CC BY
303
ԷԼԵԿՏՐՈՆԱՅԻՆ ՎՃԱՐԱՀԱՇՎԱՐԿԱՑԻՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳԵՐԻ ԶԱՐԳԱՑՄԱՆ ՀԵՌԱՆԿԱՐՆԵՐԸ ՀՀ-ՈՒՄ
Գրիգոր Կիրակոսյաե', Մարիամ Մոմջյաե"
Ժամանակակից տնտեսական համակարգերի արղյունավետությունը մեծապես կախված է ենթակաոուցվածքների գործունեության որակից և բազմազանությունից, որն իր արտահայտությունն է գտնում սպառողների պահանջմունքների բավարարվածության մակարդակում և, որպես հետևանք, կազմակերպությունների եկամուտներում: Ինտերնետի յուրացման պասիվ փուլից ակտիվ փուլին (որը բնութագրվում է ինտերնետի կիրառմամբ եկամուտներ ստանալով) անցման ճանապարհին ևս մեծ դերակատարում է ձեռք բերում անհրաժեշտ ենթակաոուցվածքների առկայությունը' հաշվի առնելով այն, որ միայն ընկերության շրջանակներում չի սահմանափակվում ինտերնետի հնարավորությունների կիրառումը: Տեղեկատվական տեխնոլոգիաների թափանցումը կյանքի բոլոր ոլորտներ դարձել է անխուսափելի: Վճարային համակարգերը բացառություն չեն: ՀՀ կառավարությունը ևս գնահատում է էլեկտրոնային վճարահաշվարկային միջոցների հսկայական ներուժն էլեկտրոնային առևտրի, էլեկտրոնային կառավարման և էլեկտրոնային հասարակության ձևավորման գործում: էլեկտրոնային առևտուրն աստիճանաբար դառնում է գլոբալ տնտեսության անհրաժեշտ բաղադրիչը' հանդես գալով որպես տնտեսական աճի արդյունավետ կատալիզատոր: Ինտերնետի և էլեկտրոնային առևտրի հնարավորություններից առավելագույն օգուտ քաղելու համար դրանից պետք է * **
* Հայաստանի պետական տնտեսագիտական համալսարանի տնտեսագիտության տեսության ամբիոնի վարիչ, տ.գ.դ., պրոֆեսոր:
** Հայաստանի պետական տնտեսագիտական համալսարանի միկրոէկոնոմիկայի և ձեռնարկատիրական գործունեության ամբիոնի ասիստենտ, տ.գ.թ.:
105
ԳԿիրակոսյան, ՄՄոմջյան
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 5 (39) 2011թ.
օգտվեն տնտեսությ աե բոլոր մասնակիցները, իսկ ցաեցայ իե տնտեսություն ձևավորելու համար պետք է լինեն համապատասխան ենթակաոուցվածքներ, մինչդեռ ՀՀ-ում էլեկտրոնային առևտրի զարգացմանը խոչընդոտող հիմնական գործոնները կապված են հենց անհրաժեշտ ենթակաոուցվածքների բացակայության կամ դրանց թերզարգացածության հետ: Այդ ենթակաոուցվածքներում ուրույն տեղ ունեն վճարահաշվարկային համակարգերը, որոնց կազմում էլ էլեկտրոնային փողերը: Ինտերնետի հնարավորություններն ըստ արժանվույն չօգտագործելու պարագայում, ընկերությունների մասին առավելագույն տեղեկատվություն պարունակող վեբ-կայքերը նույնիսկ կարող են դառնալ միջոցների անարդյունավետ վատնման աղբյուրներ և ընկերությունների համար չապահովել եկամուտներ: Մինչդեռ, ինտերնետ միջավայրում հասցեական մարքեթինգի շնորհիվ պոտենցիալ գնորդ գտնելը բավական դյուրին է, իսկ հաճախորդների համար լրացուցիչ հարմարավետ պայմաններ ապահովելով, այդ թվում էլեկտրոնային փողերի կիրառմամբ էլեկտրոնային առևտրի կազմակերպումը կարող է տեղափոխվել որակական նոր մակարդակ, որը հնարավորություն կտա ընկերություններին մեծացնել շուկայական մասնաբաժինը և դուրս գալ միջազգային շուկաներ: Ժամանակակից տեխնոլոգիաները վճարա-հաշվարկային ծառայություններ մատուցող կազմակերպություններին և, մասնավորապես, բանկերին ևս հնարավորություն են ընձեռում մատուցվող ծառայությունների մի մասը տեղափոխել որակական նոր մակարդակ' դրանով իսկ ներգրավելով նոր սպառողների և կրճատելով սպառողների սպասարկման ծախսերը:
Սպառողների հետ աշխատանքի կազմակերպման մեջ ինտերնետ տեխնոլոգիաների կիրառման վառ օրինակներից է ինտերնետ բանկինգը, որը հնարավորություն է տալիս օրվա ցանկացած ժամի բացել հաշիվներ, կատարել անկանխիկ, ներբանկային և միջբանկային վճարումներ, ժամանակի ցանկացած պահի ստանալ քաղվածք հաշվի մնացորդի մասին, կատարել արտարժույթի առք և վաճառք, վճարումներ, պլաստիկ քարտին մուտքագրել գումարներ կամ հանել քարտից, իրականացնել էլեկտրոնային առևտուր, հետևել հաշվի ընթացիկ վիճակին, էլեկտրոնային թվային
106
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 5 (39), 2011թ.
ԳԿիրակոսյան, ՄՄոմջյան
ստորագրությ աե կիրառմամբ անմիջական կապ հաստատել բանկի հետ և այ լն: Բանկերի մի մասը համաշխարհայ ին գլոբալ ցանցում մատուցում է նաև բրոքերայ ին ծառայ ությ ուններ և տալիս ինտերնետի միջոցով վարկեր ստանալու հնարավորություն:
Ներկայումս ինտերնետ բանկային ծառայությունները ԱՄՆ-ում և Արևմուտքում էլեկտրոնային առևտրի առավել դինամիկ զարգացող ոլորտներից են: Յուրաքանչյուր 100 խոշոր բանկերից 80-ը մատուցում է ինտերնետ բանկինգի ծառայություններ: ԱՄՆ-ում ինտերնետ բանկինգի զարգացումը կապվում է home-banking (հեռահար բանկային սպասարկ-մամբ) տեխնոլոգիաների զարգացման հետ: ԱՄՆ-ում առաջին վիրտուալ բանկը դեռ 1995թ. ստեղծված "Security First Network bank"Ai է, որը չուներ ոչ մի գրասենյակ ԱՄՆ-ում: ’’Fitch IBCA” վերլուծական ընկերության տվյալներով 2002թ. արդեն եվրոպական խոշոր բանկերի հաճախորդների 28%-ը օգտվում է ինտերնետ բանկինգի ծառայություններից: Այս ցուցանիշը հատկապես բարձր է Շվեդիայում (32%), Ֆինլանդիայում (22%), Գերմա-նիայում, Մեծ Բրիտանիայում, Իսպանիայում և այլուր: Ռուսաստանի Դաշնությունում կիրառվող նման համակարգերից են «Телебанк» (Степ банк), «Банк-Клиент» (Гута банк), «Кортис» համակարգերը (Айти բանկ) և այլն: Այս համակարգերի նախագծման արժեքը ՌԴ-ում կազմում է մոտ Տ50001: JP Morgan ներդրումային բանկի գնահատականներով Եվրամիության երկրների բանկային համակարգում ինտերնետ բանկինգի ներդրման մակարդակը երեք տարիների ընթացքում 8%-ից աճել է 22%-ի, իսկ ԱՄՆ-ում 15%-ից մինչև 33%: Նշված երկրներում առավել տարածված են Ինտերնետ-հաճախորդ, ինտերնետ-բանկ, Բանկ++, Բանկ-հաճախորդ էլեկտրոնային ծառայությունները2: Ռուսաստանում և Արևմուտքում կիրառվող և լայն տարածում ունեցող ինտերնետ վճարահաշվարկային համակարգերից են նաև Ռուսաստանյան Webmoney, Paycash, Cashew, Elit, Assist և այլ համակարգերը, իսկ արևմտյան համակարգերից' Checkfree, Cybercash, Datacash, Netbil1և այլ համակարգերը: 1
1 www.fininfor.ru
2 «Էկոնոմիկա և իրավունք» ամսագիր, N9, Երևան, 2006թ., էջ 46։
107
ԳԿիրակոսյաե, ՄՄոմջյաե
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 5 (39) 2011թ.
Բանկերի կողմից հաճախորդներին կարող եե տրամադրվել այ եպիսի ծառայ ությ ուեեեր, ինչպիսիք եե «առևտրայ իե հրապարակների կազմակերպումը», «էլեկտրոնային վճարումները», «Էլեկտրոնային հաշիվների դուրսգրումը» և այլն: Հաշիվներ դուրս գրելու և հասցեատիրոջն առաքելու պարտավորությունն իր վրա վերցնելով' բաեկե այս ծառայության մատուցման շնորհիվ իր համար ապահովում է լրացուցիչ սպառողներ և եկամուտներ: Իսկ առևտրային հրապարակների կառուցումը բանկի բրեեդի ներքո նպաստում է բանկի հաճախորդների միջև համագործակցության կազմակերպմանը և բանկի թղթակից հաշվում գտնվող հաճախորդների միջոցների օգտագործմամբ բանկի համար լրացուցիչ եկամուտների ապահովմանը: Բանկերի հաճախորդներին ծառայություններից օգտվելու և խրախուսելու նպատակով կարելի է իետերեետ բաեկիեգի հաճախորդներին տրամադրել եաև լրացուցիչ ծառայություններ, ինչպիսիք եե ֆինանսական վիճակի գնահատման գործիքները, որոնք հնարավորություն կտան, օրինակ, մուտքագրված ելակետային տվյալների միջոցով (ժամկետ, պահանջվող եկամտաբերություն և գումար, սկզբնական ներդրում և այլն) հաշվարկել նախագծերի իրականացման իրական և անվանական եկամտաբերությունը, առաջարկել միջոցների կուտակման և ներդրման օպտիմալ լուծումներ և այլն:
ՀՀ բանկային համակարգն աչքի է ընկնում համեմատական կայունությամբ և տեղեկատվական տեխնոլոգիաներն ակտիվ կիրառելու նախաձեռնությամբ, որի ակնառու օրինակներից եե իետերեետ բաեկիեգի, օելայե վճարումների համակարգի ներդրումը և տարածումը: «Էլեկտրոնային փաստաթղթերի և էլեկտրոնային թվային ստորագրության մասին» ՀՀ օրենքի ընդունումը դրականորեն անդրադարձավ եաև բանկային ոլորտում ծառայությունների մատուցման էլեկտրոնային եղանակների կիրառման և տարածման վրա: Նշված օրենքով բանկային ոլորտում էլեկտրոնային թվային ստորագրությունների կիրառման կարգի և համապատասխան այլ իրավական ակտերի մշակման իրավասությունը վերապահված է ՀՀ Կենտրոնական բանկին, որն էլ մշակել և կիրառում է բանկային համակարգում օրենքի կիրարկումն ապահովող իրավական ակտեր:
108
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 5 (39) 2011թ.
ԳԿիրակոսյաե, ՄՄոմջյաե
ՀՀ-ում իետերեետ բաեկիեգի ծառայ ությ ուեեերի և դրաեցից օգտվողների թիվը մեծ չէ: Մեր հաերապետությ ուեում իետերեետ բաեկիեգի ծագումը կապվում է «Յուեիբաեկ» ՓԲԸ-ի հետ, որը 2003թ. ապահովեց իետերեետի միջոցով հաշիվեերի հասաեելիություեը հաճախորդեերիե, իեչպես եաև եեր-դրեց e-card-banking համակարգը: Համակարգից օգտվողեերի թիվը կազմում է բաեկի իրավաբաեակաե աեձ հաեդիսացող հաճախորդեերի 30%-ը1:
Չեայած ՀՀ-ում բաեկայիե ոլորտում վարվող էլեկտրոեայիե առևտրի զարգացմաեե ուղղված միջոցառումեերիե' առաջեայիե խեդիրը շարուեա-կում է մեալ ՀՀ-ում աեկաեխիկ շրջաեառությաե խթաեումը' եվազեցեելով ստվերայեությաե աստիճաեը տետեսակաե համակարգում: Աեկաեխիկ շրջաեառություեը խթաեելու և վճարումեերի ոլորտե ավելի թափաեցիկ և վերահսկելի դարձեելու գործըեթացեերում առկա եե մի շարք հիմեա-խեդիրեեր, որոեցից սկզբեակաե փուլում կարևորվում եե համապատաս-խաե իրավակաե ակտերը լրամշակելու ճաեապարհով վճարահաշվարկա-յիե կազմակերպություեեերի գրաեցմաե ու գործուեեությաե մատչելի և օպտիմալ պահաեջեերի սահմաեումը, սպասարկմաե եեթակառուցվածքեերի զարգացումը, ՀՀ կառավարությաե 25.09.1998թ. թիվ 525 որոշումով հաստատված ծախսերը հիմեավորող փաստաթղթերի ցաեկի վերաեայումը' դրաեում եերառելով եաև առևտրի և սպասարկմաե կետերում POS-տերմի-եալի (առևտրայիե կետերում տեղադրված սարք) միջոցով տրամադրվող աեդորրագրերը: Նմաե մոտեցումը կիրառվում է Եվրամիությաե և Մերձ-բալթյաե երկրեերում: Ըեդ որում, POS-տերմիեալի (առևտրայիե կետերում տեղադրված սարք) միջոցով տրամադրվող աեդորրագրերի ուղղությամբ առաջիե քայլերե արդեե արվել եե, և ՀՀ Կեետրոեակաե բաեկի եախաձեռ-եությամբ փոփոխություեեեր և լրացումեեր եե կատարվել ՀՀ կառավարությաե 1998թ. օգոստոսի 25-ի թիվ 525 որոշմամբ հաստատված ծախս հիմեավորող փաստաթղթի եկատմամբ եերկայացվող պահաեջեերը սահմա-եելու և այդ փաստաթղթերի կազմմաե կարգում, որով սահմաեվել եե վճա-րայիե քարտերի աեդորագրերիե (SLIP) եերկայացվող մի շարք պահաեջ-եեր, որոեց բավարարմաե դեպքում այե կարող է հաեդիսաեալ որպես ծախս հիմեավորող փաստաթուղթ:
1 «Էկոեոմիկա և իրավուեք» ամսագիր, N9, Երևաե 2006թ., էջ 46-47:
109
ԳԿիրակոսյաե, ՄՄոմջյաե
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 5 (39) 2011թ.
Ներկայ ումս ՀՀ տարածքում աեկաեխիկ շրջաեառությ ուեը հիմնականում ապահովում եե ՀՀ ԿԲ-ե և ՀՀ-ում գործող 22 առևտրայ իե բաեկերը, և մի փոքր բաժիեե իրակաեացվում է վճարահաշվարկայիե ծառայություե-եեր մատուցող ըեկերություեեերի միջոցով: Վերջիեեերիս թիվը դեռ մեծ չէ, բայց վերջիե տարիեերիե ՀՀ կառավարությաե կողմից աեկաեխիկ շրջա-եառությաե զարգացմաեե ուղղված միջոցառումեերի արդյուեքում (այդ թվում' կեեսաթոշակեերե աեկաեխիկ վճարելը) դրաեց թվի և մատուցվող ծառայություեեերի քաեակի ու որակի աճ է եկատվում: Այսօր այս շուկայում արդեե գործում եե 6 ըեկերություեեեր: ՀՀ-ում Կեետրոեակաե բաեկի վճարահաշվարկայիե համակարգերով կատարված դրամակաե փոխաե-ցումեերի ծավալը 2010թ. տվյալեերով կազմել է 13.534.465 մլե դրամ' 2009թ. և 2008թ. եույե ժամաեակաշրջաեեերի համապատասխաեաբար 11.658.110 և 9.085.763 մլե դրամի դիմաց' աճելով համապատասխաեաբար 16.1 և 48.9%-ով: Այս աճե ապահովվել է եաև ի հաշիվ ՀՀ էլեկտրոեայիե վճարումեերի համակարգով կատարված փոխաեցումեերի աճի, որոեց ծավալը եշված ժամաեակաշրջաեեերում կազմել է համապատասխաեաբար 7.523.573,5, 990.307 և 4.859.976 մլե դրամ' աճելով 25.5 և 54.8%-ով: Նույե ժամաեակաշրջաեեերում ՀՀ տարածքում աեկաեխիկ վճարահաշվարկայիե գործիքեերով բաեկայիե համակարգում իրակաեացված փոխաեցումեերի ծավալը կազմել է համապատասխաեաբար 17.116.866, 14 655.397 և 15.135.666 մլե դրամ, այդ թվում' էլեկտրոեայիե վճարահաշվարկայիե հաեձեարարակաեեերով կատարված գործարքեերը, որոեք կազմել եե համապատասխաեաբար' 10.178.918, 7.793.560 և 10.289.081 մլե (2008 թվա-կաեի տվյալեերում կատարվել է ճշգրտում) դրամ' 2010թ. 2009 թվակաեի համեմատ ցուցաբերելով 30.6% աճ' թղթայիե վճարահաշվարկայիե հաեձեարարակաեեերով իրակաեացված փոխաեցումեերի 1.1% աճի դիմաց1: էլեկտրոեայիե վճարահաշվարկայիե հաեձեարարակաեեերով կատարված գործարքեերի տարածաշրջաեայիե հոսքերի ուսումեասիրություեը վկայում է, որ դրաեց գերակշռող մասը բաժիե է ըեկեում Երևաեից կատարվող փոխաեցումեերիե:
1 www.cba.am/ Վճարահաշվարկայիե համակարգ:
110
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 5 (39) 2011թ.
ԳԿիրակոպաե, ՄՄոմջյան
2009-2010թթ. աճել է եաև շրջաեառվող քարտերի քանակը և քարտերով իրականացված գործառնությ ունների ծավալը' համապատասխանաբար 27.6 և 30.3%-ով: ՀՀ տարածքում գործող առևտրայ ին բանկերի կողմից տրամադրված (շրջանառության մեջ գտնվող) քարտերի քանակի կառուցվածքում 2010թ. ԱրՔա քարտերի տեսակարար կշիռը կազմել է 41.9%: «Visa» և «Master Card» միջազգային քարտային համակարգերի քարտերի տեսակարար կշիռը տրամադրված քարտերում կազմել է համապատասխանաբար 36.9% և 15.8%, իսկ մնացած մասը 5.4%, կազմել են միջազգային այլ քարտային համակարգերը, որտեղ ընդգրկված են նաև HSBC debit քարտերը: 2010թ. ՀՀ տարածքում քարտերով իրականացված գործառնությունների ծավալը կազմել է 558.350 մլն դրամ' 2000թ. 14.862.26 մլն դրամի դիմաց և 2009թ. 428.248 մլն դրամի դիմաց1: Ընդ որում, նշված գործառնություններում աճել է քարտերով անկանխիկ կատարված գործառնությունների ծավալը, որը մասամբ պայմանավորված է այն հանգամանքով, որ ընդլայնվել է ՀՀ բանկերի կողմից տրամադրված քարտերով մատուցվող ծառայությունների ցանկը մասնավորապես ինտերնետ միջավայրում քարտերով կոմունալ վճարումներից և ինտերնետ առևտրից բացի, քար-տատերերին հնարավորություն է տրվել կատարել քարտից քարտ վճարումներ: ՀՀ-ում ոչ բոլոր ինտերնետ խանութներում են կիրառվում օնլայն վճարման համակարգեր, որը պայմանավորված է նման համակարգերի ցածր պաշտպանվածության, գործունեության ոլորտների սահմանափակ ընդգրկվածության և գնորդների անվստահության հանգամանքով: Ինտերնետ խանութներից գնումների դիմաց միջազգային պրակտիկայում կիրառվող վճարման հայտնի եղանակներից (կանխիկ վճարումներ, վճարումներ պլաստիկ քարտերով, էլեկտրոնային փողեր) ՀՀ-ում կիրառվում են հիմնականում կանխիկ վճարումները, իսկ կատարված օնլայն վճարումների մոտ 80%-ը ՀՀ-ում բաժին է ընկնում ԱրՔա համակարգին: Համակարգին անդամակցում են 19 առևտրային բանկեր, իսկ համակարգի հաճախորդների թիվը ներկայումս կազմում է 634.547: Վիրտուալ ԱրՔա քարտը նախատեսված է ինտերնետի միջոցով վճարումներ, գնումներ, * 111
1 www.cba.am/ Վճարահաշվարկային համակարգ /վիճակագրություն և հաշվետվություններ:
111
ԳԿիրակոսյաե, ՄՄոմջյաե
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 5 (39) 2011թ.
բաեկայ իե գործարքներ և այ լ գործառեությ ուեեեր կատարելու և ծառայ ու-թյուեեերից օգտվելու համար: ԱրՔա քարտը սպասարկվում է 51 իետեր-եետ կայքերում, որոեց հիմեակաե մասը էլեկտրոեայիե և իետերեետ ծա-ռայություեեեր մատուցող կազմակերպություեեեր եե և բաեկերը, իեչպես եաև իետերեետ աճուրդեերի կազմակերպմաե և էլեկտրոեայիե կառավար-մաե մեկակաե կայքերում1:
ՀՀ տարածքում գործող առևտրայիե բաեկերի կողմից հաճախորդեե-րիե մատուցվում եե եաև ծառայություեեեր բաեկայիե հեռահար սպա-սարկմաե համակարգերի (PC banking, Internet- banking, Telebanking' mobile phone, Home-banking) միջոցով: Այս համակարգերը հաճախորդեե-րիե թույլ եե տալիս ստաեալ տեղեկատվություե իրեեց հաշվի շարժի մա-սիե, իրակաեացեել հաշվի կառավարում' եերկայացեելով բաեկիե հաեձ-եարարակաեեեր:
ՀՀ-ում պլաստիկ քարտերի տարածումը սահմաեափակ է' պայմա-եավորված եաև աեվտաեգությաե խեդիրեերով: ՀՀ-ում բաեկոմատեերից մեացորդի հարցում կատարելիս հաճախորդի հաշվի մեացորդի մեծությու-եը հայտեի կարող է դառեալ եաև մոտակայքում գտեվող ցաեկացած աեձի: Միեչդեռ, կարելի է այե էկրաեիե ցույց տալ աստղաեիշերով, իսկ հաճախորդը կարող է դրաե տեղեկաեալ տպված աեդորրագրից: ՀՀ-ում բացակայում է եաև բաեկոմատեերի միջոցով հաշվիե կաեխիկ գումար մուտքագրելու հեարավորություեը:
Իետերեետում էլեկտրոեայիե պլաստիկ քարտերի, էլեկտրոեայիե քսակեերի լիցքավորմաե և այլ քարտերի կիրառմամբ առաջ է գալիս հիմ-եախեդիր' կապված այդ քարտերի ռեկվիզիտեերե այլ աեձաեց հայտեի դառեալու և երաեց կողմից դրաեք օգտագործելու վտաեգի հետ: Խեդիրեե-րը պայմաեավորված եե եաև աեվտաեգությաե համակարգերի եերդրմաե տեխեոլոգիակաե բարդություեեերով և բարձր արժեքով: Սովորաբար իետերեետ բաեկիեգի ծառայություեեերի արժեքը բաղկացած է միացմաե վճարից և բաժաեորդայիե վճարից: Ռուսաստաեի Դաշեություեում եշված վճարեերի գումարը կազմում է համապատասխաեաբար 40-100 և ամսա-
1 www.arca.am/ կայքեր, բաեկեր:
112
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 5 (39) 2011թ.
ԳԿիրակոսյաե, ՄՄոմջյաե
կաե $15-30-իե համարժեք ռուբլի1: Իսկ ՀՀ-ում իետերեետ միջավայ րում վճարահաշվարկայ իե ծառայ ությ ուեեեր մատուցող ԱրՔա ըեկերությ ուեը սահմաեել է տարեկաե սպասարկմաե վճար համակարգի վարմաե համար, սերտիֆիկացիայի վճար յուրաքաեչյուր սպասարկմաե կետի համար (5000 դրամ), միջեորդավճարեեր գործառեություեեերի, հետգաեձմաե համար, առևտրայիե կետից սպասարկողի կողմից գաեձվող եվազագույե սա-կագեեր և այլե: Իսկ էլեկտրոեայիե փողերի կիրառմամբ մասամբ կարող եե լուծվել եշված հիմեախեդիրեերը, մաեավաեդ որ էլեկտրոեայիե փողերե ուեեե եաև կիրառմաե լայե շրջաեակեեր և հեարավորություեեեր: Սակայե էլեկտրոեայիե փողերի թողարկմաե համար ծրագրայիե լուծումեեր առա-ջարկողեերը հատկապես պետք է վայելեե պատվիրատուի (ի դեմս, օրի-եակ, կառավարությաե) լիարժեք վստահություեը, քաեի որ ըեկերություե-եերի առևտրայիե գաղտեիք համարվող տեղեկություեեերե ամբողջությամբ հայտեվելու եե ծրագրայիե լուծումեեր առաջարկողեերի և դրաեք սպասարկողեերի մոտ:
Ըեդհաեուր առմամբ, իետերեետ վճարահաշվարկայիե համակարգերը դասակարգվում եե դեբետայիեի (որոեք աշխատում եե էլեկտրոեայիե չեկերով և թվայիե կաեխիկի միջոցով), կրեդիտայիեի (պլաստիկ քարտերով աշխատող)1 2: ՀՀ-ում այժմ էլեկտրոեայիե կաեխիկ կարող եե թողարկել իեչպես բաեկերը, այեպես էլ ոչ բաեկայիե կազմակերպություեեերը, բայց դեռ բացակայում է տարբեր տեսակի էլեկտրոեայիե փողերի փոխարկմաե միասեա-կաե լիարժեք գործող համակարգը: Իսկ էլեկտրոեայիե չեկերով վճարմաե սխեմայի եերդրումը ՀՀ-ում պահաեջում է համապատասխաե կառույցեերի (մասեավորապես, հավաստագրմաե կեետրոեեերի) առկայություե:
Իսկ ի եչ եե էլեկտրոեայիե փողերը և իետերեետ վճարայիե միջոց-եերե ըեդհաերապես:
Համաձայե «Վճարահաշվարկայիե համակարգերի և վճարահաշվարկայիե կազմակերպություեեերի մասիե» ՀՀ օրեեքի 3-րդ հոդվածի' էլեկտրոեայիե փողը թողարկողի եկատմամբ դրամակաե պահաեջ արտահայտող դրամակաե արժեքե է, որը'
1 www.gallup.spb.ru և www.cyberplat.com
2 “Электронная коммерция”, Д.Козье, Русская редакция, 1999 г, стр. 33-46.
113
ԳԿիրակոսյան, ՄՄոմջյան
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 5 (39) 2011թ.
• պահվում է էլեկտրոնայ իե սարքի վրա,
• թողարկվում է ստացված դրամական միջոցների դիմաց, որոնց արժողությունը չի կարող ավելի փոքր լինել, քան թողարկված էլեկտրոնային փողի արժեքը,
• ընդունվում է որպես վճարամիջոց թողարկողից տարբերվող այլ անձանց կողմից.
• շահառուն վճարման ստացման վերջնական հասցեատերն է:
ՀՀ-ում էլեկտրոնային փող թողարկող է հանդիսանում Հայաստանի Հանրապետության Կենտրոնական բանկի խորհրդի կողմից դրամական (փողային) փոխանցումների իրականացման լիցենզիա ստացած կազմակերպությունը, որը Կենտրոնական բանկի խորհրդի կողմից ստացել է նաև էլեկտրոնային փող թողարկելու թույլտվություն, կամ Հայաստանի Հանրապետության տարածքում գործող առևտրային բանկը, կամ օտարերկրյա առևտրային բանկի մասնաճյուղը, կամ այլ կազմակերպություն, որը Հայաստանի Հանրապետության տարածքում իրականացնում է էլեկտրոնային փողերի թողարկում Հայաստանի Հանրապետության օրենքների և այլ իրավական ակտերի համաձայն:
Էլեկտրոնային փողերի ՀՀ-ում տրված սահմանումը համահունչ է Եվրախորհրդարանի 2000/46/^С առ 18.09.2000թ. տրված էլեկտրոնային փողերի սահմանմանը:
Էլեկտրոնային փողերի թողարկման և կիրառման նպատակն ինտերնետ գործարքներ կատարելիս տարբեր մատակարարների մոտ ընդունելի միասնական վճարահաշվարկային միջոց ունենալն է, այսինքն' էլեկտրոնային փողերն, ի տարբերություն այսօր ՀՀ-ում կիրառվող այլ էլեկտրոնային վճարահաշվարկային միջոցների, ընդունվում են ոչ միայն թողարկողի, այլև երրորդ անձանց կողմից: Էլեկտրոնային փողերի կիրառումը հնարավորություն կտա մեծացնել կապիտալի շրջանառելիությունը, ինչպես նաև կվերանա ինկասացիայի կազմակերպման և, հետևաբար, դրա վրա կատարվող ծախսերի իրականացման անհրաժեշտությունը: Էլեկտրոնային փողերի համակարգի առավելություններից մեկը, ի թիվս այլոց, դրանց կի-
114
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 5 (39) 2011թ.
ԳԿիրակոսյաե, ՄՄոմջյաե
րառմաե արագությ ուեե է: Էլեկտրոեայ իե փողերի համակարգն այ լ վճա-րահաշվարկայ իե համակարգերից տարբերվում է իր հարմարավետու-թյ ամբ: Փորձը ցույ ց է տալիս, որ իետերեետ վճարահաշվարկայ իե համակարգերից օգտվելու փորձ չուեեցող և դրաեց կասկածաեքով վերաբերվող սպառողեերը փոխում եե դրաեց եկատմամբ վերաբերմուեքը և վստահու-թյուեը առաջիե իսկ հաջողված փորձից հետո, իսկ հեեց իետերեետ խա-եութեերի կազմակերպիչեերի կողմից թողարկված էլեկտրոեայիե փողերի կիրառմաե հեարավորություեը կհաեդիսաեա այդ խաեութեերից գեումեեր կատարելու լրացուցիչ խթաե և գործիք էլեկտրոեայիե փողերի եկատմամբ սպառողեերի վստահություեը բարձրացեելու համար: Հաշվի առեելով էլեկտրոեայիե փողերի համակարգի համեմատաբար եոր լիեելը և դրա կիրառումից բխող հեարավոր ռիսկերը' Եվրամիությաե երկրեերում էլեկտրոեայիե փողեր թողարկողեերի եկատմամբ սահմաեվում եե տարբեր պահաեջեեր, որոեք վերաբերում եե թողարկողի հուսալիությաեը և ապա-հովությաեը (կապիտալիե և եերդրումեերի եերկայացվող պահաեջեերի միջոցով), էլեկտրոեայիե փողերի շրջաեառությաեը և աեվտաեգությաե ապահովմաեը (այդ թվում վերադարձի, մարմաե ըեթացակարգեր), կաե-խիկացմաե հեարավորությաեը, բաեկայիե գաղտեիքի պահպաեությաե, սպառողեերի շահերի պաշտպաեությաեը և այլե:
ՀՀ-ում ևս էլեկտրոեայիե փողերի կիրառմաե հեարավորություեեերի օրեեսդրակաե դաշտը ոչ լիարժեք, բայց կաեոեակարգված է, և արվում եե համապատասխաե քայլեր դրա արդյուեավետություեը բարձրացեելու ուղղությամբ: Ըեդհաերապես, էլեկտրոեայիե փողերի շուկայի ձևավորմաե համար աեհրաժեշտ եե հետևյալ 3 բաղկացուցիչեերը'
• տեխեոլոգիակաե եեթակառուցվածքեերի առկայություե,
• օրեեսդրակաե և կարգավորմաե բազայի առկայություե, որը կարող է միավորել թվայիե շուկաեերում գործուեեությաե եոր եղաեակեերի խրախուսումը,
• աուտեետիֆիկացիայի և աեվտաեգությաե համակարգերի առկայության
115
ԳԿիրակոսյան, ՄՄոմջյան
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 5 (39) 2011թ.
Էլեկտրոնայ իե փողերի համակարգի ներդրումը ՀՀ-ում, ճիշտ է, ողջունելի է, բայ ց դրա լիարժեք կիրառման համար անհրաժեշտ է ունենալ էլեկտրոնային փողերի լրիվ ֆունկցիոնալ համակարգ և ոչ թե ներդնել միայն դրա առանձին բաղադրիչները: ՀՀ-ում էլեկտրոնային փողերի շուկայի ձևավորման և էլեկտրոնային փողերի համակարգի ներդրման առաջին քայլերից են ՀՀ Կենտրոնական բանկի խորհրդի կողմից 2010 թվականին ընդունված 13/04/2010 համար 73Ն Էլեկտրոնային փողերի թողարկման և սպասարկման (շրջանառության) կարգն ու պայմանները, էլեկտրոնային փողերով գործարքների իրականացմանը ներկայացվող պահանջները կանոնակարգ 16/2-ը հաստատելու մասին և 13/04/2010 համար 74Ն Էլեկտրոնային փող թողարկելու թույլտվության տրամադրման, կասեցման և դադարեցման կարգն ու պայմանները, էլեկտրոնային փող թողարկողներին ներկայացվող պահանջները, կանոնակարգ 16/1-ը հաստատելու մասին որոշումները, որոնք միտված են էլեկտրոնային փողերի թողարկումը և կիրառումը խրախուսելուն, չնայած կանոնակարգերում նշված որոշ դրույթներ չեն կարող ՀՀ-ի նման փոքր շուկա ունեցող երկրում նպաստել էլեկտրոնային փողերի թողարկմանը և ակտիվ կիրառմանը, մասնավորապես էլեկտրոնային փողերով գործարքների առավելագույն չափի սահմանափակումը (200 հազար ՀՀ դրամ), քանի որ ինտերնետ առևտուրը, միտված լինելով կազմակերպությունների համար միջազգային շուկաներ դուրս գալուն մի կողմից, և սպառողների համար ինտերնետի միջոցով արտեր-կրից ապրանքներ ձեռք բերելուն մյուս կողմից, ենթադրում է ավելի մեծ շրջանառության ծավալներ: Բացի այդ, կանոնակարգով էլեկտրոնային փողեր թողարկողների և օգտագործողների, ծառայություններ մատուցողների և գործակալների և այլ շահագրգիռ կողմերի միջև հարաբերությունների կանոնակարգման իրավասությունը (թողարկողի կողմից էլեկտրոնային փողերով գործառնությունների կատարումն ապահովող ներքին կարգերի, կանոնների և պայմանների մշակումը) վերապահված է թողարկողներին և ամրագրվում է համապատասխան պայմանագրերով, մինչդեռ նպատակահարմար կլիներ շուկայի մասնակիցների համար հավասար պայմաններ ապահովելու նպատակով վերը նշված անձանց միջև կնքվող պայմանագրե-
116
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 5 (39), 2011թ.
ԳԿիրակոսյաե, ՄՄոմջյան
րի օրինակելի ձևերը սահմանված լինեին ՀՀ ԿԲ-ի կողմից, իսկ մրցակցու-թյ ունն ընթանար նրանց կողմից առաջարկվող ծառայ ութ ունների որակի, բազմազանությ ան և սակագների շրջանակներում: Բացի այ դ, նշված կանոնակարգերով թողարկողների նկատմամբ սահմանված են դժվար հասանելի, երբեմն նաև առանձին կազմակերպությունների համար անհասանելի պահանջներ (օրինակ, 30 մլն դրամ դեպոնացված գումար, կանոնադրական կապիտալի, լիցենզիայի, ծրագրա-ապարատային և այլ պահանջներ), որոնք առանձին թողարկողների համար (հատկապես փոքր ու միջին կազմակերպությունների) կարող են լինել անհասանելի, որն էլ կարող է հանգեցնել դաշտի մոնոպոլացման: Բացի այդ, միջազգային վճարահաշվարկային կազմակերպություններին միանալիս ևս հայրենական ընկերությունների առջև դրվում են խիստ պահանջներ' կապված աշխատանքի թափանցիկության, ֆինանսական ցուցանիշների մակարդակի և այլնի հետ, որոնք կարող են ապահովել ոչ բոլոր հայրենական ընկերությունները:
Հայրենական էլեկտրոնային փող թողարկողների համար լրացուցիչ դժվարություններ կան նաև արժեթղթերի շուկայի ոչ բավարար զարգացածության հետ: Միջազգային պրակտիկայում բազմաթիվ ընկերություններ, որոնք ունեն նորարարական գաղափարներ, դուրս են գալիս ֆոնդային շուկաներ և ներգրավում ներդրումներ: Այդ պատճառով, պետական աջակցող քաղաքականությունը կարևոր է ոլորտի զարգացման համար, բայց ոչ բավարար: Այն առաջին հերթին պետք է ուղղված լինի ոլորտի զարգացմանն անհրաժեշտ ենթակառուցվածքների համար ներդրումների ներգրավմանը, որոնց իրականացումը թողարկողների կողմից կարող է լինել ոչ շահութաբեր: Անհրաժեշտ են էլեկտրոնային փողերի կիրառումը խթանող գործուն մեխանիզմներ, իսկ հնարավոր հիմնախնդիրները կծագեն արդեն էլեկտրոնային փողերի կիրառման հետևանքով միայն և կլինեն համակարգի գործունեության արդյունք: Էլեկտրոնային փողերի համակարգերին վերաբերող ՀՀ ԿԲ կանոնակարգերը չպետք է լինեն միայն էլեկտրոնային փողերի թողարկման տեխնիկական լուծումները բնութագրող իրավական ակտեր և լրացումներ, այլ պետք է լինեն ոլորտում ծագող հարաբերությունները կարգավորող համալիր իրավական ակտեր' վերաբերելով նաև դրանց փոխազդեցու-
117
ԳԿիրակոսյան, ՄՄոմջյան
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 5 (39) 2011թ.
թյ ուեեերիե: Ընդ որում, իրավական ակտը տեխնոլոգիական լուծումների ազդեցությունից զերծ պահելը կբացառի նաև տեխնոլոգիական հեղափոխությունների ազդեցությունն իրավական ակտերի փոփոխության վրա: Էլեկտրոնային փողերի թողարկման տեխնիկական լուծումները կարող են առավելագույնը պահանջվել էլեկտրոնային փողերի մասին ստանդարտներով: Էլեկտրոնային փողերի շրջանառության կարգը պետք է նպաստի նաև տեխնոլոգիական նորարարությունն էլեկտրոնային վճարումների համակարգերի շուկայում խթանելուն դեպի տարբեր վճարային համակարգեր հասանելիության ապահովման համար ներդաշնակ պայմաններ սահ-մանելու միջոցով: Էլեկտրոնային փողերի շրջանառության կարգի նպատակը պետք է լինի նաև պասիվ ենթակառուցվածքների համատեղ օգտագործման համար ներդաշնակեցված պայմանների ապահովման միջոցով էլեկտրոնային փողերի համակարգերի ներդրման և զարգացման համար անհրաժեշտ ենթակառուցվածքների ձևավորումը խթանելը (այդ թվում' պետության կողմից) և մրցակցային էլեկտրոնային վճարային ծառայությունների մատուցմանը նպաստելը:
Էլեկտրոնային փողերի կիրառման սկզբնական քայլը, սակայն, պետք է լինի սպառողների մոտ դրա նկատմամբ համախոհության և էլեկտրոնային փողերի ճանաչվածության մակարդակի ձևավորումը, քանի որ սկզբնական շրջանում դրա կիրառման հետևանքը և նպատակը ոչ թե էլեկտրոնային փողերի ուղղակի շրջանառության աճն է, այլ էլեկտրոնային փողերի դրական հատկանիշների մասին սպառողներին ճիշտ տեսանկյունից իրազեկելը, որն արդեն ճիշտ իրականացնելու դեպքում կհանգեցնի էլեկտրոնային փողերի շրջանառության աճին և կիրառման խթանմանը: Հաշվի առնելով նշված հանգամանքը' կարելի է եզրակացնել, որ որպես էլեկտրոնային փողերի նկատմամբ սկզբնական պահանջարկը բավարա-րողներ հանդես կգան ներկայումս էլեկտրոնային վճարահաշվարկային միջոցներ թողարկողները նաև այն պատճառով, որ սպառողների տեսանկյունից առավել հետաքրքրություն են ներկայացնում այն նախագծերը, որոնց հետևում կանգնած է իրական բիզնեսը, և կան ապագայի զարգացման հեռանկարներ, որոնք արդեն ունեն իրական շրջանառություն, զար-
118
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 5 (39) 2011թ.
ԳԿիրակոսյաե, ՄՄոմջյաե
գացմաե հստակ ռազմավարությ ուե, որոնց ֆինանսական գործուեեությ աե արդ ուեքեերը բաց եե ու թափանցիկ: Էլեկտրոեայ իե փողերի նկատմամբ առաջեայ իե պահանջարկը բավարարելուց հետո դրանք թողարկողեերը կանցնեն լրացուցիչ ծառայությունների, և ապրանքների մատուցմանը և առաջարկմանը, ինչպես եաև մրցակցության զարգացմանը զուգընթաց կնկատվի կաեխիկացմաե, միջնորդավճարների, փոխարկմաե ծառայությունների դիմաց սակագների նվազում:
Էլեկտրոնային առևտրի, էլեկտրոնային վճարումների համակարգի, էլեկտրոնային կառավարման զարգացումը պետք է ընթանա միաժամանակ և հիմք հանդիսանա էլեկտրոնային գործարարության զարգացման համար: Իսկ իրավական ակտերի լրամշակմանը զուգահեռ անհրաժեշտ է ձեռնարկել քայլեր թափանցիկ և վերահսկվող էլեկտրոնային վճարահաշ-վարկայիե միջոցների կարգավորման համակարգ ստեղծելու ուղղությամբ: Էլեկտրոնային վճարահաշվարկայիե միջոցների ոլորտում կարգավորման եղանակները, նպատակը և խնդիրները պետք է հանգեն հետևյալին
• իետերեետ միջավայրում հայաստաեյաե էլեկտրոնային վճարահաշվարկայիե միջոցների թողարկման, շրջանառության կառավարման կարգի լրամշակմանը և կիրառման ապահովմանը,
• հայաստաեյաե էլեկտրոնային վճարահաշվարկայիե միջոցների վարկունակության և միջազգային էլեկտրոնային վճարահաշվարկայիե միջոցների հետ համագործակցության արդյունքում դրանց իրացվելիության և փոխարկելիության մակարդակի ապահովմանը և բարելավմանը,
• էլեկտրոնային վճարահաշվարկայիե միջոցների համակարգի զարգացման ռազմավարության հիմնական ուղղությունների մշակմանը,
• էլեկտրոնային և կանխիկ փողերի համարժեքության ապահովմանը,
• ներդրումների իրականացմանը,
• էլեկտրոնային վճարահաշվարկայիե միջոցների կիրառման վերահսկմանը և պատասխանատվության մեխանիզմների սահմանմանը:
Էլեկտրոնային վճարահաշվարկայիե միջոցների շուկայի կարգավորման սկզբունքները պետք է լինեն հետևյալները
119
ԳԿիրակոսյան, ՄՄոմջյան
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 5 (39) 2011թ.
1. եվազագույ եի հասցնել պետությ աե (մասնավորապես ՀՀ ԿԲ-ի) լիազորությունները,
2. ապահովել շուկայի գործընթացների առավելագույն թափանցիկությունը շուկայի աշխատանքների արդյունավետության բարձրացման նպատակով,
3. գոյություն ունեցող և պոտենցիալ շուկայի մասնակիցներին ընձեռել հավասար հնարավորություն շուկա մուտքի համար:
Շուկան պետք է զարգանա հետևյալ ուղղություններով' էլեկտրոնային վճարահաշվարկային միջոցների նկատմամբ սպառողների վստահության բարձրացմանը զուգընթաց շուկայի աստիճանական ազատականա-ցում և ամբողջական մրցակցային տարածքային շուկայի ստեղծում, լիցեն-զավորման պարզեցված ընթացակարգերի կիրառում, որոնց նպատակն է'
• մեծացնել ինտերնետ միջավայրում գործարքների կատարման արդյունավետությունը,
• զարգացնել ինտերնետ խանութների մրցունակ համակարգ բացելով շուկան սպառողների համար և ապահովել մրցունակ շուկայի պայմաններում վերջիններիս հետ ազատ ու անմիջականորեն համագործակցելու հնարավորություն' գործարքների կնքման օնլայն հնարավորությունների կիրառմամբ,
• ապահովել էլեկտրոնային վճարահաշվարկային միջոցների կիրառման անվտանգությունը,
• նվազեցնել պետության միջամտության աստիճանը,
• խթանել ներդրումների ներգրավումը:
Պետության լիազոր մարմինը տեղեկատվական տեխնոլոգիաների ընձեռած հնարավորությունների շնորհիվ կարող է օպերատիվ կերպով կառավարել կանխիկ և անկանխիկ փողի շրջանառությունը տնտեսության մեջ' համաձայնեցնելով էմիտենտների աշխատանքը և օպերատիվ կերպով արձագանքելով էլեկտրոնային փողերի շուկայում տեղի ունեցող գործընթացներին: Սա հնարավորություն կտա առավել ճշգրիտ գնահատել
120
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 5 (39) 2011թ.
ԳԿիրակոսյան, ՄՄոմջյան
ռիսկերը և միջոցներ ձեռնարկել այ դ ռիսկերի կառավարման գծով' պաշտ-պաեելով էլեկտրոնայ ին փողերի համակարգի շահառուների շահերը, այ դ թվում' թողարկման լիցենզիա ստանալիս թողարկողների առաջարկների պաշտպանությունը: Ի վերջո, էլեկտրոնային փողերի կիրառումը միտված է արտադրողականության բարելավմանը և օնլայն շուկաներ մուտքի հնարավորություն ընձեռելու շնորհիվ բիզնես միավորների մրցունակության բարձրացմանը' շրջանառության ժամկետների և գործարքային ծախսերի կրճատման շնորհիվ: Իսկ էլեկտրոնային փողերի շուկայի ձևավորման սկզբնական շրջանում պետությունը կարող է սահմանափակվել կոնվեր-տացման մարժաների առավելագույն մեծություններ սահմանելով' շուկայում տեղ թողնելով նաև մրցակցությանը և ընկերությունների գործունեության դիվերսիֆիկացմանը (նաև առաքման ծառայություններ, հաճախորդներին ինտերնետ կայքերից գնումներ կատարելու մասին խորհրդատվություններ, օժանդակություն և այլն):
Այսպիսով, հասարակական կյանքում տեղի ունեցող փոփոխությունները և առաջընթացն առաջացրել են սպառողների ֆինանսական միջոցների շուրջօրյա կառավարման անհրաժեշտություն, իսկ ինտերնետ բան-կինգը նոր տեխնոլոգիաների կիրառման ակնառու օրինակներից է, որը թույլ է տալիս սպառողների բանկային սպասարկումը տեղափոխել որակական նոր մակարդակ' ապահովելով առավել արագ, հարմար և անվտանգ բանկային սպասարկում: ՀՀ-ում ևս ինտերնետ բանկինգի զարգացումը որպես բանկային ծառայության տարատեսակ, ունի զարգացման հեռանկար' հաշվի առնելով նաև ՀՀ-ում բարձր տեխնոլոգիաների զարգացման տեմպերը և նոր սերնդի բանկային արտադրանքների զարգացումը: Ինտերնետ վճարումների համակարգի կիրառումը հնարավորություն է տալիս պատվերների ձևակերպման և դրանց մշակման ծառայությունը կամ էլեկտրոնային վեբ-ցուցափեղկերը վերածել լիարժեք ինտերնետ խանութի: Մինչդեռ, ՀՀ-ում ինտերնետ խանութների սահմանափակ լինելը պայմանավորող գործոններից հիմնականը էլեկտրոնային վճարման համակարգերի քիչ տարածվածությունն է, որը պայմանավորված է էլեկտրոնային վճարումների համակարգի կազմակերպական և իրավական կար-
121
ԳԿիրակոսյաե, ՄՄոմջյաե
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 5 (39) 2011թ.
գավորմաե, իետերեետի կիրառմամբ գործարքների իրականացման աե-վտաեգությ աե ապահովմաե համակարգերի աեկատարությ ամբ և որպես հետևաեք ՀՀ-ում վարկայիե և պլաստիկ քարտերի կիրառմաե ցածր մակարդակով, վճարմաե օելայե եղաեակեերի եկատմամբ սպառողեերի աե-վստահությամբ, բեակչությաե եկամուտեերի, իետերեետի տարածվածու-թյաե ցածր մակարդակով, հաճախորդեերի համար ծառայություեեերի ցածր գրավչությամբ և այլ գործոեեերով: Իսկ ՀՀ-ում էլեկտրոեայիե փողերի տարածմաեը խոչըեդոտող գործոեեերը կարելի է խմբավորել 3 հիմեա-կաե խմբերում' բիզեես, տեխեոլոգիակաե և իետեգրացիոե հիմեախեդիր-եեր: Ուստի, էլեկտրոեայիե փողերի համակարգի զարգացմաե հայեցակարգը պետք է մշակված լիեի այս բոլոր հիմեախեդիրեերի միասեակաե վերլուծությաե արդյուեքում: Պետք է հստակ սահմաեված և կարգավորված լիեեե էլեկտրոեայիե փող թողարկողեերի իրավուեքեերը և պարտա-կաեություեեերը, դրաեց շրջաեառությաե հետ կապված փոխհարաբերու-թյուեեերը, իեչպես եաև էլեկտրոեայիե փողերի շրջաեառությաե ազդեցու-թյուեը տետեսությաե մեջ փողի զաեգվածի վրա: Տետեսությաե իրակաե հատվածում ևս աեհրաժեշտ է իրակաեացեել բիզեես գործըեթացեերի վերակազմակերպում' ուղղված աշխատաեքի արտադրողակաեությաե աճիե և բաց թողեված հեարավորություեեերի օգտագործմաեը տետեսությաե առաեձիե ոլորտեերում: Օրիեակ, ՀՀ-ում, որտեղ տետեսությաե զարգացմաե գերակա ուղղություե է համարվում զբոսաշրջություեը, կա էլեկտրոեայիե փողերը կիրառելու մեծ եերուժ:
Հողիս, 2011թ.
122
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 5 (39) 2011թ.
Գ.Կիրակոսյաե, ՄՄոմջյաե
ПЕРСПЕКТИВЫ РАЗВИТИЯ ЭЛЕКТРОННЫХ ПЛАТЕЖНО-РАСЧЕТНЫХ СИСТЕМ В РА
Григор Киракосян, Мариам Момджян
Резюме
Электронная коммерция стремительно становится неотъемлемой и необходимой частью глобальной экономики, выступая эффективным катализатором экономического роста. С целью получения наибольших выгод от использования возможностей Интернета и формирования сетевой экономики необходимы соответствующие инфраструктуры, где важную роль играют платежно-расчетные системы и, в том числе, электронные деньги. Современные технологии дают неограниченные возможности организациям, предоставляющим платежно-расчетные услуги (в частности, банкам), чтобы переместить часть предоставляемых услуг на другой качественный уровень, что позволит им привлекать новых клиентов и снизить расходы на их обслуживание, а компаниям предоставится возможность увеличить рыночную долю и выйти на международные рынки. Цель эмитирования и применения электронных денег - располагать при заключении интернет-сделок едиными платежно-расчетными средствами, приемлемыми всеми сторонами, что позволит увеличить оборачиваемость капитала за счет скорости их применения. Но применение электронных денег в РА ограничено, что связано со следующими тремя группами факторов: бизнес, технологические и интеграционные проблемы. Исходя из этого, концепция развития систем электронных денег должна быть разработана только после тщательного анализа перечисленных проблем.
123
