PIRLS TADQIQOTIDA ISHLATILADIGAN MATNLAR UCHUN BELGILANGAN MEZONLAR Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

JffiTALQINVA

\-/TADQIQOTLAR Nol 2022

ilmiy-uslubiy jumaU

PTRT ,S T A nninm iM A T«TTT A TTT ,AlYm AIV TVT A T1VT AR TTi^TTTTlV

PIRLS TADQIQOTIDA ISHLATILADIGAN MATNLAR UCHUN

#

BELGILANGAN MEZONLAR

* : i>

»

Rabbonayeva Dildora Tolipovna

Samarqand viloyati xalq ta'limi xodimlarini qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish hududiy markazi, Maktabgacha, boshlang'ich va maxsus ta'lim metodikalari

kafedrasi katta o'qituvchisi

https://doi.org/ 10.5281/zenodo.7216955

! J iVr SWN J ^

pi\> i)>;:> Annotatsiya: Ushbu maqolada boshlang'ich sinf o'quvchilarining_matnni o'qish

va tushunish darajalari sifatini baholab beruvchi PIRLS xalqaro tadqiqotida qanday

matnlar tanlab olinishi, PIRLS tadqiqotida ishlatiladigan matnlar uchun belgilangan

mezonlar ko'rsatib berilgan.

Kalit so'zlar: PIRLS, o'quvchi, xalqaro, matn, mezon, baholash, ta'lim.

* : 1 -

Mushohada yuritmay turib, qancha ko'p o'qisangiz, shuncha ko'p bilayotganga o'xshayverasiz, agar o 'qiyotganda qanchalik ko 'p mushohada yuritsangiz, shu qadar oz narsa bilishingizni aniqroq his etasiz.

Volter

>

>*<]> TTSife

Boshlang'ich sinf o'quvchilarida kitobxonlik madaniyatini shakllantirishning bir qancha usullari, yo'llari mavjud bo'lib, 2021-yildan boshlab O'zbekiston yoshlari, boshlang'ich sinf o'quvchilari ilk bor qatnashayotgan PIRLS tadqiqotining o'rni beqiyosdir.

Xalqaro doirada o'tkazilgan PIRLS baholash dasturida 70 ga yaqin davlatlar qatorida mamlakatimizdagi 4-sinf o'quvchilari ham ilk marotaba ishtirok etishdi. 2021-yilning aprel-may oylarida bo'lib o'tgan PIRLS tadqiqotlarida O'zbekistondagi 180 ta maktabda tahsil oluvchi 5948 nafar 4-sinf o'quvchilari hamda ularning ota-onalari, maktab direktorlari va sinf rahbarlari ishtirok etishdi.

PIRLS - (inglizcha -Progress in International Reading Literacy Study) matnni

n "1 n ll 1 111 1 n /-J r>»*n 1 nm 11 1 n 11 1 1 rVT T ll 1 T7nl /in-tT» + il 1 + V\r%'1iV\ 1V> nri n/4 1 1 ^ 71 1

o'qish va tushunish darajasini aniqlovchi xalqaro tadqiqot bo'lib, maqsadi turli xil

ta'lim tizimidan iborat bo'lgan davlatlardagi boshlang'ich sinf o'quvchilarining

matnni o'qish va qabul qilish bo'yicha tayyorgarligi hamda o'quvchilarning har xil

i 1 > ^^ \ 1 > yutuqlarga erishishga sabab bo'luvchi ta'lim tizimidagi o'ziga xos xususiyatlarni

w*'

! K*

aniqlash va baholashdan iborat. Albatta bunday tadqiqot xalq ta'limi sohasidagi mutaxassislar, olimlar, metodistlar, o'qituvchilar, ota-onalar va jamoat vakillari uchun katta ahamiyatga ega. [3.B.5]

lV-4 N J ^

i >■;> >

JffiTALQINVA 1

\-#TAD0I0OTLAR N01 2022

№1 2022

ilmlyuslubly jurnali

miiif-iwuuif juiiian

PIRLS dunyoning turli mamlakatlari boshlang'ich sinf o'quvchilarining matnni

_

tushunish darajasini taqqoslash, shuningdek, milliy ta'lim tizimlarining o'qish savodxonligi o'rtasidagi tafovutlarni aniqlaydi.

Tadqiqotning xalqaro lug'atiga ko'ra, "o'qish savodxonligi" - o'quvchining

•m-4 j

matn shaklida berilgan ma'lumotlarni tushuna olish va ularga reaksiya bera olish ko'nikmasi, o'qigan ma'lumotlaridan hayoti davomida to'g'ri foydalana olishi, bilim va imkoniyatlarini oshira olish layoqatidir.

J»

PIRLSda o'qish savodxonligining asosi matnlar bilan to'liq ishlash uchun zarur bo'lgan o'qish qobiliyatlarini shakllantirish hisoblanadi. Bu o'quvchi tomonidan kerakli ma'lumotlarni topish va tarqatish, matnning ma'lum qismi bo'yicha xulosalar chiqarish, asosiy belgilarning harakatlarini sharhlash, matn namunalari va matn tuzilishini dastlabki tahlil qilish bilan tasdiqlash kabilardir.

PIRLS tadqiqotida ishlatiladigan matnlar uchun quyidagi mezonlar belgilangan: [2.B.25]

1 Unimi 1 nnn +r, A'n.VU ^„rninr.;

1. Matn. Hajmi 1000 ta so'zgacha, o'qish savodxonligi darajasi past bo'lgan

mamlakatlar uchun 400-500 ta so'z bo'lishi lozim.

2. Mavzu. Adabiy matnlar asosiy mavzuga ega bo'lib, u berilgan matndan tashqari o'quvchi tomonidan umumlashtiriladi. Axborotdan iborat bo'lgan matnlar

o'quv materiallaridan olinmagan mavzuni yoritib berishi kerak.

3. Til. Qismlar 40 dan ortiq tillarga tarjima qilinadi, shuning uchun tarjima qulay bo'lishi muhimdir. Metafora (taqqoslash) yoki epitet (sifatlash) kabi aniq ifodali tasvirlash so'zlari tanlanadi. Hech qanday so'zlashuvga oid leksika yoki sleng (jargon) ishlatilmaydi. Haddan ziyod ortiqcha texnik ifodalar olib tashlanadi.

4. Mazmuni. Matnning mazmuni 9-10 yoshdagi o'quvchilarning yosh

xususiyatlariga mos kelishi kerak. Ayrim madaniyatlarga juda xos bo'lgan mavzulardan chetlanmoq kerak. Matn shu yoshdagi maktab o'quvchilari uchun qiziqarli va zavqli bo'lishi kerak. Yaxshi yozilgan va unchalik tanish bo'lmagan bo'lishi lozim.

5. Bog'liqlik va ketma-ketlik. Syujetning mantiqiy tuzilishiga rioya qilish muhimdir. Agar dialog ustunlik qilsa ma'lumotni birlashtirib, murakkab gaplarni qo'shish kerak. Axborotli matnda matnning strukturasi va ma'lumotning mantiqiy ketma-ketligini sarlavhalar, jadvallar, grafiklar kabi vizual elementlar bilan bog'liqligini kuzatish shartdir.

PIRLS tadqiqotida o'quvchilarga ikki turdagi matn taqdim etiladi, badiiy matn va axborotli matn. Shuning uchun o'quvchilar bilimi quyidagi ikki mezon asosida baholanadi:

) y J ^

1. Adabiy kitobxonlik malakasini egallash maqsadidagi o'qish.

2. Axborotni o'zlashtirish va foydalanish maqsadidagi o'qish.

Matn turlari (janrlari) quyidagilardan iborat:

31><}>

-^OTIœr^- Bj > I

JffiTALQINVA 1

\-/TADQIQOTLAR N01 2022

¡ImlyuHuOiy jumali

M3

Miiiif-iwuuif juiiian

- Adabiy tajribani oshirish maqsadida qisqa hikoya va ertaklar, badiiy

asarlardan parchalar (she'rlar bo'lmasligi kerak);

- Ma'lumot olish va foydalanish maqsadida ma'lumot beruvchi qo'llanmalar, axborotlar, tarjimayi hollar, jurnallar o'qish.

Adabiy kitobxonlik malakasini egallash maqsadidagi o'qish uchun quyidagi mahorat tavsiflari belgilangan:

- matnning muayyan qismlarini ajratib ko'rsatish va ulardan oddiy xulosalarni ifodalashda foydalanish;

- voqealar o'rtasidagi o'zaro aloqalarni ko'rsatish;

- matnning umumiy g'oyasini aniqlash;

- matn tarkibining elimentlarini ochib berish;

- qahramonlar xatti-harakatiga izoh berish;

- asar qahramonlarining xatti-harakatlari va his-tuyg'ularini taqqoslash va

qiyoslash;

m о In rl о лаЧ mniln-nr» -f 1 I тглп+птпптгг îPiiPurnf I on nr-fiHn Kif1nm/>ni fn 111

- matnda qo'llanilgan til vositalarining xususiyatlari ustida birlamchi tahlil

>

*

o'tkazish;

- matnning asosiy g'oyasini tushunish, yashiringan axborotlarni aniqlash va umumlashtirish;

»

m:

- matndagi savollarga qahramonlarning asosiy tavsiflari, ularning intilishlari va his-tuyg'ularini izohlash orqali javob berish;

- matndan misollar keltirgan holda, javoblarni asoslash.

Axborotni o'zlashtirish va foydalanish maqsadidagi o'qish uchun quyidagi mahorat tavsiflari belgilangan:

- matnda keltirilgan dalillarni aniqlash va tasvirlash;

- kerakli axborotni o'zida mujassamlashtirgan gapni ajratish;

- xulosalarni izohlash uchun olingan axborotdan foydalanish;

- matnda yaqqol taqdim etilgan axborotga muvofiq xulosa chiqarish;

- matnning turli qismlarini tahlil qilish va kerakli axborotni ajratish;

- matnda yashirin berilgan axborotni aniqlash;

- matndagi alohida gaplar o'rtasidagi mazmuniy aloqalar asosida xulosalarni ifodalash;

- matn mazmunini izohlab berish;

- turli tipdagi matnlardan foydalanish va alohida tavsiflarni belgilash;

- matnning turli qismlaridagi murakkab ma'lumotlarni anglash va asoslash;

- matndagi ma'lumotlarni tushunish uchun aniq va noaniq elimentlarni baholash va ahamiyatini tushuntirish;

- matnlar, xaritalar, illuystrasiyalar, diagrammalar va rasmlar kiritilgan materiallar asosida turli matnlardagi ma'lumotlarni umumlashtirish.

>q ] - )> >

20

is* 4

Шу

1 Ч>

. vjTALOIN VA • ^TADOIOOTLAR

ilmiy-uslubiy jumaH

№1 2022

Щ; >>

Ы J> 1 >J>

b>4r> Ы >

! J>i>

)>j*

+Й )>

>j*

Ы>

! >5>

Ы )>

• >4>

+И >

< j>j:> >j>

>

Ы >

PIRLS tadqiqotida belgilangan mahorat tavsiflaridan ko'rinib turibdiki, o'quvchilar matnni nafaqat tushunishadi balki, matnda berilgan ma'lumotlarni tushuna olish va ularga o'zining shaxsiy munosabatini bildira olish ko'nikmasi, olgan ma'lumotlaridan hayoti davomida to'g'ri foydalana olishi, bilim va imkoniyatlarini oshira olish layoqati ham shakllanib, rivojlanib boradi.

Xalqaro PIRLS tadqiqoti eng yaxshi o'quv dasturlari va yosh o'quvchilarning o'qish qobiliyatlarini rivojlantirish tajribasi haqida noyob axborot materiallarini taqdim etadi. PIRLSga qatnashish O'zbekistonga boshlang'ich sinf o'quvchilari orasida o'qish qobiliyatlari darajasini mustaqil ravishda obyektiv baholash imkonini beradi. Bundan tashqari, O'zbekiston ta'limining ochiqligi va dunyoning yetakchi ta'lim tizimlarining xalqaro hamjamiyatiga integratsiyalashuvini ta'minlaydi.

Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati:

1. O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2018-yil 8-dekabrdagi "Xalq ta'limi tizimida ta'lim sifatini baholash sohasidagi xalqaro tadqiqotlarni tashkil etish chora-tadbirlari to'g'risida" gi 997-sonli qarori.

2. Институт стратегии разветия образавания и Российской академии образавания. Основная информация об исследовании PIRLS. 2014.

3. D.T. Rabbonayeva PIRLS tadqiqoti uchun topshiriqlar tayyorlash va ular ustida ishlash texnologiyasi. Uslubiy qo'llanma - Samarqand XTXQTMOHM, 2020.

Qj^f^S). .—

21

jW^ У

q ж**

!>3*:

Ш

»

Ыщ

* I |>

&Ц >

q И> м>4 >

Щ4

Ыз>

*Ф>

q

Ш > Ш >

wi > Ш >

Ы>

m >

i> * *ф>

Ц >р

I > >

q

q >3*