowsi.
Key words: Ferdowsi, "Shahnameh", Ismaili philosophy, Sultan Mahmud, Persian-Tajik literature, faith, Islam.
Сведения об авторе: Каландаров Хоким Сафарбекович - старший научный сотрудник Института языка, литературы, востоковедения и письменного наследия Академии наук Республики Таджикистан, тел.: (+992) 93-489-26-26, e-mail: hokim k@mail.ru
Information about the author: Kalandarov Hokim Safarbekovich - the Senior researcher of the Institute of Language, Laturate, Oriental studies and wWritten heritage of the Academy of Sciences of the Republic Tajikistan, phone: (+992) 93-489- 26- 26, e-mail: hokim_k@mail.ru
ХО^А САМАНДАРИ ТИРМИЗЙ ВА «ДАСТУР-УЛ-МУЛУК»-И У
Хиромон Сафарова
Донишгоуи миллии Тоцикистон
Хоча Самандари Тирмизй зодаи дехаи Хонакохи Дисори Шодмон буда, бо осори
гаронбахояш дар замони худ сохиби обру ва мавриди эхтироми дустдорони каломи бадеъ гашта будааст. Вай адиби донишмандест, ки кошонаи дилро бо илму дониш фурузон намуда, чун чароги тобон тавассути китобхояш хонандаи худро ба рохи дуруст
рахнамой кардааст. Дар мехвари адабиёт, ки инсон карор гирифтааст ва тасвири инсони комил чунин як рисолати бузург ва шинохти масъулият барои каламкаш аст, ки дар навиштахои Хоча Самандар ба мушохида мерасад ва сари хар нуктаи у хонанда зонуи тафаккур зада, маънихоеро дармеёбад, ки хама аз асолати одамият ва ахлоки хамида буда, дурй чустан аз хислатхои номатлубро ба мушохида мегирад. Дамон
инсонест, ки хануз дар гузашта Мавлоно Ч,алолиддини Балхй дар орзуи дидори у буд:
Дй шайх бо чарог хамегашт гирди шахр, Аз деву дад малуламу инсонам орзуст. Хоча Самандар Мухаммад Бакои Тирмизй дар асри 17 зиндагй ба сар бурда,
мутаассифона, соли таваллуд ва вафоти у номаълум аст. Дар ибтидо у хаёти
факиронаву дарвеширо ихтиёр карда, баъдтар ба шахри Насаф (Каршии хозира)
меравад. Дар солхои хукумронии хокимони аштархонй ва ё сулолаи чонихо дар як
катор юришхои харбии онхо ширкат менамояд. Масалан, дар замони салтанати
Абдулазизхон (1645-1680-мелодй), Субхонкулихон (1680-1702-мелодй), ки ба Хоразму
Бухоро юриш намудаанд, яке аз иштироккунандагони ин юришхо Хоча Самандари
294
