CC BY
434
ՏԵՂԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ՀԱՍԱՐԱԿՈՒԹՅՈՒՆ. «ԷԼԵԿՏՐՈՆԱՅԻՆ ԿԱՌԱՎԱՐՈՒԹՅՈՒՆ» ԵՎ
«էլեկտրոնային կառավարում»
Հայկ Սուքիապաե
Տեղեկատվական հասարակությունում պետական կառավարման ձևերի փոխակերպումը թույլ է տալիս բարձրացնել պետության կողմից հասարակությանը մատուցված ծառայությունների որակը և արղյունավետությունը, էականորեն կրճատել բյուրոկրատիան, պետական ապարատի պահպանման համար նախատեսված պետության ծախսերը, թեթևացնել քաղաքացիների մուտքը և հասանելիությունը իշխանության ինստիտուտներին: Հողվածում պետական կառավարման նոր ձևերը ներկայացված են «E-governmentt-ի երեք' ամերիկյան, ռուսական և սինգապուրյան մոդելների համեմատական քաղաքագիտական վերլուծության հիման վրա, դիտարկվել են հայեցակարգային հիմնա-խնղիրներ և Հայաստանում «E-government» մողելի ներդրման հեռանկարները:
Տեղեկատվական տեխնոլոգիաների կիրառումը հսկայական ազղեցություն ունի պետական կառավարման ավանղական ձևերի վրա: Այս կապակցությամբ տեսական գրականությունում ակտիվորեն քննարկվում է «e-government>-ի հիմնախնղիրը: Որոշ ռուս հեղինակներ սխալմամբ «e-governance»-g (էլեկտրոնային կառավարում) անգլերենից թարգմանում են որպես էլեկտրոնային կառավարություն (e-government), ինչը հաճախ հանգեցնում է հասկացությունների խառնաշփոթի: Իրականում «e-governance>>-ի դեպքում խոսքը պետական բուրգի բոլոր օղակներում էլեկտրոնային կառավարման պետական քաղաքականության մասին է, այլ ոչ թե միայն կառավարության' որպես ինքնին կառավարման սուբյեկտի: Ուստի, տարբերակելով այս հասկացությունները' «է-կառավարությունը» պետք է հասկանալ որպես պետական կառավարման համակարգի նոր մոդել (e-governance), որը կառուցված է ժամանակակից տեղեկատվական ինտերնետ-տեխնոլոգիաների հնարավորությունների վրա' պետության և հասարակության ներքին ու արտաքին փոխգործակցությունների փոխակերպությունների պայմաններում:
74
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 1 (23), 2009թ.
Հ. Սուքիապաե
Ներկայումս ՄԱԿ անդամ 191 պետություններից 173-ը օգտագործում է «է-կառավարմաե» տարրեր: Այս պետությունների մեծ մասի փորձն ապացուցում է, որ պետական ապարատի աշխատանքում ժամանակակից տեղեկատ-վական-հաղորդակցական տեխնոլոգիաների (ՏՀՏ) ներդրումը թույլ է տալիս'
• բարձրացնել պետության' հասարակությանը մատուցած ծառայությունների որակը և արդյունավետությունը,
• էականորեն կրճատել բյուրոկրատիան,
• նվազեցնել պետական ապարատի պահպանման ծախսերը,
• հեշտացնել իշխանական ինստիտուտների հետ քաղաքացիների շփումը:
Նման հնարավորությունների բացահայտումը ոչ միայն էականորեն բարելավում է պետապարատի աշխատանքի որակն ու արդյունավետությունը' կրճատելով վերջինիս պահպանման համար նախատեսված ծախսերը, այլև բյուրոկրատիայի կրճատման շնորհիվ նվազեցնում է կոռուպցիոն ռիսկերը: Դրա հետ մեկտեղ, հեշտացնելով քաղաքացիների համար կառավարական տեղեկատվությունից օգտվելը, «Է-կառավարումը» նպաստում է նաև հասարակության մեջ ժողովրդավարական տարրերի ամրապնդմանը: Իհարկե, տարբեր պետություններ գտնվում են «է-կառավարման» ստեղծման տարբեր մակարդակներում, սակայն այն երկրներում, որտեղ բավական առաջընթաց կա այդ գործում, արդյունքները տպավորիչ են:
«Էլեկտրոնային կառավարման» ցանցային կառույցների ստեղծման շնորհիվ իշխանության մարմինների, քաղաքացիական հասարակության ինստիտուտների և քաղաքացիների միջև փոխգործակցությունը ՏՀ-ում դառնում է ավելի օպերատիվ, հարմար, թափանցիկ և ավելի էժան' իշխանության մարմինների վարչական գործառույթների համար նախատեսված ծախսերի կրճատման հաշվին: Ընդ որում, խոսքը ոչ միայն փաստաթղթային շրջանառության ծավալի փոքրացման, այլև տեղեկատվության թողարկման, բաշխման ու պահպանման մասին է: Հենց պետական կառավարման բոլոր մարմիններում սեփական կայքերի ստեղծումը, համակարգիչներով և ինտերնետ կապով աշխատանքային տեղերի ապահովումն անհրաժեշտ է քաղաքական կարևոր խնդրի' պետական իշխանության մարմինների և հասարակության փոխգործակցության նախկին սկզբունքների փոխակերպման համար: ՏՀ-ում քաղաքացիները, շնորհիվ էլեկտրոնային հաղորդակցության նորագույն ին-տերակտիվ ձևերի, շատ ավելի քիչ են դառնում իշխանական-վարչական ներգործության առարկաներ' վերածվելով ծառայություններ սպառողների, որոնք մատուցում են պետական կառավարման մարմինները: Բացի այդ, նրանք հնարավորություն են ստանում մասնակցելու քաղաքական որոշումների մշակմանը, ինչպես ընթացքում, այնպես էլ դրանց արդյունքների քննարկման ժամանակ:
75
Հ. Սուքիասյաե
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 1 (23), 2009թ.
Երբ Բելը խոսում էր ՏՀ-ում ծառայության ոլորտի ընդլայնման մասին, քաղաքական ոլորտը, պարզվեց, ամենաանմշակն էր նրա աշխատություններում, ի տարբերություն Թոֆլերի, որը, օրինակ, «Իշխանության փոխակերպումները» գրքում այս ոլորտին մեծ ուշադրություն է դարձնում: Հարկ է նկատել, որ ծառայություն հասկացությունն ինքնին բազմաթիվ մեկնաբաններ բավական նեղ իմաստով են ըմբռնում' առավելապես որպես սպասարկման և կրթական ծառայություններ: Սրանից զատ, ցանցային հասարակության տրամաբանությունը պահանջում է ծառայությունների ոլորտի տարածում նաև քաղաքական ոլորտում: ՏՀ-ում իշխանական կառույցների կերպափոխումների գլխավոր սոցիալ-քաղաքական միտումը, մեր կարծիքով, իշխանական մարմինների աստիճանական փոխակերպումն է ծառայությունների ոլորտում գերակայող մարմինների:
ՏՀ-ում իշխանությունը որպես հասարակական ծառայություն և իշխա-
ռ
նությունն առանց գերիշխանության, ի նչը կարող է ավելի լավ լինել ժողովրդավարական իդեալի իրագործման համար: Թեպետ մեր այս կանխադրույթը կարող է ուտոպիստական թվալ, սակայն կան զգալի թվով փաստարկներ վերջինիս' տեսական, փաստական և հեռաեկարայիե-կաեխատեսումայիե տեսանկյուններից հիմնավորման համար: Առաջին, հնարավոր է' նաև միակ քաղաքական փիլիսոփան, որը տեսականորեն հստակ տարանջատեց իշխանությունը տիրապետությունից, Մ. Վեբերն էր [1]: Թեև քաղաքական մարդաբանության տվյալները բավական հարուստ նյութ են հաղորդում նախապետական այն հասարակությունների մասին, որտեղ իշխանությունը պատմականորեն իրականացվում էր առանց տիրապետության, ինչը միայն հաստատում է վեբերյան հայեցակարգային տարբերությունը: Ինչ վերաբերում է մյուս փաստարկներին, ապա այստեղ գլխավորներն են' ա) մասնավոր ոլորտի կրճատումը քաղաքական որոշումների ընդունման գործընթացում և պատասխանատվության ընդլայնումը հրապարակային քաղաքականությունում' շնորհիվ է-կառավարման ինտերակտիվ ձևերի, բ) ժողովրդավարական զարգացման միտումների ամրապնդումը' հրապարակային քաղաքականության ցանցային մեխանիզմների հետագա կատարելագործմանը համընթաց:
Ամերիկացի քաղաքագետ Ջ.Դեմպսին «էլեկտրոնային կառավարության» համակարգում դիտարկում է երեք փոխկապակցված փուլեր' 1. «հրապարակայնություն», 2. «մասնակցություն» և 3. «oելայե-տրաեqակgիա-ներ» (գործառություններ) [2, с. 24-27]:
1. «Հրապարակայնության» փուլ: Այս փուլում պետական մարմիններն իրենց կայքերում տեղադրում են օրենքների և նորմատիվ-իրավական ակտերի տեքստերը, վիճակագրական տվյալներ, հայտարարությունների ձևեր, հայտարարագրեր, անդորրագրեր և այլ փաստաթղթեր, որոնք
76
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 1 (23), 2009թ.
Հ. Սուքիապաե
անհրաժեշտ եե պետական մարմիններին էլեկտրոնային դիմումներ հղելու համար: Վիրտուալ հրապարակայնության ստեղծման այս փուլում քաղաքացիների և քաղաքացիական հասարակության ինստիտուտների համար իրենց հետաքրքրող տեղեկատվությունից օգտվելու դյու-րամատչելիությունն ընդլայնվում է: Ջ.Դեմպսին կարծում է, որ վիր-տուալ հրապարակայնության նման եղանակը հնարավորություն է ընձեռում քաղաքացիներին ազատորեն ստանալու իրենց հետաքրքրող տեղեկատվությունը' առանց ավելորդ անգամ պետական և տեղական իշխանության հաստատություններ այցելելու, այս կամ այն մակարդակի ծառայողների մոտ հերթագրվելու և առանց կաշառք առաջարկելու կամ տալու [2, c. 25]: Հրապարակայնության փուլում բյուրոկրատական արգելքների շրջանցման կարևոր տարր է «մեկ պատուհանի» գործընթացը, որը գործում է աշխարհի բազմաթիվ երկրներում: Հայաստանում այն սկսեց բարեհաջող կերպով գործել 2007թ. Երևանի քաղաքապետարա-նում: Մոտ ժամանակներս այն կներդրվի նաև տեղական ինքնակառավարման այլ մարմիններում: 2008թ. ապրիլի 17-ին ՀՀ վարչապետ Տ.Սարգսյանը կառավարության նոր կազմի հետ հանդիպմանը հայտարարեց պարտադիր կերպով բոլոր նախարարություններում և գերատեսչություններում սեփական կայքերի ստեղծման մասին' ընդունվող որոշումների քննարկմանը հասարակությանը մասնակից դարձնելու համար, ինչը վկայում է, որ Հայաստանի ղեկավարությունն առաջին քայլերն է անում էլեկտրոնային կառավարման ճանապարհին: Հայաստանի Ազգային ժողովի կայքում տարբեր լեզուներով տեղադրված են ընդունված բոլոր օրենքները: Այստեղ ապահովված է հրապարակայնությունը, սակայն դեռևս չի սկսվել մասնակցության փուլը: Հարկ է նկատել, որ հրապարակայնության փուլը չի սպառվում վերոնշյալ գործողություններով և մեթոդներով, բայց դրա նպատակն ակնհայտ է' հանրային ոլորտում ստեղծել պետական իշխանության մարմինների և հասարակության միջև ինտերակտիվ համագործակցության հնարավորությունների դաշտ:
2. «Մասնակցության» փուլ: Այս փուլը ենթադրում է ոչ միայն ընթացիկ և հեռանկարային քաղաքականության հրատապ խնդիրների վերաբերյալ իշխանության կողմից անցկացվող հասարակական կարծիքի հարմարավետ ու խնայողական մոնիթորինգ: Այստեղ խոսքը պատասխանատու քաղաքական որոշումների մշակման և ընդունման գործընթացին համատեղ մասնակցության մասին է, որում շահագրգռված են ինչպես իշխանական մարմինները, այնպես էլ հասարակայնությունը: Եթե պետական մարմինների կայքերը լինեն ոչ թե պարզապես հայտարարությունների ցուցատախտակներ, այլ նաև օժտված լինեն հետադարձ կա-
77
Հ. Սուքիապաե
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 1 (23), 2009թ.
պի հնարավորություններով, ապա անհատ քաղաքացիները, կուսակցությունների, հասարակական կազմակերպությունների ներկայացուցիչները կարող են ազատորեն շարադրել իրենց պատկերացումները, մեկնաբանել և առաջարկել որոշումների իրենց տարբերակները ինչպես քննարկվող նոր օրենսդրական նախաձեռնությունների, այնպես էլ հասարակական գործընթացների կառավարման մնացյալ խնդիրների վերաբերյալ: Չաթերը, բլոգները, նամակները, տեսակոնֆերանսները, ինտերնետ-համաժողովները և ինտերակտիվ այլ միջոցները ստեղծում են աննախադեպ հնարավորություններ մասնակցային փուլում: Թեև որոշումների ընդունման ժամանակ «վերջին խոսքը» պատկանում է իշխանական լիազոր մարմիններին, այդուհանդերձ, այդ որոշումների լեգիտիմությունը և իշխանության նկատմամբ հասարակական վստահությունը էականորեն մեծանում են հասարակայնության նմանօրինակ լայն մասնակցության պարագայում: Որքան խորն ու բովանդակալից ընթանա այս փուլի զարգացումը ՏՀ-ում, այնքան բարձր կլինեն տվյալ երկրում մասնակցության ժողովրդավարության մակարդակն ու նրա սոցիալական կապիտալը:
3. «ՕԱլայն-գործաոության» փուլ: Այստեղ խոսքը ոչ միայն շփման կամ տեղեկատվության փոխանակման մասին է, այլև քաղաքացիների ուղղակի գործողությունների ' ինտերնետ-ծառայությունների հիման վրա, որ առաջարկում են կառավարման պետական և տեղական մարմինները: Նման օնլայն գործառությունների ընդգրկման դաշտը կարող է լինել բավական լայն' կոմունալ վճարումներից, հարկային հայտարարագրերի լրացումից մինչև հասարակական միավորումների գրանցում: Այսպիսի նորամուծությունների հնարավոր առավելությունների շարքում Ջ.Դեմպսին մատնանշում է բյուրոկրատական ընթացակարգերի պարզեցումը և անհրաժեշտ փաստաթղթերի ձևակերպման ժամկետների զգալի կրճատումը, էլեկտրոնային հաշվառման տեղեկատվական համակարգի ներդրման միջոցով իրավաբանական և ֆիզիկական անձանց ավելի խիստ հարկային հաշվետվելիության ապահովումը, բյու-ջետային մուտքերի ավելացումը, կոռուպցիայի ծավալների կրճատումը և, համապատասխանաբար, քաղաքացիների' իշխանության ինստիտուտների նկատմամբ վստահության աճը: Երբ հասարակության մեջ նշյալ ինտերնետ-ծառայությունների ծավալը մեծանում է (իսկ օնլայն գործառությունների հարմարավետությանն ու շահավետությանը դժվար թե որևէ մեկը կասկածի), ապա իշխանության մարմինների և քաղաքացիների փոխհարաբերություններում սկսում են առաջանալ նոր ցան-ցային մեխանիզմներ. ՏՀ-ում սկսում է ձևավորվել պետական և տարածքային կառավարման նոր էլեկտրոնային ենթակառուցվածք [2, c. 24-27]:
78
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 1 (23), 2009թ.
Հ. Սուքիասյաե
Բազմաթիվ երկրներ ՏՀ-ին անցման իրենց ազգային ծրագրերում ոչ միայն առանձնակի ուշադրություն են դարձնում է-կառավարման խնդիրներին, այլ նաև մշակում են հատուկ երկարաժամկետ ծրագրեր տեղեկատվա-կան-հաղորդակցական տեխնոլոգիաների օգնությամբ պետական կառավարման մարմինների աշխատանքի արդյունավետության բարձրացման համար: Այդպիսի երկարաժամկետ ծրագրերի թվին կարելի է դասել, օրինակ, «Էլեկտրոնային Ռուսաստան» (2002-2010) դաշնային ծրագիրը, որը հաստատվել է ՌԴ կառավարության կողմից 28.01.2002թ., ինչպես նաև մինչ այդ ԱՄՆ-ի, Ֆինլանդիայի, Գերմանիայի, Կանադայի, Սինգապուրի և այլ երկրների կողմից ընդունված ծրագրերը:
Հետագա շարադրանքում մենք կիրականացնենք պետական կառավարման մարմինների բարեփոխման գործընթացների քաղաքագիտական համեմատական վերլուծությունը «է-կառավարության» ստեղծման հիման վրա ԱՄՆ-ում, որտեղ գործընթացն արդեն վաղուց է սկսվել, Ռուսաստանում, որը գտնվում է «է-կառավարության» ձևավորման ճանապարհին, կխոսենք նաև Սինգապուրում այդ գործընթացների մասին, որտեղ կյանքի բարձր մակարդակն ապահովվում է և «է-կառավարության» զարգացումն իրականացվում է խստագույն ավտորի-տար քաղաքական վերահսկողության պայմաններում: Նմանատիպ համեմատական վերլուծությունը չափազանց կարևոր է Հայաստանի համար, որն առաջին քայլերն է կատարում այդ ուղղությամբ: «Է-կառավարության» կառուցվածքի երեք մոդելների համեմատական վերլուծությունը հիմնված է տարբեր սկզբունքների վրա' անորոշ ժողովրդավարության, որը, ըստ ռուս հեղինակների, բնորոշ է «Էլեկտրոնային Ռուսաստան 2002-2010» նախագծին, ԱՄՆ-ում «է-կառավա-րության» կազմավորման մեջ ակնհայտորեն դրսևորվող լիբերալ ժողովրդավարության և ավտորիտար քաղաքական վարչակարգի, որն իրականացվել է Սինգապուրի «է-կառավարություն» նախագծում:
«Էլեկտրոնային Ռուսաստան 2002-2010» ծրագրում, օրինակ, հիմնական նպատակներն են' «ժողովրդավարության զարգացման համար անհրաժեշտ պայմանների ստեղծումը, ՏՀՏ ներդրման և զանգվածային տարածման հաշվին տեղական ինքնակառավարման պետական կառավարման և տնտեսության գործառնության արդյունավետության բարձրացումը, տեղեկատվության ազատ որոնման, ստացման, փոխանցման, թողարկման և տարածման իրավունքների ապահովումը, ՏՀՏ մասնագետների պատրաստումն ու որակավորված օգտվողների թվի աճը» [3]: Ծրագրի իրականացումը թույլ կտա արդյունավետ օգտագործել ՏՀՏ ոլորտում Ռուսաստանի մտավոր և կադրային ներուժը, համագործակցության և տեղեկատվական բացազատության հիման վրա ապահովել Ռուսաստանի ներդաշնակ ինտեգրումը համաշխարհային տնտեսությանը, հաղթահարել ՏՀՏ օգտագործման և զարգացման մակարդակում
79
Հ. Սուքիապաե
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 1 (23), 2009թ.
Ռուսաստանի հետամնացությունը զարգացած երկրեերից, ապահովել Ռուսաստանի քաղաքացիների' գլոբալ տեղեկատվական հանրակցությանն անդամակցելու իրավահավասարությունը մարդու իրավունքների պաշտպանության, այդ թվում տեղեկատվության ազատ որոնման, ստացման, փոխանցման, թողարկման և տարածման իրավունքների, ինչպես նաև տեղեկատվական համակարգերում առկա օրենքով պաշտպանված ցանկացած տեղեկատվության գաղտնիության ապահովման իրավունքի հիման վրա [3]: Ծրագրային միջոցառումների հիմնական համակարգը պետք է իրականացվի երրորդ վերջնական փուլում (2005-2010): Ծրագրում հատուկ ուշադրություն է դարձվում օրենսդրության կատարելագործմանը և ՏՀՏ' պետական կարգավորման համակարգին, պետական տեղեկատվական ռեսուրսների մատչելիության և համահասանելիության ապահովմանը, ՏՀՏ օգտագործման հիման վրա պետական իշխանական մարմինների և տեղական ինքնակառավարման մարմինների միջև համագործակցությանը:
Համեմատական քաղաքագիտության որոշ վելուծաբաններ և մասնագետներ պնդում են, որ է-կառավարման ռուսական ծրագիրը, ի տարբերություն ամերիկյան ծրագրի, ավելի մեծ ուշադրություն է դարձնում տեղեկատվական գործընթացների նկատմամբ պետական վերահսկողությանը, քան իշխանության նկատմամբ քաղաքացիական հետադարձ վերահսկողությանը: Դ.Պեսկո-վը, օրինակ, պնդում է, որ «Էլեկտրոնային Ռուսաստան» ծրագրում իշխանության պետական մարմիններն ինչպես դաշնային, այնպես էլ տարածաշրջա-նային մակարդակներում, սոցիալական վերահսկողության հիմնական կազմակերպիչներն ու հասարակության տեղեկատվայնացման նախաձեռնողներն են, մինչդեռ արևմտյան մոտեցումը և, առաջին հերթին, ամերիկյանը, ընդհակառակը, շեշտը դնում է «կառավարության նկատմամբ քաղաքացիական վերահսկողության ուժեղացման վրա, ինչն ամենից առաջ դրսևորվում է վերջինիս գործունեության հրապարակային գնահատականներով» [4, c. 35]:
«Է-կառավարման» ամերիկյան ծրագիրը հիմնադրվել է դեռևս Քլինթոն-Գոր վարչակազմի ժամանակ' 1994թ., սակայն առավելագույնս զարգացել է Բուշ-Չեյնի վարչակազմի կառավարման օրոք: Նոր վարչակազմի օրոք իշխանության արդիականացման և էլեկտրոնային կառավարության ստեղծման գործընթացի ավարտական փուլն սկսեց զգալիորեն արագանալ: Ներկայումս ԱՄՆ-ում գոյություն ունեն ավելի քան 20 հազար կառավարական կայքեր' ավելի քան 30 մլն www էջերով: Հիմա ամերիկացիների մոտ 70%-ը, որոնց հասու է ինտերնետը, օգտվում է կառավարության տեղեկատվություններից և ինտերնետի միջոցով իշխանությունից ստանում տարատեսակ ծառայություններ: ԱՄՆ-ում տեղեկատվության և տեղեկատվական տեխնոլոգիաների ոլորտներում նպատակային պետական քաղաքականությունը հանգեցրեց
80
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 1 (23), 2009թ.
Հ. Սուքիասյաե
որակապես նոր մակարդակի պետական կառավարման, ինչն էլ հենց «է-կառավարությաե» բնորոշումն է: 2001թ. օգոստոսին նախագահ Ջ.Բուշն ուղերձով դիմեց Կոնգրեսին, որում շարադրված էր կառավարման ոլորտի բարեփոխումների ծրագիրը. այնտեղ առանցքային տեղ էր զբաղեցրել էլեկտրոնային կառավարության ստեղծման խնդիրը: Ի կատարումն ուղերձի' 2002թ. փետրվարի վերջին մասնագետների հատուկ աշխատանքային խումբը նախագահին ներկայացրեց գործողությունների հստակ ծրագիր «Էլեկտրոնային կառավարության ստեղծման ռազմավարություն» (E-Government Strategy) անվանմամբ, որը գործնականում պետք է իրագործեր նախագահի հռչակած երեք սկզբունքները.
• կողմնորոշվածություն դեպի քաղաքացիները, այլ ոչ թե բյուրոկրատիան,
• կենտրոնացում արդյունքի վրա,
• շուկայական մոտեցում, նորարարությունների ակտիվ խթանում:
Նախագահ Բուշի խոսքերով, կոնկրետ քաղաքացու համար էլեկտրոնային կառավարությունը պետք է ենթադրի' համակառավարական պորտա-լին մեկ անգամ դիմելով, ամբողջ ծավալով տեղեկատվության և ծառայությունների ստացման հնարավորություն: Քաղաքացին պետք է դիմի կառավարությանը, այլ ոչ թե առանձին գերատեսչությունների կամ չինովնիկների: Այս խնդիրը լուծելու համար անհրաժեշտ էր միասնականացնել կառավարական բոլոր հաստատությունների մակարդակով տեղեկատվության հավաքագրման և տրամադրման գործընթացները, տեղեկատվական տեխնոլոգիաների ձեռքբերումն ու օգտագործումը, ինչպես նաև (որն ամենակարևորն է) ստեղծել միասնական և արդյունավետ պետական ենթակառուցվածք բոլոր տեղեկատվական գործընթացների կառավարման համար, այսինքն' գործնականում կիրառել էլեկտրոնային կառավարության հասկացությունը: Բնական է, որ ամերիկյան սահմանադրական պահանջների շրջանակներում այդ աշխատանքը պետք է օրենսդրորեն ձևակերպվեր:
Դեռևս 1995-96թթ. ԱՄՆ-ում ընդունվեց երկու օրենք, որոնք սահմանում էին պետական իշխանության մարմինների բարեփոխման հիմնական ուղղությունները' կառավարական հաստատություններում տեղեկատվության և տեղեկատվական տեխնոլոգիաների օգտագործման արմատական բարելավման նպատակով: Այդ օրենքներն են' «Փաստաթղթաշրջանառության կրճատման մասին» (Paperwork Reduction Act of1995), Միացյալ Նահանգների օրենքների ժողովածուի 44-րդ հատորի նոր' 35-րդ գլուխ («Դաշնային տեղեկատվական քաղաքականության համակարգումը» - Coordination of Federal Information Policy) և Քլինջեր-Քոենի օրենքը «Տեղեկատվական տեխնոլոգիաների կիրառման բարեփոխումների մասին» (Information Technology Management
81
Հ. Սուքիապաե
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 1 (23), 2009թ.
Reform Act of1996), հատոր 40-րդ, նոր 25-րդ գլուխ («Տեղեկատվական տեխնոլոգիաների կառավարումը» - Information Technology Management): Համաձայն «Փաստաթղթաշրջանառության կրճատման մասին» օրենքի' դաշնային տեղեկատվական քաղաքականության համակարգման ոլորտում իշխանության մարմինների գործունեության բարեփոխումների նպատակներն են'
• նվազագույնի հասցնել քաղաքացիների, փոքր բիզնեսի, կրթական և ոչ առևտրային կազմակերպությունների, դաշնային կառավարության հետ պայմանագրեր կնքող կողմերի, նահանգների իշխանությունների, տեղական իշխանությունների և այլ անձանց վրա թղթային ծանրաբեռնվածությունը,
• ապահովել հասարակության' դաշնային տեղեկատվության օգտագործման առավելագույն շահավետությունը,
• դաշնային տեղեկատվական ռեսուրսների կառավարման նպատակով քաղաքականության և պրակտիկայի համակարգում, ինտեգրում և գործնականում հնարավոր սահմաններում միասնականացում,
• դաշնային տեղեկատվական համակարգերի օգտագործման բարելավում և որակի բարձրացում,
• տեղեկատվության հավաքման, ստեղծման, պահպանության, օգտագործման, տարածման և կայքերում տեղադրման հարցերում դաշնային կառավարության ծախսերի կրճատում,
• հասարակությանն անհրաժեշտ տեղեկատվության ժամանակին, անաչառ և իրեն հարմար եղանակով տրամադրում,
• ապահովել, որպեսզի տեղեկատվության ստեղծումը, հավաքումը, պաշտպանումը, օգտագործումը, տարածումը և կայքերում տեղադրումը կատարվի օրենսդրության պահանջներին համապատասխան, այսինքն' պահպանվեն մասնավոր շահերն ու գաղտնիությունը, տեղեկատվությունն ու դրան հասու լինելու իրավունքը:
Իրապես գործուն «էլեկտրոնային կառավարության» ստեղծման խնդրի լուծումը ամերիկյան կառավարությանը հնարավորություն ընձեռեց ոչ միայն արմատապես բարելավել քաղաքացիների հետ պետական կառույցների փոխգործակցությունը, բարձրացնել այդ աշխատանքի արդյունավետությունը: Հենց կառավարությունում տեղի ունեցած կառուցվածքային վերաձևումներն ու նորաստեղծ կառույցների հստակ գործողությունները հնարավորություն տվեցին այլ դիտանկյունից նայել ամբողջ կառավարության և առանձին գերատեսչությունների աշխատանքների կազմակերպման արդյունավետու-թյանն ու ռացիոնալությանը: Կարելի է ասել, որ էլեկտրոնային կառավարությունը դարձավ ոչ միայն վերափոխումների նպատակը, այլ նաև կառավարական լայն բարեփոխումների գործիքը:
82
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 1 (23), 2009թ.
Հ. Սուքիապաե
Նախագահ Բուշի առաջարկած «Կառավարման բարեփոխումների ծրագրում» հատուկ ընդգծված է, որ տեղեկատվական տեխնոլոգիաները թույլ են տալիս հայտնաբերել և վերացնել ավելորդ բյուրոկրատական ստորաբաժանումները, ինչպես նաև նպաստել կառավարության աշխատանքների ընդհանուր արդյունավետության բարձրացմանը: Բյուրոկրատիայի մասին հին պատկերացումները, որոնց մասին գրում էր դեռ Մ.Վեբերը' որպես պետական կառավարման անհրաժեշտ տարր, բայց միաժամանակ վտանգավոր հասարակության և ժողովրդավարության համար, էլեկտրոնային կառավարությունում ստանում են անսպասելի և արդյունավետ լուծումներ: Էլեկտրոնային կառավարությունում կտրուկ նվազում է բյուրոկրատական ապարատի անհրաժեշտությունը, իսկ նման կրճատումն ինքնին միշտ էլ բարիք է: Բացի այն, որ էլեկտրոնային կառավարությունում կտրուկ կրճատվում է բյուրոկրատիան, բարիք է նաև այն, որ կրճատվում է փաստաթղթաշրջանառությունը, ինչը հանգեցնում է տնտեսական մեծ արդյունավետության:
Մասնագետները հաշվել են, որ պետական կառավարման համակարգի արդիականացումը Բուշի' էլեկտրոնային կառավարության նախագծի օգնությամբ ԱՄՆ պետական ապարատի ծախսերը կրճատել է $1,5 մլրդ-ով: Նույնիսկ Բուշի արտաքին քաղաքականության քննադատները ստիպված են ընդունել ԱՄՆ-ում էլեկտրոնային կառավարության ստեղծման ուղղությամբ պետական կառավարման տեղեկատվական բարեփոխումների անվիճելի հաջողությունը երեք կարևոր հարցերում'
• պետական կառավարման արդյունավետության բարձրացում,
• «իշխանություն-հասարակություն» հարաբերությունում ժողովրդավա-րացման աստիճանի բարձրացում,
• խնայողականություն' պետական կառավարման մարմինների պահպանման համար նախատեսված ծախսերի կրճատման շնորհիվ:
Այս առումով նախագահ Բուշի ծրագրում ամրագրված գլխավոր նպատակներից մեկը պետական ապարատի վերաբերյալ ձևավորված պատկերացումների արմատական վերափոխումն է և բարեփոխումների նկատմամբ բյուրոկրատական դիմադրության հաղթահարումը:
Համեմատական վերլուծության երրորդ առարկան' Սինգապուրը, հետաքրքիր է նրանով, որ հասնելով ՏՀ և է-կառավարության ստեղծման ամենա-առաջավոր մակարդակին, այնուամենայնիվ, մնում է բաց ավտորիտար հասարակություն: Սա մեծ գլխացավանք է զարգացման լիբերալ-ժողովրդա-վարական մոդելի արևմտյան տեսաբանների համար: Այս առումով հատկապես ուշագրավ է Ֆ.Ֆուկույամայի դիրքորոշումը, որը «Պատմության վերջը և վերջին մարդը» գրքում պնդում էր ժամանակակից աշխարհում զարգացման
83
Հ. Սուքիասյաե
21 րդ ԴԱՐ», թիվ 1 (23), 2009թ.
արևմտյան տիպի լիբերալ-ժողովրդավարակաե մոդելին իրական այլըետ-րաեքեերի բացակայության մասին: «Մշակույթի առաջեայեություեը» հոդվածում Ֆուկույամաե գործնականում նահանջում է իր սկզբնական դիրքորոշումից' Սիեգապուրի հաջողությունները բացատրելով կոեֆուցիակաե մշակույթի առանձնահատկություններով: Սիեգապուրը և մյուս «ասիակաե վագրերը» ոչ միայն չեն տեղավորվում այս մոդելի մեջ, այլ եաև, ի դեմս Սիեգապուրի նախկին վարչապետ Լի Քվաե Յուի, անկեղծորեն համոզված եե, որ արևմտյան ժողովրդավարության սկզբունքները գաղափարախոսության և ինստիտուտների մակարդակում քայքայում եե քաղաքացիական հասարակությունն ու մշակույթը: Հաջողության գաղտնիքը Ֆուկույամաե համարում է կոեֆուցիակաե բարոյականության համակեցական առանձնահատկությունները, որոնց շնորհիվ նվազագույնի եե հասցվում անհատապաշտությունն ու եսակենտրոնությունը, որոնք բնորոշ եե արևմտյան հասարակություններին:
Ամերիկացի քաղաքագետ Գ.Ռոդեեը նշում է, որ դեռևս 1996թ. Սիեգա-պուրում կային մոտ 200.000 իետերեետից օգտվողներ մեկ միլիոն բնակչության պարագայում: 100.000 բաժանորդներից զատ, այդ թիվը ներառում է Սիե-գապուրում լայնորեն տարածված զանազան իետերեետ-սրճարաեեերի հաճախորդներին: Պետությունը բոլոր կոմունալ կենտրոններում ստեղծել է իետերեետ-ակումբեեր: Ինտերնետի տարածման ծավալներով Սիեգապուրը կարող է մրցակցել ԱՄՆ-ի հետ և անհամեմատ առաջ է անցել Ավստրալիայից [5, p. 63-89]:
Հարկ է նկատել, որ Սիեգապուրում տեղեկատվական հասարակության կազմավորման ծրագիրը սկսեց իրագործվել դեռևս անցյալ դարի 80-ակաե թթ., ուստի Սիեգապուրում է-կառավարությաե ստեղծման հաջողությունները զարմանալի չեն: «Ինչպես էլ գեահատեեք ՏՏ ազդեցությունը ավտորիտար քաղաքական կառույցների վրա,- ամփոփում է Գ. Ռոդեեը,- Սիեգապուրը հետաքրքիր ու կարևոր օրինակ է: Այստեղ մենք հանդիպում ենք աշխարհում ՏՏ զարգացման լավագույնս մտածված ռազմավարություններից մեկին, որն ուղեկցվում է մեծածավալ եեթակառուցվածքայիե ներդրումներով' պետության առաջնային դերակատարմամբ: Սիեգապուրյաե քաղաքական գործիչները հակված եե կղզու տնտեսությունը տեղեկատվական հանգույցի վերածելու մտքին, որը պետք է զբաղվի գաղափարների, այլ ոչ թե ապրանքների առևտ-րով: Միաժամանակ, Սիեգապուրի ավտորիտար առաջնորդները նույնիսկ չեչին ցանկություն չունեն զիջելու քաղաքական վերահսկողությունն այդ գործընթացում»:
Ամփոփելով Ռուսաստանի, ԱՄՆ-ի և Սիեգապուրի «է-կառավարու-թյուեեերի» ստեղծման ծրագրերի համեմատական վերլուծությունը' կարող ենք կատարել որոշ կարևոր եզրահանգումներ այն երկրեերի համար, որոնք
84
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 1 (23), 2009թ.
Հ. Սուքիասյաե
իրենց առջև դրել եե իրապես գործուն էլեկտրոնային կառավարությունների ստեղծման խնդիր: Բոլոր երեք երկրների դեպքում էլ տեղեկատվական հասարակության զարգացումը պետական նպատակամետ քաղաքականության արդյունք է, առանց որի ՏՏ զարգացման բնական գործընթացից կարող են լրջորեն հետ մնալ մյուս երկրները, կառաջանա թվային խզում և նրանք կվերածվեն «տեղեկատվական գաղութների»: Ամերիկյան վարչակազմերի անվիճելի հաջողությունները հիմնված են այն բանի վրա, որ նրանք առաջին հերթին բարեփոխեցին պետական կառավարման ամբողջ կառուցվածքը տեղեկատվական հոսքերով և տեղեկատվական տեխնոլոգիաներով' ձեռնարկելով հետևյալ քայլերը.
• էլեկտրոնային կառավարության ստեղծման խնդիրը դարձրին ազգային առաջեայեություեեերից մեկը,
• համախմբեցին ՏՏ ոլորտում առկա ինչպես իեժեեերատեխեոլոգիակաե, այնպես էլ սոցիալ-հումանիտար ուղղությունների լավագույն մասնագետների մտավոր ուժերը,
• առավելագույնս կենտրոնացրին իշխանական լիազորությունները էլեկտրոնային կառավարության ստեղծման քաղաքականության մշակման վրա, ինչպես համադաշնային, այնպես էլ պետական հաստատությունների մակարդակով,
• ստեղծեցին պարտականությունների բաշխման համակարգ պետական կառավարման մարմինների վերակազմավորման ճանապարհով,
• Էլեկտրոնային կառավարության ստեղծման քաղաքականությունը և պրակտիկան դարձրին թափանցիկ և հաշվետու,
• միավորեցին էլեկտրոնային կառավարության ստեղծման քաղաքականությունն ու պրակտիկան:
Ամփոփելով' նշենք, որ էլեկտրոնային կառավարություն ասելով հարկ է հասկանալ պետական տեղեկատվական-տեխնոլոգիական համակարգերը' նախատեսված երկրի բնակչության և ոչ կառավարական կառուցվածքների միջև փոխգործակցության համար: Այդպիսի կառուցվածքներ կարող են լինել բիզնեսը, հասարակական կազմակերպությունները, իշխանության տարածքային և տեղական մարմինները և այլն: Ստեղծելով «է-կառավարություն»' աշխարհի զարգացած երկրները ձեռք են բերում պետական կառավարման ժամանակակից արդյունավետ համակարգ' որպես տեղեկատվական հասարակության էական կառուցվածքային բաղադրիչ: Ըստ էության, խոսքը ոչ միայն գործադիր, այլ նաև պետական իշխանության և պետական կառավարման ամբողջ համակարգի ցանցային ենթակառուցվածքների նախագծման մասին է, այսինքն' պետական էլեկտրոնային ապարատի ստեղծման:
85
Հ. Սուքիապաե
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 1 (23), 2009թ.
Էլեկտրոնային կառավարության կենսագործունեության հիմքը դառնում է պետական ցանցային տեղեկատվական ենթակառուցվածքը' որպես տեղե-կատվական-հեռահաղորդակցական համակարգ, որն ապահովում է հասարակության ազգային շահերի տեսանկյունից պետական իշխանության և պետական կառավարման բոլոր ճյուղերի և մակարդակների օպտիմալ գործառնությունը:
«Էլեկտրոնային կառավարությունը»' որպես ՏՀ էական կառուցվածքային բաղադրատարր, սկզբունքորեն նոր տեղեկատվական-հեռահաղոր-դակցական ցանցային ենթակառուցվածք է, որը պաշտպանում է հասարակությունում գործադիր իշխանության մարմինների' սեփական գործառույթների կատարման գործընթացը:
Պետական իշխանության մարմինների և հասարակության միջև տեղեկատվության փոխանակման ժամանակակից մեթոդների զարգացման հիմքի վրա ստեղծվում են սկզբունքորեն նոր հնարավորություններ տեղեկատվության մատչելիության և որոշումների ընդունման հրապարակայնության ապահովման, հասարակության և պետական իշխանության մարմինների միջև փոխգոր-ծակցության ու վստահության մակարդակի բարձրացման համար:
Էլեկտրոնային կառավարության մոդելների ստեղծման և գործառնության փորձի վերաբերյալ արված եզրահանգումները կարևոր նշանակություն ունեն բազմաթիվ երկրների, այդ թվում նաև' Հայաստանի համար, որտեղ տեղեկատվական հասարակության անցման հայեցակարգային ծրագիրը դեռևս մշակված չէ, սակայն այդ անցման բնական-պատմական գործընթացը, այնուամենայնիվ, սկսվել և զարգանում է: Ներկայումս աշխարհի բազմաթիվ երկրներում ստեղծվել և հաջողությամբ գործում են է-կառավարությունների արդյունավետ մոդելներ: Հայ հասարակագետների կողմից այս փորձի ուսումնասիրությունը կարևոր նախապայման է «է-կառավարության» հայկական մոդելի գրագետ և արդյունավետ կազմավորման համար:
Դեկտեմբեր, 2008թ.
Աղբյուրներ և գրականություն
1. Вебер М, Политика как призвание и как профессия, М., 1990.
2. Демпси Дж, Электронное правительство и его выгоды для широких масс. Государственное управление в переходных экономиках: ежеквартальное издание программы «Инициатива реформирования местного самоуправления и государственных услуг», Институт открытого общества, 2003.
86
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 1 (23), 2009թ.
Հ. Սուքիասյաե
3. Постановление Правительства Российской Федерации от 28 января 2002. № 65 “О федеральной целевой программе «Электронная Россия (2002-2010)», «Собрание законодательства Российской Федерации», N5, 2002.
4. Песков Д, Интернет в российской политике: утопия и реальность, № 1, 2002.
5. Garry R, The Internet and Political Control in Singapore. «Political Science Quarterly», vol. 113, № 1, 1998.
ИНФОРМАЦИОННОЕ ОБЩЕСТВО: «ЭЛЕКТРОННОЕ ПРАВИТЕЛЬСТВО» И «ЭЛЕКТРОННОЕ УПРАВЛЕНИЕ»
Айк Сукиасян
Резюме
Трансформация форм государственного управления в информационном обществе позволяет повысить качество и эффективность услуг государства обществу, существенно сократить бюрократию, снизить издержки государства на содержание государственного аппарата, облегчить доступ граждан к институтам власти. Новые формы государственного управления представлены в статье на основе сравнительного политологического анализа трех моделей «E-governmenb> -американской, российской и сингапурской, рассмотрены концептуальные проблемы и перспективы внедрения модели «E-governmenb> в Армении.
87
