CC BY
160
ՀՀ ՊԱՐԵՆԱՅԻՆ ԱՆՎՏԱՆԳՈՒԹՅԱՆ ԱՐԴԻ ՀԻՄՆԱՀԱՐՑԵՐԸ* ** ***
Աշոտ Մարկոսյան'* Մակար Պետրոսյան*
Պարենային անվտանգության ոազմավայաւթյան հայեցակարգի ձևավորման ու կազմման հիմնական մոտեցումները և սկզբունքները
Թեև համաշխարհային տնտեսության ինտեգրման և գլոբալացման գործընթացները գերիշխում են աշխարհում, այնուհանդերձ, գրեթե բոլոր պետությունների կառավարությունները մշակում և իրականացնում են երկրի ազգային անվտանգությունների և տնտեսությունների զարգացման ազգային ռազմավարություններ, ինչպես նաև տնտեսական (այդ թվում' պարենային) անվտանգության ապահովման ազգային ծրագրեր: Այսպես, 2007թ. փետրվարի 7-ին ՀՀ նախագահը ստորագրեց հրամանագիր, որով հաստատվեց ՀՀ Ազգային անվտանգության ռազմավարությունը [9], որի բաղկացուցիչ մասն է կազմում նաև տնտեսական անվտանգությունը: Նշված փաստաթղթում ամրագրված են նաև դրույթներ երկրի պարենային անվտանգությունն ապահովելու մասին: Այնուհետև հրամանագրին հաջորդեցին պորտային կամ ճյուղային անվտանգությունների ծրագրերի մշակման աշխատանքները, որոնցից մի քանիսը հաստատվել են բոլորովին վերջերս: ՀՀ նախագահի հանձնարարությամբ Ազգային անվտանգության խորհուրդը համապատասխան շահագրգիռ նախարարությունների և կազմակերպությունների ընդգրկմամբ մինչև 2010թ. աշունը ՀՀ նախագահի հաստատմանը պետք է ներկայացնի ՀՀ պարենային անվտանգության ռազմավարությունը:
Երրորդ հանրապետության պետականության կերտման ճանապարհին ընդունված կարևոր փաստաթղթերից մեկը «Հայաստանի Հանրապետության ազգային անվտանգության ռազմավարությունն» է, որը հավանության է արժանացել ՀՀ նախագահին առընթեր ազգային անվտանգության խորհրդի 2007թ. հունվարի 26-ի նիստում և հաստատվել է ՀՀ նախագահի 2007թ. փետրվարի 7-ի ՆՀ-37-Ն հրամանագրով [9]: Համաձայն այդ փաստաթղթի, ՀՀ ազգային անվտանգության ռազմավարությունը պետության, հասարակության և
* Սկիզբը նախորդ համարում
** ՀՀ կառավարությանն առընթեր Պետական գույքի կառավարման վարչության պետի տեղակալ, տնտեսագիտության դոկտոր, պրոֆեսոր:
*** Տնտեսական գիտությունների թեկնածու:
52
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 6 (34) 2010թ.
Ա.Մարկոպան, Մ.Պետրոպան
անհատի անվտանգությ ան ապահովման, կայ ուն զարգացման, հայ ինքնու-թյ ան պահպանման պետական քաղաքականությ ան համակարգ է: Ազգայ ին անվտանգության ապահովման գործոնների և գործողությունների ցանկում, անկախության ոլորտում, նշված են շուկայական հարաբերությունների խորացումն ու արմատավորումը, տնտեսության գիտատար, ինովացիոն, արտահանմանն ուղղված ճյուղերի խթանումը: Իսկ որպես ազատական տնտեսության նպատակներ սահմանվել են տնտեսության կայուն աճը, մանր և միջին գործարարության զարգացումը, էներգետիկ անկախությունը, գործարարության համար առավել ազատական պայմանների ստեղծումը: Ամենաընդհանուր բնութագրմամբ ազգային անվտանգությունն անձի, հասարակության և պետության պաշտպանվածության վիճակն է ներքին և արտաքին սպառնալիքներից, ինչպես նաև հնարավորությունների այն ամբողջականությունը, որն անհրաժեշտ է համակարգային զարգացում երաշխավորելու համար: Համաձայն այս սահմանման, ազգային անվտանգության հիմնական օբյեկտներն են անհատը, նրա իրավունքներն ու ազատությունները, հասարակությունը' նրա նյութական և հոգևոր արժեքները, պետությունը' նրա սահմանադրական կարգը, ինքնիշխանությունը և տարածքային ամբողջականությունը: Ուստի, յուրաքանչյուր երկրի ազգային անվտանգության հայեցակարգը մի կողմից պետք է ներկայացնի համակարգային մոտեցումներ երկրի անվտանգ զարգացման ու ազգային նպատակների ու շահերի իրականացման վերաբերյալ, մյուս կողմից' մատնանշի ազգային անվտանգության սպառնալիքները, ռիսկերն ու մարտահրավերները և դրանց դիմագրավման ձևերն ու միջոցները: Նման հայեցակարգը պետք է հիմք ծառայի ազգային-պետական առաջնահեր-թությունների հստակեցման ու բոլոր ուղղություններով նպատակային ծրագրերի կազմման ու իրականացման համար [10, էջ 5]:
Կարճ լինելու համար ներկայացնենք միայն տնտեսական անվտանգության սահմանումը և թվարկենք դրա բաղկացուցիչները [11, էջ 36-50], որպեսզի անցնենք մեր քննարկման հիմնական թեմային' պարենային անվտանգությանը: Ընդունված տեսակետի համաձայն, տնտեսական անվտանգությունը երկրի այնպիսի իրավիճակ է, երբ կենսականորեն կարևոր որոշակի քանակությամբ տնտեսական ոլորտներ, որոնք երաշխավորում են ազգային շահերի իրականացումը, ապահովում են անհատի, պետության և հասարակության այնպիսի երկարատև, նպատակաուղղված և անընդհատ աճը, որի պայմաններում ազգային տնտեսության նկատմամբ սպառնալիքի ծագման հավանականությունը և դրա մասշտաբները հասցվում են նվազագույնի: Մեկ այլ տեսակետի համաձայն, տնտեսական անվտանգությունը պետության (որպես համակարգի) այն վիճակն է, երբ ձևավորվող ազգային տնտեսության համատեքստում ապահովված են անհատի, հասարակության և պետության նվազագույն տնտեսական շահերի և պահանջմունքների իրացումն ու բավա-
53
Ա.Մարկոսյաե, Մ.Պետրոսյաե
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 6 (34) 2010թ.
րարումը' անգամ բացասական գործոնների միաժամանակյա և միևնույն ուղղությամբ ազդեցության պայմաններում [11, էջ 84]: Երկրի տնտեսական անվտանգության ապահովման առաջնային երաշխիքն արդյունավետ տնտեսություն ունենալն է, որտեղ հասարակական արտադրությունը տնտեսական ու սոցիալական առավելագույն արդյունք է երաշխավորում նյութական ու աշխատանքային հնարավոր նվազագույն ծախսերի պայմաններում: Անցումային տնտեսությամբ երկրների տնտեսական անվտանգությունն ունի որոշակի առանձնահատկություններ, որոնք դրսևորվում են հետևյալ հիմնական ուղղություններով. սպառող և սպասարկող երկրի վերածվելու վտանգ, նորագույն տեխնոլոգիաների վրա հիմնված արտադրությունների նվազում, մտավոր ներուժի արտահոսքի, մարդկային կապիտալի թերագնահատում և ոչ լրիվ օգտագործում, բնական ռեսուրսների անխնա և անարդյունավետ օգտագործում, ՀՆԱ-ի նկատմամբ արտաքին պարտքի տեսակարար կշռի ավելացում, զարգացած այս կամ այն երկրի կցորդ հանդիսացող տնտեսական համակարգի կարգավիճակի առկայություն, գիտական և կրթական համակարգերի կազմալուծում: Ելնելով այս առանձնահատկություններից անցումային երկրների համար տնտեսական անվտանգության ցուցանիշների շեմային մակարդակ պետք է դիտել այն մակարդակները, որոնց պետք է ձգտի երկիրն առաջիկա 10-20 տարիների ընթացքում: Կայուն դինամիկայից յուրաքանչյուր շեղում պետք է դիտվի որպես երկրի տնտեսական անվտանգությանը սպառնա-ցող վտանգ: Նման պարագայում կառաջադրվի նաև տնտեսական անվտանգության կառավարման խնդիրը' ստեղծելով բոլոր անհրաժեշտ նախադրյալները տնտեսական զարգացման իրական արդյունքները «շեմային դաշտում» պահելու համար: Վերոթվարկյալ վտանգներն առկա են անցումային տնտեսությամբ նախկին համայնավարական երկրներում, այդ թվում նաև ՀՀ-ում:
Տնտեսական անվտանգությունը ենթադրում է ապահովել երկրի ընդհանուր տնտեսական ներուժը, դրա արդյունավետ օգտագործումը, ազատ տնտեսական մրցակցության միջավայրի առկայությունը, շուկայական ենթակա-ռուցվածքների կայացման մակարդակը, ֆինանսական համակարգի անվտանգությունը, արտաքին տնտեսական անկախությունը, պարենային անվտանգությունը, էներգետիկ ապահովությունը, բնակչության կենսամակարդակի ու կյանքի համապատասխան որակը և այլն: Որպես տնտեսական անվտանգության չափանիշներ անհրաժեշտ է հիմք ընդունել այն բնութագրիչները, որոնք ընդհանրական, ամփոփ պատկերացում են տալիս տնտեսական համակարգի մասին' դրա անվտանգ գործունեության երաշխիքների ապահովման առումով: Դրանց շարքին են դասվում տնտեսական ներուժը, դրա արդյունավետ օգտագործման մակարդակը, բնական և աշխատանքային ռեսուրսների օգտագործման աստիճանի համապատասխանությունը միջազգա-
54
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 6 (34) 2010թ.
Ա.Մարկոսյաե, Մ.Պետրոսյաե
յ իե չափանիշներին, տետեսությ աե մրցուեակությ ուեը, կառուցվածքայ իե ամբողջակաեությ ուեը և աեկախությ աե աստիճաեը, վերարտադրությ աե փուլերի եերդաշեակություեե ու սոցիալակաե կայուեություեը: Երկրի տետեսա-կաե աեվտաեգություեը կարող է գեահատվել միայե ցուցաեիշեերի ամբողջա-կաե համակարգի օգեությամբ, որում ըեդգրկված է եաև տետեսակաե աե-վտաեգությաե իետեգրալ ցուցաեիշը:
Պարեեայիե աեվտաեգություեը տետեսակաե աեվտաեգությաե հիմեա-կաե և կարևոր բաղկացուցիչե է: Պարեեայիե աեվտաեգություեը միջեաժամ-կետ հեռաեկարում երկրի ազգայիե աեվտաեգությաե ապահովմաե աղբյուր-եերից մեկե է, երա պետակաեությաե և իեքեիշխաեությաե պահպաեմաե գոր-ծոեը, ժողովրդագրակաե քաղաքակաեությաե իրակաեացմաե կարևորագույե տարրը, աեհրաժեշտ պայմաե իրակաեացեելու ազգայիե առաջեահերթու-թյաե' քաղաքացիեերի կյաեքի որակի բարձրացումը' կեեսապահովմաե բարձր ստաեդարտեերի երաշխավորմաե ճաեապարհով: Իեչպես եշված է «Հայաստաեի Հաերապետությաե ազգայիե աեվտաեգությաե ռազմավարու-թյուեում» Հայաստաեի Հաերապետություեը, կարևորելով գերատեսչակաե-ճյուղայիե բարեփոխումեերի համալիրը, այե եպատակաուղղում է, մասեավո-րապես' բեակչությաե կեեսաբաեակաե աեվտաեգությաե և երկրի պարեեայիե աեվտաեգությաե ապահովմաեը, եերառյալ' գյուղատետեսակաե արտադ-րաեքի ու սեեդամթերքի արտադրությաե ավելացմաեը, եերմուծմաե և արտա-հաեմաե հաշվեկշռի բարելավմաեը, սեեդամթերքի աեվտաեգությաե միջազ-գայիե չափաեիշեերի ապահովմաեը, տարածքայիե համալիր ծրագրերի իրա-կաեացմաեը, հատկապես սահմաեամերձ ու լեռեայիե շրջաեեերի բեակավայ-րերի տետեսակաե ու սոցիալակաե զարգացմաեը, առաջադիմակաե տեխեո-լոգիաեերի եերդրմաե միջոցով ագրարայիե հատվածում արտադրողակաեու-թյաե մակարդակի բարձրացմաեը:
Կյաեքի եոր որակի և բարոյահոգեբաեակաե մթեոլորտի բարելավմաե եպատակեերե եե' աղքատությաե հաղթահարումը, բեակչությաե կեեսամա-կարդակի հարաճուե բարձրացումը, սոցիալակաե արդարությաե արմատավորումը, հասարակությաե բևեռացմաե վերացումը, գիտակրթակաե համակարգի արդիակաեացումը, կրթությաե մատչելիություեը, հոգևոր-մշակութա-յիե ոլորտեերի շարուեակակաե զարգացումը:
Դեռևս 2002թ. մայիսի 7-իե ըեդուեվեց «Պարեեայիե աեվտաեգությաե ապահովմաե մասիե» ՀՀ օրեեքը (այսուհետ' օրեեք), որե ուժի մեջ մտավ 2003թ. հուեվարի 1-ից: Օրեեքը ծավալուե չէ և բովաեդակում է ըեդամեեը 12 հոդված: Այե կարգավորում է Հայաստաեի Հաերապետությաե պարեեայիե աեվտաեգությաե ապահովմաե ոլորտի հարաբերություեեերը, իեչպես եաև սահմաեում է այդ ոլորտի կարգավորմաե պետակաե քաղաքակաեությաե
55
Ա.Մարկոսյաե, Մ.Պետրոսյաե
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 6 (34) 2010թ.
հիմնական ուղղությունները: Օրենքի հոդված 2-ի համաձայն, պարենային անվտանգության ապահովման ոլորտի պետական քաղաքականության հիմնական ուղղություններն են'
• կենսապես կարևորագույն պարենային հումքի և սննդամթերքի (այսու-հետ սննդամթերք) տեղական արտադրության խթանումը,
• ՀՀ օրենսդրությամբ սահմանված նորմերին համապատասխան սննդամթերքի որակական հատկանիշների ապահովումը,
• ՀՀ մակրոտնտեսական վիճակի բարելավմանն ուղղված միջոցառումների իրականացումը և դրա հիման վրա բնակչության գնողունակության մակարդակի բարձրացումը,
• ՀՀ պետական պահուստում պարենային պաշարների կուտակումը և դրանց արդյունավետ օգտագործումը,
• պարենային շուկայի կարգավորմանն ուղղված միջոցառումների իրականացումը,
• նվազագույն պարենային զամբյուղի կառուցվածքում ընդգրկված սննդամթերքի տեղական արտադրության և ներմուծման հաշվեկշռի կազմումը և դրա վերաբերյալ տեղեկատվության հավաքման և վերլուծության ապահովումը:
Սննդամթերքի անհրաժեշտ և փաստացի մակարդակների յուրաքանչյուր տարվա հաշվեկշիռը կառավարությունը հաստատում է մինչև հաջորդ տարվա մարտի 1-ը: Աղյուսակներ 12 և 13-ից կարելի է պատկերացում կազմել ՀՀ ազգային պարենային հաշվեկշիռների վերաբերյալ:
Նշված օրենքի կառուցվածքը և դրանում ընդգրկված հոդվածներն ամբողջական համակարգ չեն ստեղծում երկրում պարենային անվտանգության գործընթացների կարգավորման համար: Այս փաստաթուղթն ավելի շատ հիշեցում է այն մասին, որ պետությունը մտահոգ է և պատրաստակամ զբաղվելու պարենային անվտանգության ապահովման հիմնահարցերով: Սակայն օրենքում առաջադրված մեխանիզմները և իրագործման գործիքներն անբավարար են երկրում պարենային անվտանգության բարելավման համար: Ասվածի շարունակությունն է ՀՀ նախագահի հրամանագիրը պարենային անվտանգության ռազմավարություն մշակելու վերաբերյալ: Երկրի պարենային անվտանգությունն ազգային տնտեսության այնպիսի վիճակ է, երբ ապահովվում է պարենային անկախություն, սննդամթերքի նկատմամբ երկրի յուրաքանչյուր քաղաքացու համար երաշխավորվում է ֆիզիկական և տնտեսական մատչելիություն, որոնք համապատասխանում են օրենսդրության պահանջներին և ծավալներով ավելի պակաս չեն ակտիվ և առողջ կենսակերպի համար անհրաժեշտ սննդամթերքի սպառման ռացիոնալ նորմերից:
56
ԼԳ
Սպառումը մեկ շևչի հաշկոկ կկալ/օր -51 1 1 •^1 “է 1362.4 | СЧ d о 640.9 | O' d X d СЧ 04 d Ս0 X 40 ГО Հի СЧ со ԼՈ X СО сч Ի-v 04 d СО о 40 СО сч ԼՈ ԼՈ
գր/օր 425.7 | !45.7 | Հի Հի 40 d Հի сч Հի 40 Բ Հի ւո 04 Հի гб СЧ 463.2 сч d Հի Lv Հի X 40 сч сч об
կգ/տարի !55.4 | СЧ ГО եՕ ԼՈ ГО СЧ 04 d 04 ГО сч сч 40 X Հի Г0 ւո об d 40 fv Հի Հի ԼՈ ԼՈ сч об о сб
Ինքնաբավության աստիճան, % fv CO Հի о d 04 101.7 | fv ԼՈ 04 Ի֊* об Lո ԼՈ oq | 840! | X d 04 X 40 Lv СО К ԼՈ о о о fv об сч об 04
Օգտագործում 1 750.4 | 1 1019.9 | 1 823.2 | 352.7 Հի 00 1Ո ճ о сч 1—1 1-Н On СЧ 653.4 1—1 $ 00 vd 1-Н Гч էՀ X Հի сч | 174.9 1
Պահուստներ տարվա վերջում Հի сч ԼՈ СЧ ԼՈ Հի О 40 ГО О сч Հի X d ԼՈ fv Հի ГО о сч Հի d СО О о о о о о
Այլ օգտագործում О d О d о о о d о d о d О d о о о о о d о о о о о о о о
Արտահանում1 ГО d ГО d Հի d СЧ 04 сч о d о d Г՝՝֊ о d X d сч о о о о о Г՝՝֊ о
Սերմացու ԼՈ d ГО 137.8 | X d о о сч d о d о d о о о о d о о о о о о о о
Կորուստներ 00 LT) no Ի֊* ГО ւո ГО X Հի сч Հի d ГО d Lv ԼՈ 40 сч 40 o сч о о сч о 04 к
Անասնակեր А о d 40 Հի 04 О) ԼՈ о о о d о d о d о о ԼՈ d ւո о d о о о о о о о о
Սննդի օգտագործում 466.5 | 159.6 | 705.8 | 273.0 о К fv 00 ւո Հի О 40 ԼՈ сч 507.5 о Հի Հի 40 ԼՈ Բ сч Հի сч 04 об ԼՈ
Ամբողջական առաջարկ 1 750.4 I 1 1019.9 | 1 823.2 | 352.7 Հի 00 in Й О СЧ 1—1 1—1 1-Н d сч 653.4 1-Н $ X 40 իՀ X Հի сч | 174.9 1
Ներմուծում1 332.8 | 04 d Հի 40 О К сч гб d | 106.7 I сч о Հի d сч СЧ сч к о о о о сч гб
Արտադրությ ուև 258.4 | 564.2 | 781.6 | 315.6 Հի Հի Г0 d 04 ԼՈ об сч 594.6 Հի Հի СО Հի d 40 Բ 40 Հի | 164.4 I
Պահուստներ տարվա սկզբում 159.2 | 454.8 | сч ԼՈ сч О 04 d 'd Հի гб Հի о Հի об СО ւո d сч о о сч о X 40
| Ցորեն | | Կարտոֆիլ | | Բանջարեղեն | Միրգ (բացի խաղողից) 2,ասւիկաընդեղե-նային մշակաբույսեր | Բուսական յուղ | | Շաքար | с а Կաթ (բացի կարագից) | Տավարի միս | 3 Л "3 Л сс с д Ոչխարի և այծի միս 3 -С. "3 # 3 -м с- с сз 3 д
Պահուստներ տարվա սկզբում Արտադրությ ուև с1- Р՜1 53 S' EL Ամբողջական աոաջարկ Սննդի օգտագործում Անասնակեր Կորուստներ Սերմացու Արտահանում1 Այլ օգտագործում Պահուստներ տարվա վերջում Օգտագործում Ինքնաբավության աստիճան, % Սպառումը մեկ շևչի հաշվով
կգ/տարի գր/օր կկալ/օր
2008թ. վիճակագրություն
Ցորեն 162.2 225.7 342.0 729.9 442.4 57.3 11.5 23.3 0.9 0.0 194.5 729.9 39.8 147.4 403.7 1292.0
Կարտոֆիլ 479.6 648.6 4.3 1132.5 165.0 213.8 84.2 137. 2 3.6 0.0 528.7 1132.5 99.9 55.0 150.7 113.0
Բանջարեղեն 26.1 1007.5 22.0 1056.5 942.1 17.2 49.3 0.8 17.4 0.0 29.7 1056.5 99.5 313.8 859.8 912.1
Միրգ (բացի խաղողից) 76.5 317.8 36.7 431.0 294.8 0.0 35.0 0.0 14.1 0.0 87.1 431.0 93.4 98.2 269.0 221.9
2ատիկա ընդեղ, մշակաբույսեր 3.1 6.2 4.5 13.8 9.5 0.0 0.6 0.2 0.0 0.0 3.5 13.8 57.9 3.2 8.7 27.5
Բուսական յուղ 1.9 0.4 23.3 25.6 23.3 0.0 0.4 0.0 0.0 0.0 1.9 25.6 1.7 7.8 21.3 188.0
Շաքար 4.1 3.8 108.4 116.3 108.5 0.0 1.7 0.0 1.2 0.0 4.9 116.3 3.4 36.1 99.0 382.2
Ձու 0.3 31.7 0.3 32.3 29.5 0.0 0.8 1.5 0.2 0.0 0.3 32.3 99.7 9.8 26.9 14.3
Կաթ (բացի կարագից) 72.2 661.9 20.5 754.6 583.2 66.2 3.1 0.0 4.0 0.0 98.1 754.6 97.6 194.3 532.2 212.9
Տավարի միս 0.3 49.3 19.5 69.1 67.1 0.0 0.8 0.0 0.9 0.0 0.3 69.1 72.6 22.4 61.2 110.2
1սոզի միս 0.1 7.5 16.5 24.1 23.7 0.0 0.2 0.0 0.1 0.0 0.1 24.1 31.4 7.9 21.6 45.4
Ոչխարի և այծի միս 0.0 7.4 0.0 7.4 7.3 0.0 0.1 0.0 0.0 0.0 0.0 7.4 100.0 2.4 6.7 10.7
2ավի միս 0.2 6.7 41.1 48.0 47.6 0.0 0.1 0.0 0.1 0.0 0.2 48.0 14.0 15.9 43.4 46.5
խաղող 7.9 185.8 1.8 195.5 11.2 0.0 8.8 0.0 2.9 161. 8 10.8 195.5 100.6 3.7 10.2 6.8
Ընդամենը 3583.5
1 Առանց «2,2, մաքսային օրենսգրքով» թույլատրելի չափաքանակների հաշվառման:
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 6 (34) 2010թ.
Ա.Մարկոպան, Մ.Պետրոպան
Ուստի, յ ուրաքանչ ուր երկրի պարենայ ին անվտանգությ ան ռազմավա-րությ ան հայ եցակարգը մի կողմից պետք է ներկայ ացնի համակարգայ ին մոտեցումներ երկրի պարենային անվտանգ զարգացման ու այդ ոլորտում սահմանված ազգային նպատակների ու շահերի իրականացման վերաբերյալ, մյուս կողմից մատնանշի պարենային անվտանգության սպառնալիքները, ռիսկերն ու մարտահրավերները և դրանց դիմագրավման ձևերն ու միջոցները: Ընդունված է համարել, որ երկիրը բավարարում է պարենային ապահովվածության (անվտանգության) ցուցանիշը, եթե բնակչության սննդամթերքի սպառման 80%-ը կազմում են տեղական արտադրության մթերքները: Նշենք նաև, որ ԱՊՀ և ոչ մի երկիր (այդ թվում ՀՀ-ն) չի համապատասխանում այդ չափանիշին: Եթե հաշվարկների համար որպես հիմք ընդունենք տնտեսական անվտանգության շեմային ցուցանիշները, ապա ներմուծվող պարենամթերքի բաժինը երկրի ապրանքային շուկայի 25%-ը չպետք է գերազանցի, արտահանման մեջ վերամշակող արդյունաբերության արտադրանքի բաժինը չպետք է 40%-ից պակաս լինի, բարձր տեխնոլոգիաների ճյուղերի արտադրանքը թողարկվող արտադրանքի ծավալից 10-15%-ից ցածր չպետք է լինի, պետության կողմից ֆինանսավորվող գիտության ֆինանսավորման չափը ՀՆԱ 2%-ից պակաս չպետք է լինի և այլն [12, с. 68-71]: Սակայն պարենային անվտանգությունը ճիշտ չէ չափել միայն քանակական ցուցանիշների օգնությամբ: Այստեղ պետք է նկատի ունենալ այնպիսի գործոններ, ինչպիսիք են պարենամթերքի գները, դրանց նկատմամբ պահանջարկը, տեղական շուկայից ցածր արժեքով սննդամթերքի դուրսմղումը, գյուղատնտեսական և արդյունաբերական արտադրանքների գների միջև անհամարժեք մակարդակը, գյուղատնտեսական արտադրության համար պաշարների անբավարարությունը:
Հասկանալի է նաև, վերը թվարկված բոլոր հիմնախնդիրներն իրենք իրենց չեն լուծվում, դրանք պահանջում են իրականացնել մտածված տնտեսական քաղաքականություն և պլանավորում: Միայն փոքրաթիվ պետություններ կան, որ կարող են փաստել, որ իրենց երկրներում ապահովված է պարենային անվտանգությունը: Սակայն դրա համար այդ երկրներից պահանջվել են երկար ժամանակ և զգալի ջանքերի ու միջոցների օգտագործում: Գործնականում պարենային անվտանգության պետական ռազմավարությունը պետք է իրականացվի կոնկրետ միջոցառումների և մեխանիզմների համակարգերի միջոցով, որոնք որոշվում են քանակական և որակական ցուցանիշների և չափանիշների հիման վրա: Նման համակարգերը կազմում են պարենային քաղաքականության հիմքը և բովանդակությունը: Այս ճանապարհի առաջին քայլը կարող է լինել պարենային անվտանգության երկարաժամկետ ռազմավարության մշակումը, որպես երկրի պարենային անվտանգության ապահովման ասպարեզում պետական տնտեսական քաղաքականության նպատակնե-
59
Ա.Մարկոպաե, Մ.Պետրոպաե
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 6 (34) 2010թ.
րի, լուծման ենթակա հիմեախեդիրեերի և զարգացման հիմնական ուղղությունների ամբողջություն:
Հետազոտության օբյեկտի լիարժեքության և կառավարման արդյունավետության բարձրացման տեսանկյունից կարևոր է առանձնացնել և վերլուծել պարենային աեվտաեգությաե բնական պայմանների իրավաքաղաքակաե, տնտեսական ու սոցիալական նախադրյալները: Դրան զուգահեռ, ընդգրկման շրջանակներից ելնելով անհրաժեշտ է առանձնացնել պարենային անվտանգության ներպետական և արտաքին նախադրյալները: Ազդեցության բնույթից ելնելով տարբերվում եե եաև պարենային աեվտաեգությաե հարաբերականորեն կայուն և փոփոխուն նախադրյալները: Անհրաժեշտ է եաև ընդգծել, որ մասնագիտական գրականության մեջ նման դասակարգումները հաճախ հստակ չեն առանձնացվում, որը թերացում է երկրի պարենային աեվտաեգությաե ռազմավարության ըեդգրկուե հայեցակարգ մշակելու գործում:
Գյուղատնտեսական մթերքների արտադրության և դրանց վերամշակման հիմնական նախադրյալը համապատասխան բնույթի հողային և ջրային ռեսուրսների, բնակլիմայական պայմանների, գյուղատնտեսական աշխատանքներ կատարելու ունակ, աշխատանքային հմտություններ և փորձ ունեցող, ռեսուրսների, գյուղատնտեսական հումքի վերամշակման կարողությունների և տեխնոլոգիաների, այդ ոլորտում կառավարման որոշակի աստիճանի առկայությունն է:
Երկրի պարենային աեվտաեգությաե իրավաքաղաքակաե բնույթի նախադրյալների առումով կարևոր եե այն հարցերը, թե ինչպիսի քաղաքական համակարգ գոյություն ունի երկրում, ինչ սկզբունքների վրա է կառուցված պետական կառավարման մոտեցումները, որքանով եե դրանք համահունչ միջազգային և համաշխարհային զարգացումների հիմնական միջոցներին և արժեհամակարգայիե ինչ արմատներ ունեն երկրում, ինչպես եաև առանձնակի կարևորություն եե ստանում պետական համակարգի, քաղաքական ինստիտուտների կայացմաե և զարգացման աստիճանը: Առանձնահատուկ կարևորվում եե երկրի քաղաքական կառուցակարգերի ձևավորումն ու զարգացումը, օրենքի գերակայության սկզբունքի հիման վրա քաղաքացի-պետու-թյուե հարաբերություեեերի հստակ սահմանումն ու երաշխավորումը, շուկայական տնտեսական հարաբերություեեերի ազատ ծավալման իրավական և կառուցակարգայիե նախադրյալների ապահովումը:
Համակարգային ընդգրկման առումով երկրի պարենային աեվտաեգությաե նախադրյալների շարքում կարևորվում եե նախ' արտադրական հարաբերություեեերի բնույթը և դրա եերդաշեակություեը երկրի տնտեսական և քաղաքական համակարգին: Բանն այն է, որ ազատ տնտեսական հարաբերություններն արդյունավետ տնտեսավարման երաշխիք կարող եե հանդիսանալ
60
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 6 (34) 2010թ.
Ա.Մարկոսյաե, Մ.Պետրոսյաե
միայ ե ժողովրդավարական պետությ ուեում: Ժողովրդավարական արժեքների ձևախեղմաե պայ մաեեերում անխուսափելի է դառնում տնտեսական և քաղաքական եերուժերի սերտաճումը, որը հանգեցնում է ստվերային տնտեսական հարաբերությունների ձևավորմանը (առաջին հերթին պարենամթերքի արտադրության և առևտրի ոլորտներում, որպես արագ և գրեթե ռիսկի աստիճան չունեցող տնտեսական գործունեության ոլորտների, քանի որ բնակչության ծախսերի մեջ ամենամեծ բաժինը կազմում եե պարենային ապրանքները)1, խեղաթյուրվում եե շուկայական տնտեսական օրենքների պահանջները և լուրջ վտանգ է առաջանում երկրի պարենային, տնտեսական և ընդհանրապես ազգային աեվտաեգությաե առումով:
Երկրի պարենային աեվտաեգությաե համար անչափ կարևոր է ագրո-պարեեայիե համակարգի վերարտադրական ամբողջականության երաշխա-վորվածություեը, որի մեջ առանձնահատուկ դեր ունի տնտեսության և առանձնապես ագրոարդյուեաբերակաե համակարգի արդյունավետ կառուցվածքի ձևավորումը:
Արդի աշխարհում տնտեսական զարգացման և, մասնավորապես, պարենի ծավալների ավելացման, հստակ ընդգծված երկու ուղղություններ եե առանձնանում: Դրաեցից առաջինը խարսխվում է հումքաէեերգետիկ ռեսուրսների արդյունահանման (արտադրության) և արտահանման վրա, մյուսը' մարդկային ներուժի, մասնավորապես, գիտատեխնիկական նվաճումների և գործադրման ու կիրառման վրա: Նշված ուղղությունները հեռանկարային բնույթ եե հաղորդում վերարտադրական ողջ համակարգի զարգացմանը և պահանջում եե զարգացման ու կառավարման նոր մոտեցումների ձևավորում: Ասվածը նշանակում է, որ պարենային աեվտաեգությաե տնտեսական նախադրյալների ձևավորման խնդիրը չի կարող պայմանավորվել միայն ընթացիկ խնդիրների լուծմամբ և ունենալ նեղ մարտավարական նշանակություն: Այն ավելի շատ ռազմավարական բնույթի խնդիր է, համալիր և ամբողջական լուծում է պահանջում և պայմանավորված է երկրի հողային, ջրային և բնական այլ ռեսուրսների, արտադրատեխեիկակաե և գիտատեխնիկական ողջ ներուժով: Այս առումով պարենային աեվտաեգությաե նախադրյալների մեջ մեծ կարևորություն եե ստանում գիտական և հատկապես տեխնիկական ներուժի օգտագործման հնարավորությունները, գիտություե-արտադրություե արդյունավետ կապի ապահովումը, գիտատեխնիկական առաջընթացի արդյունքների ներդրումը և այլն:
1 Այսպես, 2004թ. ՀՀ-ում պարենային ապրանքների տեսակարար կշիռը մանրածախ առևտրի շրջանառության մեջ կազմել է 64.1%, 2005թ.' 62.9%, 2006թ.' 61.6%, 2007թ.' 61.0%, 2008թ.' 60.2%, իսկ մանրածախ առևտրի շրջանառությունը կազմել է համապատասխանաբար' 789.0 մլրդ դրամ, 853.9 մլրդ դրամ, 820.8 մլրդ դրամ, 934.4 մլրդ դրամ, 1059.6 մլրդ դրամ [2, էջ 330-331]:
61
Ա.Մարկոպաե, Մ.Պետրոպաե
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 6 (34) 2010թ.
Պարենային անվտանգության կարևոր նախադրյալ եե երկրի ֆիեաեսա-վարկայիե համակարգի կայունությունը, բանկային համակարգի զարգացման աստիճանը, գների կայունությունը, ոսկու-արժույթի պաշարեերը, ներքին և արտաքին պարտքի մակարդակը, եերդրումայիե հնարավորությունները և այլն:
Պարենային անվտանգության սոցիալական նախադրյալների հարցն ունի առավելապես գլոբալ նշանակություն: Ներկայումս համաշխարհային ողջ հանրույթի, ինչպես եաև առանձին պետությունների կառավարությունների կողմից խնդիր է դրված ապահովել բնակչության պահանջները գյուղատնտեսական մթերքների և դրանց վերամշակումից ստացված սննդամթերքների նկատմամբ1: Օրինակ, Եվրամիության անդամ երկրեերե իրենց սահմանադրական համաձայեագրի 3-րդ հոդվածում ամրագրելով Միության նպատակները միաժամանակ, ընդգծել եե, որ Միությունը պետք է հիմնվի Եվրոպայի հավասարակշռված տնտեսական աճի, կայուն զարգացման, սոցիալական շուկայական տնտեսության, բարձր մրցակցության և լրիվ աշխատանքային և սոցիալական առաջընթացի ու շրջակա միջավայրի պահպանության և որակի բարձրացման բարձր մակարդակի վրա:
Եվրոպական ինտեգրման ճանապարհ ընտրած և դեպի Եվրոպա կողմ-եորոշված երկրի համար (իսկ Հայաստանն արդեն ունի եվրոպական կողմեո-րոշվածություե) ակնառու է, որ ցանկացած արտադրություն ինքնանպատակ լինել չի կարող, որ տնտեսական գործունեության սոցիալական արդյունքներով է եաև պայմանավորված հասարակական արտադրության արդյունավետությունը: Համակարգային, որի կարևոր բաղկացուցիչն է պարենային անվտանգությունը, առումով տնտեսական գործունեության, առավել ևս պարենի արտադրության դեպքում, արդյունքները չեն կարող կտրված լինել դրանց սոցիալական հետևանքներից: Ողջ խնդիրն այդ միասեակաեությաե արդյունավետ մեխանիզմների ապահովումն է: Ավելորդ չէ եաև նշել, որ ՀՀ Սահմանադրության առաջին հոդվածում Հայաստանի Հանրապետությունը հռչակված է սոցիալական պետություն:
Ցանկացած երկրի պարենային անվտանգությունը պայմանավորված է բազմաթիվ գործոններով, որոնք կողմնորոշում եե երկրի պարենային զարգացումը, երաշխավորում եե քաղաքացիների պահանջմունքների բավարարումը պարենի նկատմամբ: Ազատական տնտեսական հարաբերություններ որդե-
1 Բնակչության կենսամակարդակի բարձրացման ճանապարհի առաջին խոչընդոտը աղքատությունն է: Թեև վերջին 30 տարիներին աղքատության ցուցանիշը զգալիորեն նվազել է, սակայն այն մնում է համաշխարհային հիմեախեդիր: Այսպես, օրական $1.25-ից (2005թ. գեողուեակությաե փոխարժեքով հաշվարկված) պակաս եկամուտ ունեցող մարդկանց թիվն աշխարհում 1981թ. կազմել է 1.898 մլրդ մարդ (կամ աշխարհի բնակչության 52.2%-ը), իսկ 2005թ.' 1.373 մլրդ մարդ (25.3%-ը): Օրական $2-ից (2005թ. գեողուեակությաե փոխարժեքով հաշվարկված) պակաս եկամուտ ունեցողների թիվն աշխարհում 1981թ. կազմել է 2.538 մլրդ մարդ (կամ աշխարհի բնակչության 69.9%-ը), իսկ 2005թ.' 2.560 մլրդ մարդ (կամ ամբողջ բնակչության 47.3%-ը) [1, p. 70]:
62
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 6 (34) 2010թ.
Ա.Մարկոսյաե, Մ.Պետրոսյաե
գրած և շուկայ ական տետեսությ աե արմատավորման փուլում գտնվող երկր-եերի համար, իսկ այ դպիսիե է նաև ՀՀ-ե, դրանց շարքում կարևոր տեղ եե զբաղեցնում պարենային աեվտաեգություեը պայմանավորող այնպիսի գործոններ, որոնք իրենց բնույթով կարող եե լինել'
• աշխարհաքաղաքակաե' անբարենպաստ արտաքին տնտեսական միջավայրը (օրինակ, գյուղատնտեսական հումքի և պարենի գների բարձրացումը), տնտեսական շրջափակումը, տնտեսական իեքեուրույեությաե կորուստը, հարևան երկրի հետ սահմանի բացումը, տարածաշրջաեայիե տնտեսական միությունների մեջ գտնվելը կամ ստեղծումը, միակողմանի պարենային կախվածությունն արտաքին գործոններից և այլն,
• ներքաղաքական' ներքին քաղաքական աեկայուեություե, հասարակա-կաե-տետեսակաե հարաբերությունների քրեակաեացում, տնտեսական և քաղաքական էլիտաեերի միատեղում և օլիգարխիկ տնտեսության ձևավորում,
• տնտեսական հարաբերությունների բնույթով պայմանավորված' մենաշնորհների թելադրանք, ազատ շուկայական հարաբերությունների անհրաժեշտ և բավարար նախադրյալների բացակայություն, ֆինանսատնտեսական համակարգի անկատարություն, վարկային թանկ ռեսուրսներ, ապահովագրական ինստիտուտների բացակայություն (ՀՀ գյուղատնտեսության մեջ համարյա ամբողջությամբ բացակայում է ապահովագրությունը), բնական, աշխատանքային և ֆինանսական ռեսուրսների աեարդյուեավետ օգտագործում, տնտեսության կառուցվածքի անկատարություն և դիվերսիֆիկացմաե անհրաժեշտություն, փոխարժեքի այնպիսի քաղաքականության իրականացումը, որը ոչ թե խրախուսում է արտահանումը, այլ, ընդհակառակը, քաջալերում է նախ և առաջ պարենի և գյուղատնտեսական հումքի ներմուծումը,
• սոցիալական' բնակչության ցածր եկամուտների մակարդակը և գնողունակությունը, սոցիալական աեպաշտպաեվածություեը, սոցիալական բևեռացումը,
• ժողովրդագրական' միգրացիայի բացասական մնացորդի աճ, բնական աճի նվազում, սեռատարիքայիե կազմի փոփոխությունների բացասական միտումներ, բնակչության ծերացում,
• պարենային' սովի և թերսնման վտանգ,
• սննդամթերքից զանգվածային թունավորումների վտանգ, ներքին պարենային և գյուղատնտեսական հեարավորություեեերի ոչ ռացիոնալ օգտագործում, կառուցվածքային անվստահություն, կտրվածություե համաշխարհային գործընթացներից,
63
ԱՄարկոսյան, ՄՊետրոսյաե
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 6 (34) 2010թ.
• բնապահպանական' բնության և շրջակա միջավայրի պաշտպանության հստակ քաղաքականության բացակայություն, բնական ռեսուրսների և պայմանների ոչ ռացիոնալ օգտագործում, անբավարար վերաբերմունք կենսոլորտի պահպանության խնդիրների լուծման վերաբերյալ, բնապահպանական ցածր մշակույթ և այլն:
Այս բոլոր գործոններն, իրենց ընդգրկման ու ծագման բնույթից ելնելով և ներազդեցության առանձնահատկությունները հաշվի առնելով, կարող են դասակարգվել էկզոգեն (արտաքին) և էնդոգեն (ներքին) գործոնների: Նման բաժանումը կարևորում է այդ գործոնների գնահատման և դրանց վրա ներազդման արդյունավետ գործիքների մշակման և կիրառման տեսանկյունից: Մյուս կողմից, այդ գործոններն ուղղակիորեն առնչվում են երկրի ազգային անվտանգության ներքին և արտաքին համաչափ և անհամաչափ վտանգների առկայության հետ, որոնք տարբեր իրավիճակներում կարող են ունենալ դրսևորման տարբեր բնույթ:
Երկրի պարենային անվտանգության հիմնական նպատակը բնակչության անվտանգ գյուղատնտեսական արտադրանքով, ձկնային և ջրային կենսառեսուրսներից ստացվող այլ արտադրանքով և պարենով ապահովելն է: Այդ նպատակին հասնելու երաշխիքը ներքին արտադրության կայունությունն է, ինչպես նաև անհրաժեշտ ռեզերվների և պաշարների առկայությունը:
Անկախ ներքին և արտաքին պայմանների փոփոխությունից պարենային անվտանգության ապահովման հիմնական խնդիրներն են.
• պարենային անվտանգության ներքին և արտաքին սպառնալիքների ժամանակին բացահայտումը և կանխումը, ինչպես նաև կանխատեսումը, դրանց բացասական հետևանքները նվազագույնի հասցնելը' քաղաքացիներին սննդամթերքով ապահովման, սննդամթերքի ռազմավարական պաշարների ձևավորման համակարգի մշտական պատրաստվածու-թյան հաշվին,
• պարենամթերքի և հումքի հայրենական արտադրության կայուն զարգացումը, որն անհրաժեշտ է երկրի պարենային անկախության ապահովման համար,
• երկրի յուրաքանչյուր քաղաքացու համար անվտանգ սննդամթերքի այնպիսի ծավալներով և տեսականիով ֆիզիկական ու տնտեսական մատչելիության ձեռքբերումը և աջակցումը, որը համապատասխանում է սննդամթերքի սպառման սահմանված ռացիոնալ նորմերին և որն անհրաժեշտ է ակտիվ և առողջ կենսակերպի համար,
• սննդամթերքի անվտանգության ապահովումը:
64
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 6 (34) 2010թ.
Ա.Մարկոպան, Մ.Պետրոպան
Պարենայ ին անվտանգությ ան հայ եցակարգը պետք է հիմք հանդիսանա մշակելու պարենայ ին անվտանգությ ան ապահովման, ագրոարդյ ունաբերա-կան և ձկնային տնտեսության համալիրների զարգացման ասպարեզներում նորմատիվային և իրավական ակտերը:
«Հայաստանի Հանրապետության ազգային անվտանգության ռազմավարության» եզրափակիչ դրույթներում նշված է, որ ՀՀ ազգային անվտանգության ռազմավարությունն ընդունվում է որպես ուղեցույց պետության ներքին և արտաքին անվտանգության ռազմավարության հիմնական ուղղությունները, մարտահրավերներն ու առաջնահերթությունները ներկայացնելու համար: Ռազմավարության դրույթների վերանայման հաճախականությունը պայմանավորված է երկրում, տարածաշրջանում և աշխարհում ընթացող դինամիկ գործընթացներով, իրավիճակի և քաղաքական գերակայությունների փոփոխություններով:
ՀՀ ազգային անվտանգության ռազմավարության հիմնադրույթները կենսագործվում են ՀՀ արտաքին քաղաքական, ռազմական, տնտեսական, պարենային, էներգետիկ, բնապահպանական, հաղորդակցական և տեղեկատվական անվտանգության, ժողովրդագրական, գիտակրթական, հոգևոր-մշակութային զարգացումների հայեցակարգերի և դրանցից բխող նպատակային ծրագրերի հիման վրա, որոնք, Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրության 85-րդ, 86-րդ և 89-րդ հոդվածների պահանջներից ելնելով, մշակում է ՀՀ կառավարությունը:
ՀՀ պարենային անվտանգության հայեցակարգի ձևավորման հիմքում անհրաժեշտ է դնել հետևյալ հիմնական սկզբունքները.
• պարենի արտադրության և սպառման ոլորտում համազգային, համապետական և անհատական շահերի ու նպատակների սահմանումը' երկարաժամկետ, միջնաժամկետ և կարճ ժամանակահատվածում դրանց ներդաշնակումը,
• առավելագույն պարենամթերքի արտադրության համար պետական կարգավորման լծակների և շուկայական տնտեսական հարաբերությունների ձևավորման ու զարգացման համար անհրաժեշտ նախադրյալների երաշխավորումը,
• պարենամթերքի արտադրության զարգացման հռչակումը որպես ազգային տնտեսության զարգացման գերակա ուղղություն,
• գյուղատնտեսության և վերամշակող արդյունաբերության ռեսուրսային ներուժի հեռանկարային միտումով նպատակային և արդյունավետ օգտագործումը,
65
ԱՄարկոսյաե, ՄՊետրոսյաե
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 6 (34) 2010թ.
• ագրոարդյուեաբերությաե արդյունավետ կառուցվածքային ու եերդրու-մայիե քաղաքականության իրականացումը,
• պարենի արտադրության և օգտագործման մարտավարական խնդիրները և լուծումները ռազմավարական մոտեցումներից բխեցնելը,
• պարենային աեվտաեգությաե հիմեախեդիրեերիե բազմագործոե և տարբերակային մոտեցումը,
• միջազգային իրավունքի նորմերի ու սկզբունքների հիմաե վրա տարբեր երկրեերի հետ պարենի և դրա արտադրությանն առնչվող անհրաժեշտ ռեսուրսների փոխշահավետ առևտրատնտեսական հարաբերությունների հաստատումը,
• պարենամթերքի և գյուղատնտեսական հումքի ներմուծման և արտահանման օպտիմալ շուկաների բացահայտումը և արտաքին տնտեսական գործարքների իրականացումը,
• պարենային աեվտաեգությաե համակարգի ամբողջականության և շարունակական վերահսկելիությաե ապահովումը:
Պարենային աեվտաեգությաե մակարդակի գնահատման համար, օրինակ ՌԴ-ում, օգտագործվում է ցուցաեիշեերի հետևյալ համակարգը. ա) սպառման ոլորտում.
• ըստ բնակչության առաեձիե խմբերի տեայիե տետեսություեեերի կողմից տնօրինվող ռեսուրսները, 1000 բեակչի հաշվով առևտրի իրականացման և սեեդի կազմակերպման համար անհրաժեշտ տարածքների ապահովվածությունը,
• բնակչության մեկ շեչի հաշվով սննդամթերքի սպառումը,
• բնակչության հասցեակաե օգնության ծավալները,
• մարդու սեեդի օրական կալորիականությունը,
• օրվա ընթացքում մարդու կողմից սպառվող սպիտակուցների, ճարպերի, ածխաջրերի, վիտամինների, մակրո և միկրոտարրերի քանակությունը,
• սննդամթերքի սպառողական գների համաթիվը (ինդեքսը),
բ) արտադրության և ազգային մրցունակության ոլորտում.
• գյուղատնտեսության և ձկաե արտադրանքի, հումքի և պարենամթերքի արտադրության ծավալները,
• գյուղատնտեսության և ձկաե արտադրանքի, հումքի և պարենամթերքի իրացվող արտադրանքի միավորի հաշվով արտադրողների բյուջետայիե աջակցությունը,
66
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 6 (34) 2010թ.
Ա.Մարկոսյաե, Մ.Պետրոսյաե
• գյ ուղատետեսությ աե մեջ օգտագործվող գյ ուղատետեսակաե ռեսուրսների արդ ուեավետությ ուեը,
• առևտրի և հաերայիե սեեդի կազմակերպություեեերի կողմից սեեդա-մթերքի իրացմաե ծավալեերը,
գ) կառավարմաե կազմակերպմաե ոլորտում.
• իրավակաե և եորմատիվայիե ակտերիե համապատասխաե ձևավորված պարեեի պետակաե եյութակաե պաշարեերի ծավալեերը,
• գյուղատետեսակաե և ձկաե արտադրաեքի, հումքի և պարեեի պաշար-եերը [13, с. 4-5]:
Պարեեայիե աեվտաեգությաե իրավիճակի գեահատմաե համար որպես չափաեիշ վերցվում է հայրեեակաե գյուղատետեսակաե, ձկաե արտադրաեքի և պարեեի տեսակարար կշիռը համապատասխաե մթերքեերի եերքիե շուկա-եերի ապրաեքայիե պաշարեերի ըեդհաեուր ծավալում:
Այդ եպատակով պարեեի հիմեակաե տեսակեերի համար սահմաեվում եե շեմայիե մեծություեեեր: Օրիեակ, Ռուսաստաեի Դաշեություեում ըեդուե-վել եե շեմայիե հետևյալ մեծություեեերը. ցորեե' 95 տոկոսից ոչ պակաս, շաքար' 80 տոկոսից ոչ պակաս, բուսակաե յուղ' 80 տոկոսից ոչ պակաս, միս և մսամթերքեեր (մսի վերահաշվարկով)' 85 տոկոսից ոչ պակաս, կաթ և կաթ-եամթերքեեր (կաթի վերահաշվարկով) 10 տոկոսից ոչ պակաս, ձկաե ար-տադրաեք' 80 տոկոսից ոչ պակաս, կարտոֆիլ' 85 տոկոսից ոչ պակաս [13]: Պարեեայիե աեվտաեգությաե ապահովումե ուղեկցվում է եաև ռիսկերով, որոեք կարող եե ծրագրի գործողությաե ամբողջ ժամաեակահատվածում էակաեորեե չթուլաեալ: Առավել զգալի ռիսկերը վերաբերում եե հետևյալ կա-տեգորիաեերիե.
• մակրոտետեսակաե ռիսկեր, որոեք պայմաեավորված եե հայրեեակաե տետեսությաե իրակաե հատվածի եերդրումայիե գրավչությամբ և հայրեեակաե արտադրաեքի մրցուեակությամբ, իեչպես եաև տետեսությաե կարևորագույե ոլորտեերի արտաքիե տետեսակաե իրավիճակից կախվածությամբ,
• տեխեոլոգիակաե ռիսկեր, որոեք առաջաեում եե զարգացած երկրեերից հայրեեակաե արտադրակաե բազայի տեխեոլոգիակաե զարգացմաե մակարդակի հետ մեալու պատճառով, իեչպես եաև սեեդամթերքի աե-վտաեգությաեը և դրաեց հետևելու հիմեակաե համակարգերի կազմա-կերպմաեը եերկայացվող պահաեջեերի տարբերություեեերով,
• ագրոէկոլոգիակաե ռիսկեր, որոեք պայմաեավորված եե աեբարե-եպաստ կլիմայակաե փոփոխություեեերով, իեչպես եաև բեակաե և տեխեածիե արտակարգ իրադրություեեերի հետևաեքեերով,
67
Ա.Մարկոպաե, Մ.Պետրոպաե
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 6 (34) 2010թ.
• արտաքին առևտրական ռիսկեր, որոնք պայմանավորված եե արտասահմանյան երկրեերում շուկայական իրավիճակի փոփոխություններով ու տատանումներով և կիրառվող աջակցության միջոցառումներով:
Վերը նշված ռիսկերի առկայությունը ձևավորում է պարենային անվտանգության վտանգները, որոնք կարող են հանգեցնել պարենային անվտանգության չափանիշի շեմային մեծությունների անցանկալի փոփոխությունների: Ռիսկերի չեզոքացումը և վերացումը կամ դրանց նվազագույնի հասցնելը հսկայածավալ աշխատանք է, որը պահանջում է ուժերի և միջոցների մոբիլիզացում: Փորձենք սխեմատիկորեն ներկայացնել, թե ինչպես է «աշխատում» պարենային անվտանգության ռազմավարությունը (տե ս Գծապատկեր 1): Ինչպես երևում է, պարենային անվտանգության ապահովումը, պարենի արտադրությունը, հարակից տնտեսության ճյուղերի զարգացումը և ռիսկերի չեզոքացումը փոխկախված և փոխադարձորեն միմյանց պայմանավորող հարաբերություններ են:
Պարենային անվտանգության հիմնահարցը հայեցակարգային առումով անհրաժեշտ է քննության առնել ոչ միայն որոշակի սկզբունքների և վտանգների հաշվառմամբ, այլև ՀՀ ազգային շահերի ապահովման լայն համատեքստում: Այդ շահերը ներառում են անհատի, հասարակության և պետության ներդաշնակ ու հավասարակշռված շահերի ամբողջականությունը' մարդու կենսագործունեության բոլոր ոլորտներում և ազգային ինքնության ամենատարբեր դրսևորումներում: Այդ շահերն ունեն կայուն և տևական բնույթ, ընկած են երկրի ներքին և արտաքին քաղաքականության մշակման ու իրականացման, տարբեր ոլորտներում ազգային անվտանգության հայեցակարգերի ու ռազմավարությունների կազմման հիմքում: Հետևաբար, երկրի պարենային անվտանգության ամենակարևոր մարտահրավերն այս շահերի խելամիտ և համակարգված ներդաշնակումն է:
Պարենային անվտանգության հայեցակարգի մշակման գործում կարևոր են դառնում երկրի ներքին և արտաքին գերակայությունների հստակեցման և դրանց համարժեք' պարենային անվտանգության մարտահրավերների ու սպառնալիքների հաղթահարման, անվտանգության կայուն երաշխիքների ապահովման հիմնահարցերը: Այս համատեքստում մեծ նշանակություն է ստանում պարենային անվտանգության' ապահովման համակարգի ինքնուրույնությանը և կայունությանն ուղղված հետևյալ նախադրյալների համախումբը. ազգաբնակչության կենսագործունեության տնտեսաիրավական անհրաժեշտ պայմանների ստեղծումը, տնտեսության զարգացման ռեսուրսային ապահովվածությունը, բնակչության եկամուտների ավելացումը և կենսամակարդակի բարձրացումը:
68
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 6 (34) 2010թ.
ԱՄարկոսյան, ՄՊետրոսյաե
Գծապատկեր 1
Պարենային աեվտաեգռւթյաե ոազմավայաւթյռւեը
Ռ
Ի
Ս
Կ
Ե
Ր
Ի
Չ
Ե
Զ
Ո
Ք
Ա
Ց
Ո
Ի
Մ
Ռ Ի Ս Կ Ե Ր
ՀՀ սռցիալ-տետեսակաե զարգացմաե եերկա պահիե աեհրաժեշտ է եաև հաշվի առեել մի շարք այլ կռեկրետ և կարևոր հաեգամաեքեեր ևս: Մասեավո-րապես, պարեեայիե աեվտաեգռւթյաե տեսաեկյուեից կարևոր է իեչպես տետեսակաե, այեպես էլ ագրոպարեեայիե աճի այեպիսի որակի ապահովումը, որը խարսխված է հայրեեակաե արտադրությաե և գործոեեերի առաջադի-մակաե և արդյուեավետ կառուցվածքի վրա: Պարեեայիե աեվտաեգությաե մարտահրավերեերի շարքում, հատկապես աեցումայիե երկրեերի համար, կարևոր է ագրոպարեեայիե եերուժի կաեխատեսելի և ծրագրավորված զարգացմաե երաշխավորումը, իեչիե եերկայումս ձգտում է ՀՀ կառավարություեը:
69
Ա.Մարկոսյաե, Մ.Պետրոսյաե
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 6 (34) 2010թ.
Այս ամենի հետ մեկտեղ ՀՀ-ում ստեղծվել է մի իրավիճակ, որը նախկինում նախադեպը չի ունեցել և առանձնահատուկ իմաստավորման անհրաժեշտություն ունի: Խոսքը վերաբերում է այն բանին, որ գրեթե երկրի պետական բյուջեի եկամուտներից ավելի շատ ՀՀ մասնավոր փոխանցումներ են կատարվում արտերկրից: Այսպես, ՀՀ Կենտրոնական բանկի տվյալներով բանկային համակարգի միջոցով ՀՀ-ին արված ոչ առևտրային բնույթի փոխանցումները կազմել են. 2004թ.' $644.0 մլն, 2005թ.' $752.8, 2006թ.' $960.9, 2007թ.' $1319.5, 2008թ.' $1635.3, 2009թ. $1124.1 մլն:
Մասնավոր տրանսֆերտները 2006թ. կազմել են ՀՆԱ 11.7%-ը, 2007թ.' 11.5%-ը, 2008թ.' 11.7%-ը և 2009թ.' 10.7%-ը: Ըստ որում, մասնավոր տրանս-ֆերտների աճը 2006թ. կազմել է 33.7%, 2007թ.' 40.6%, 2008թ.' 31.6%, 2009թ.' 33.3%: Հանրապետության բացասական առևտրային հաշվեկշռի ֆինանսավորումը մասնավոր տրանսֆերտներով 2006թ. կազմել է 63.2%, 2007թ.' 50.0%, 2008թ.' 42.6%, իսկ 2009թ.' 35.7% [14, էջ 16 ]:
Եթե նկատի ունենանք, որ բացի բանկային փոխանցումներից զգալի միջոցներ են փոխանցվում ոչ բանկային ուղիներով, պատկերն ավելի կամբողջանա: Փոխանցված այդ գումարները հիմնականում սպառողական բնույթ ունեն (զգալի մասն օգտագործվում է սննդամթերքի ձեռքբերման համար): Ինչ-
ռ
պե ս կարող է այն տնտեսական զարգացման լուրջ խթան դառնալ: Առաջին հերթին այն ազատ ձեռնարկատիրական զարգացման լուրջ ռեսուրս է: Սակայն դրա արդյունավետ գործադրումը պայմանավորված է առողջ մրցակցային միջավայրի, շուկայական գործուն ենթակառույցների և մի շարք այլ գործոնների առկայությամբ: Այդ միջոցները, տնտեսական լծակների ու մեխանիզմների բանիմաց գործադրման պայմաններում, կարող են կուտակային լուրջ դրամական ռեսուրսներ դառնալ և մեծ դերակատարում ունենալ տնտեսության դիվերսիֆիկացման գործում, այդ թվում նաև ավելացնելով սննդամթերքի հայրենական կարողությունները: Այլապես ներկայումս գտնվում ենք կախարդական շրջանում, երբ հարյուր հազարավոր հայրենակիցներ, մեկնելով արտագնա աշխատանքի, զարգացնում են այդ երկրների տնտեսությունները, վաստակած գումարներն ուղարկում են ՀՀ, որտեղ այդ միջոցների հաշվին սպառվում են սպառողական ապրանքները դրանով իսկ ընդլայնելով արտերկրի շուկաները: Այս ամենի արդյունքում շրջանը փակվում է, երբ որևէ երկրից ուղարկված դրամական միջոցները նորից վերադառնում են այդ երկիր: Արդյունքում ՀՀ-ն արտադրող երկրից վերածվել է սպառող երկրի, ինչի հետևանքով տարեցտարի ավելանում է առևտրային հաշվեկշռի բացասական մնացորդը: Բավական է նշել, որ վերջին չորս տարիների ընթացքում ներմուծ-
70
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 6 (34) 2010թ.
Ա.Մարկոսյաե, Մ.Պետրոսյաե
մաե-արտահաեմաե հարաբերակցությ ուեը կազմել է. 2006թ.' 2.19, 2007թ.' 2.84, 2008թ.' 3.84 և 2009թ.' 4.74: Հասկանալի է եաև, որ այ ս վիճակն անվերջ երկար չի կարող շարուեակվել:
ՀՀ տետեսությաե համար պարեեայիե աեվտաեգությաե լուրջ փորձաքար է ստվերայեությաե բարձր մակարդակը: Ստվերայեություեը միայե հարկերը թաքցեելը չէ կամ համապետակաե ծախսերիե մասեակցելուց խուսափելու երևույթը: Ստվերայեություեը լրջորեե խարխլում է դեռևս չկայացած շու-կայակաե հարաբերություեեերի հիմքերը' աեհավասար պայմաեեեր ստեղծելով տարբեր տետեսավարողեերի միջև: Ստվերայիե տետեսությաե (դրա զգալի մասը զբաղված է տարբեր տեսակի սեեդամթերքի և խմիչքեերի արտադրությամբ) գոյություեը վկայում է տետեսությաե և երկրի համարժեք ստվերայիե կառավարմաե իրողությաե մասիե: Բաեե այե է, որ գոյություե ուեի տետեսությաե ստվերայեությաե կրիտիկակաե սահմաե, որից այե կողմ շուկայակաե մեխաեիզմեերը և օրեեքեերը դադարում եե գործել: Տարբեր գեահատումեե-րով' այդ սահմաեը ստվերայեությաե 40-50%-ե է: Նմաե պարագայում ձևավորվում է կորպորատիվ-ստվերայիե կառավարմաե համակարգ, որի պայ-մաեեերում աեխուսափելի եե դառեում տետեսակաե և քաղաքակաե ուժերի սերտաճումը և օլիգարխիկ տետեսությաե ձևավորումը: Նմաե տետեսություեը հայտեվում է վերարտադրակաե լուրջ ճգեաժամի մեջ և կարողաեում է գոյատևել միայե արտաքիե գործոեեերի ազդեցությաե, այդ թվում եաև հսկայակաե ծավալեերի հասեող և մեծ արժեք ուեեցող սեեդամթերքի եերմուծմաե շեորհիվ:
Պարեեայիե շուկայի կարևոր պայմաե է ազատակաե տետեսակաե համակարգի համար բարեխիղճ մրցակցությաե իրակաե եախադրյալեերի ստեղծումը: Այս հաեգամաեքը պարեեայիե աեվտաեգությաե ապահովմաե հիմեա-կաե երաշխիքեերից մեկե է: Խեդիրը միայե այե չէ, թե իեչպես գեահատել մրցակցայիե դաշտը և իեչպես ապահովել արդյուեավետ մոեիթորիեգի իրա-կաեացումը: Կամ խեդիրը միայե այե չէ, թե իեչ թվով տետեսավարող սուբ-յեկտեեր եե իրակաեացեում այս կամ այե գործուեեություեը, այս կամ այե ապ-րաեքատեսակի մատակարարումը ՀՀ ապրաեքայիե շուկաեեր (ակեհայտ է և հայտեի է բոլորիե, որ հատկապես սեեդամթերքի շուկաե գերմեեաշեորհաց-ված է, երբ այս կամ այե ապրաեքատեսակը եերմուծվում է 1 կամ 2 տետեսավարող սուբյեկտեերի կողմից, օրիեակ շաքարավազը, ալյուրը, բուսակաե յուղը, մարգարիեը և այլե): Կարևոր է եաև, թե երաեց տետեսակաե վիճակը շուկայակաե գեերի վրա իեչ ազդեցություե ուեի, որքաեով ստվերայիե բեույթ ուեի, տվյալ տետեսավարող սուբյեկտը քաղաքակաե եերազդեցությաե իեչ պոտեեցիալ ուեի և այլե: Այս համատեքստում հարկ է եշել, որ ապրաեքայիե
71
Ա.Մարկոսյաե, Մ.Պետրոսյաե
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 6 (34) 2010թ.
շուկաներում ամենևին էլ կարևոր չէ մենաշնորհը ներկրող է, թե տեղացի արտադրող: Այդպիսի իրավիճակ շուտով կստեղծվի նաև ՀՀ-ում շաքարի շուկայում, երբ 2010թ. աշնանը Շիրակի մարզում շարք կմտնի շաքարի արտադրության գործարանը: Եթե նկատի ունենանք այն հանգամանքը, որ տվյալ ձեռնարկության արտադրական նախագծային կարողությունը կազմելու է տարեկան 200,0 հազար տոննա շաքար, ապա անխուսափելի են դառնում մեծ ծավալներով շաքարի հումքի ներկրումները, ինչը, բնականաբար, կթանկացնի ներքին շուկայում շաքարի վաճառքի մանրածախ գները: Ստեղծված իրավիճակում մրցակցային միջավայր ստեղծելու համար անխուսափելի են դառնում շաքարի ներկրումները դրսից: Եթե շաքարի արտադրությունը և ներմուծումը հայտնվի 1 կամ 2 տնտեսավարողի ձեռքում, ապա այդ ապրանքային շուկայում իսպառ կբացակայի մրցակցությունը: Ուստի և այս ոլորտում առաջիկայում լուրջ անելիքներ ունի տնտեսական մրցակցության պաշտպանության պետական հանձնաժողովը: Մեր երկրում կառուցակարգային նախադրյալների և տնտեսական հարաբերությունների իրական պատկերի ուսումնասիրությունը վկայում է, որ այս ոլորտում բացերն ու թերությունները բավական շատ են, և առաջիկայում անհրաժեշտ է մշակել և կենսագործել դրանց հաղթահարման ուղիներն ու հնարավորությունները:
Պարենային անվտանգության ապահովման միջոցառումները
Երկրի պարենային անվտանգության ապահովման համար անհրաժեշտ է ձեռնարկել մի շարք քայլեր, որոնցից են. անհրաժեշտ է մշակել հայեցակարգ և ռազմավարություն, որը երկրի կառավարության պարտականությունն է: Այդ փաստաթղթում պետք է նշվեն.
ռ
• ինչ է ներկայացնում պարենային անվտանգության ապահովման ոլորտում միասնական պետական տնտեսական քաղաքականությունը,
ռ
• ինչպե ս է կազմակերպվում պարենային անվտանգության վիճակի և դրա ապահովման իրականացման միջոցառումների հսկողության մո-նիթորինգը,
ռ
• ինչպե ս են ընդունվում միջոցառումները գյուղատնտեսական, ձկան արտադրանքի և պարենի հիմնական տեսակների պարենային անվտանգության շեմային մեծությունների ձեռքբերման և աջակցման միջոցառումները,
ռ
• ինչ միջոցառումներ են իրականացվում արտակարգ իրավիճակների
ռ
ծագման դեպքերում և ով է այն ղեկավարելու,
ռ
• ինչպե ս է համակարգվելու պարենային անվտանգության ապահովման ասպարեզում գործադիր մարմինների գործունեությունը:
72
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 6 (34), 2010թ.
Ա.Մարկոպան, Մ.Պետրոպան
Համապատասխան նախարարությ ունները և իշխանությ ան տարածքա-յ ին կառավարման մարմինները (մեզանում մարզպետարանները) միմյ անց հետ համագործակցելով պետք է.
• իրականացնեն (հաշվի առնելով իրենց առանձնահատկությունները) միասնական պետական տնտեսական քաղաքականություն պարենային անվտանգության ապահովման ոլորտում,
• մշակեն և ընդունեն համապատասխան նորմատիվային և իրավական ակտեր պարենային անվտանգության ապահովման հարցերի վերաբերյալ,
• ձևավորեն և աջակցեն ստեղծելու պարենի պաշարներ իրենց տարածքներում,
• ապահովեն պարենային անվտանգության վիճակի մոնիթորինգ տարածքներում:
Պարենային անվտանգության ռազմավարության հայեցակարգի կարևոր մասերից մեկը պետք է լինի այդ ոլորտի կարգավորման օրենսդրական և կառուցվածքային իրավիճակի ապահովման ողջ փաթեթի վերլուծությունը, բացերի և թերությունների բացահայտումը, և դրա արդյունքում կոնկրետ առաջարկությունների մշակումը և դրանց կենսագործման ուղղությունների նախանշումը: Միաժամանակ, անհրաժեշտ է ուսումնասիրել պետական կառավարման մարմինների գործառույթները ՀՀ պարենային անվտանգության ապահովման գործում, մշակել կրկնվող գործառույթների վերացման կոնկրետ առաջարկություններ և նշել այդ գործառույթների բարելավման ու համակարգված բնույթ հաղորդելու ուղղությունները: Միջազգային փորձը հաշվի առնելով անհրաժեշտ է ստեղծել ՀՀ վարչապետին առընթեր պարենային անվտանգության հանձնաժողով, որի կազմի մեջ տարբեր նախարարությունների և գերատեսչությունների ղեկավարներից կներառվեն նաև գիտնականներ, գործարարներ, օրենսդիր մարմնի ներկայացուցիչներ: Այս մարմնի միջոցով հնարավոր կլինի համակարգել պարենային անվտանգության սպառնալիքների գնահատման, դրանց հաղթահարման, պարենային անվտանգության ապահովման նախադրյալների ստեղծման, կարճաժամկետ ու երկարաժամկետ կանխատեսումների կազմակերպման և իրականացման, տարբեր նախադրյալների և պետական կառավարման տարածքային մարմինների խնդիրների ու նպատակների հստակեցման, օրենսդրական և տնտեսական կարգավորման մեխանիզմների նախապատրաստման և այլ աշխատանքները:
Սա այն հիմնական միջոցառումների լրամշակման ենթակա ոչ լրիվ ցանկն է, որը, մեր կարծիքով, պետք է սկսել իրականացնել, որպեսզի ապահովվի պարենային անվտանգությունը:
Գծապատկեր 2-ումբերված են պարենային անվտանգության ապահովման միջոցառումները և դրանք իրականացնող մարմինները:
73
ԱՄարկոսյաե, ՄՊետրոսյաե
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 6 (34) 2010թ.
Գծապատկեր 2
Պարենային անվտանգության ապահովմանն ուղղված միջոցառումները
Գտնում ենք, որ ՀՀ-ում պարենային անվտանգության ապահովմանն ուղղված պետական տնտեսական քաղաքականությունը պետք է նպատակա-ուղղված լինի բազմաթիվ հիմնախնդիրների լուծմանը: Մասնավորապես, հաշվի առնելով պարենային անվտանգության ռիսկերի և սպառնալիքների առկայությունը պետական տնտեսական քաղաքականությունը (որի մասն է կազմում ագրարային քաղաքականությունը) պետք է իրականացվի հետևյալ հիմնական ուղղություններով։
Բնակչության բոլոր խմբերի համար սննդամթերքի տնտեսական մատչելիությունը բարձրացնելու նպատակով անհրաժեշտ է առանձնահատուկ ուշադրություն դարձնել աղքատության աստիճանի նվազեցմանն ուղղված միջոցառումներին, առաջնահերթ կերպով աջակցել բնակչության առավել կարիքավոր խմբերին, որոնք անհրաժեշտ միջոցներ չունեն որակյալ սննդամթերքի ձեռքբերման համար, ինչպես նաև այնպիսի խմբերի սննդակարգի ապահովմանը, ինչպիսիք են հղիներն ու կերակրող մայրերը, մանկահասակ,
74
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 6 (34) 2010թ.
Ա.Մարկոպան, Մ.Պետրոպան
նախադպրոցական և դպրոցական տարիքի երեխաները: Անհրաժեշտ է նաև հատուկ ուշադրությ ուն դարձնել սոցիալական ոլորտում ծառայ ությ ուններ մատուցող կազմակերպությ ուններում սննդի կազմակերպմանը:
Սննդամթերքի ֆիզիկական մատչելիությունն ավելացնելու նպատակով անհրաժեշտ է զարգացնել տարածաշրջանային համագործակցությունը պարենամթերքի շուկաների ինտեգրման ու պարենային ապահովվածության ոլորտներում, ավելի արդյունավետ օգտագործել առանձին տարածաշրջանների խրախուսման մեխանիզմները, որտեղ բավարար չափով չեն արտադրվում պարենային ապրանքներ կամ որոնք հայտնվել են ծայրահեղ իրավիճակում: Անհրաժեշտ է նաև ապահովել տեղափոխման (տրանսպորտի) մատչելիությունը' հեռավոր շրջանների բնակիչներին երաշխավորված ու հնարավորին չափ համաչափ պարենամթերքով ապահովելու համար, ինչպես նաև պայմաններ ստեղծել առևտրի օբյեկտների և հանրային սննդի տարատեսակ կազմակերպությունների ենթակառուցվածք ստեղծելու համար:
Պետական նյութական պաշարների ստեղծման (ձևավորման) նպատակով անհրաժեշտ է սահմանել համապատասխան նյութական արժեքների անվանացանկն ու դրանց կուտակման չափաբաժինները (նորմերը):
Կարևոր խնդիր է նաև պարենամթերքի' մարդկանց առողջության համար անվտանգության ապահովումը, որի ուղղությամբ պետք է վերահսկվի գյուղատնտեսական մթերքների, ձկնաբուծության արտադրանքի և պարենային ապրանքների (այդ թվում' ներմուծվող բոլոր ապրանքատեսակների) որակի համապատասխանությունը Հայաստանի Հանրապետության օրենսդրությամբ ներկայացվող պահանջներին' արտադրության բոլոր փուլերում, պահպանման, տեղափոխման, վերամշակման ու իրացման ընթացքում: Անհրաժեշտ է բացառել պարենամթերքի անվերահսկելի տարածումը, որը ստացվել է գենետիկորեն վերափոխված բույսերից կամ այդպիսի միկրոօրգանիզմներից: Այս ուղղությամբ պետք է իրականացնել միջազգային չափանիշներով և պահանջներով սննդամթերքի անվտանգությանը ներկայացվող պահանջների մոտարկման աշխատանքները' հաշվի առնելով սննդի ոլորտում հիմնարար գիտության, հետազոտությունների արդյունքները: Անհրաժեշտ է նաև կատա-րելագործել սննդամթերքի անվտանգության վերահսկողության համակարգը, որտեղ պետք է ներդրվեն ժամանակակից տեխնիկական միջոցները և մեթոդական մշակումները: Գյուղատնտեսական և ձկնաբուծական արտադրանքի, հումքի ու պարենամթերքի արտադրության ոլորտում հիմնականում ուժերն անհրաժեշտ է կենտրոնացնել հետևյալ ուղղություններով տարվող աշխատանքների վրա'
• հողի բերքատվության և բերրիության ավելացումը, գյուղատնտեսական մշակաբույսերի ցանքատարածությունների ընդլայնումը' չօգտագործվող հողերը շրջանառության մեջ ներառելու շնորհիվ,
75
Ա.Մարկոպաե, Մ.Պետրոպաե
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 6 (34) 2010թ.
• ոռոգման համակարգերի վերանորոգումն ու շինարարությունը,
• անասնաբուծության արագընթաց զարգացումը,
• ջրային կենսառեսուրսների ներուժի ընդլայնումը և ավելի արդյունավետ օգտագործումը, ինչպես նաև այդ ռեսուրսների արդյունաբերական ծավալներով աճեցման համար նոր տեխնոլոգիաների կիրառումը,
• պարենամթերքի հիմնովին և համակարգված վերամշակման, ինչպես նաև գյուղատնտեսական և ձկնաբուծական արտադրանքի պահպանման և տեղափոխման նոր տեխնոլոգիաների ստեղծումը,
• ագրոարդյունաբերական և ձկնային տնտեսությունների գիտական ներուժի զարգացումը, տնտեսության հարակից ճյուղերում գիտական նոր ուղղությունների խթանումը և այնպիսի միջոցառումների իրականացումը, որոնք թույլ չեն տա բարձր որակավորում ունեցող մասնագետների արտագաղթը,
• ագրոարդյունաբերական և ձկնային տնտեսությունների կառուցվածքային ու տեխնոլոգիական արդիականացման տեմպերի ուժեղացումը, բնության և բնապահպանական ներուժի վերարտադրությունը,
• ագրոարդյունաբերական և ձկնային տնտեսությունների զարգացման նորարարական մոդելի ներդրման խնդիրները լուծելու ունակություն ունեցող մասնագետների նախապատրաստման և որակավորման բարձրացման համակարգի ներդրումը, որի հիմնական նպատակը պարենային անվտանգության պահանջների բավարարումն է,
• գյուղատնտեսության և ձկնային տնտեսության, ինչպես նաև հումքի և պարենամթերքի շուկաների կարգավորման մեխանիզմների կատարելագործումը' գյուղատնտեսական և ձկնային տնտեսությունների ու նյութատեխնիկական ռեսուրսների շուկաներում արձագանքման արագությունը մեծացնելու և գնային անհամամասնությունները վերացնելու ուղղությամբ,
• պետական աջակցության արդյունավետության բարձրացումը, որտեղ հատկապես մեծ ուշադրություն պետք է դարձվի ապրանքարտադրողների ֆինանսական կայունության և վճարունակության ապահովման համար պայմանների ստեղծմանը:
Գյուղական տարածաշրջանների կայուն զարգացումն ապահովելու ուղղությամբ պետք է աշխատանքներ իրականացվեն հետևյալ ուղղություններով'
• գյուղական բնակավայրերում սոցիալական ենթակառուցվածքների զարգացումը/ստեղծումը,
• գյուղերում սոցիալական ծրագրերի իրականացման համար անհրաժեշտ ֆինանսական միջոցների ավելացումը,
76
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 6 (34) 2010թ.
Ա.Մարկոսյաե, Մ.Պետրոսյաե
• գյ ուղակաե բեակչությ աե գործազրկությ աե մակարդակի և իրական եկամուտների մակարդակի մոեիթորիեգի իրականացումը,
• գյուղակաե բեակչությաե զբաղվածությաե դիվերսիֆիկացումը:
Արտաքիե տետեսակաե քաղաքակաեությաե ոլորտում աեհրաժեշտ է ապահովել հետևյալ գործողություեեերը'
• գյուղատետեսությաե և ձկեայիե տետեսությաե, հումքի և պարեեամթեր-քի արտահաեմաե ու եերմուծմաե արդյուեավետ հարաբերակցությաե ձևավորմաե եպատակով եպատակաուղղված կիրառել մաքսայիե-սա-կագեայիե կարգավորմաե միջոցեերը,
• գյուղատետեսությաե և ձկեայիե տետեսությաե արտադրաեքի, հումքի և պարեեամթերքի եերմուծմաե ծավալեերի ավելացմաե դեպքում, իեչպես եաև դեմպիեգի իրակաեացմաե պայմաեեերում ու արտասահմաեյաե երկրեերում այդպիսի արտադրաեքի արտահաեմաե սուբսիդիաեերի տրամադրմաե դեպքում, Հայաստաեում ակտիվորեե կիրառել եերքիե շուկայի պաշտպաեությաե միջոցեերը,
• հաշվի առեելով միջազգայիե կաեոեեերե ու ստաեդարտեերը կազմակերպել սաեիտարակաե, աեասեաբուժությաե և ֆիտոսաեիտարակաե համակարգերի արդյուեավետ աշխատաեքը,
• տեխեոլոգիաեերի, մեքեեաեերի, սարքավորումեերի և այլ ռեսուրսեերի եերմուծումից տեղակաե ագրոարդյուեաբերակաե ու ձկեայիե տետեսությաե համակարգերի կախվածությաե հետզհետե եվազեցումը:
Կարևոր է եաև, որպեսզի արտաքիե տետեսակաե քաղաքակաեությաե ձևավորմաե ըեթացքում հաշվի առեվեե պարեեայիե աեվտաեգությաե չափորո-
շիչեերը:
Պարեեայիե աեվտաեգությաե ապահովմաե մեխաեիզմեերը պետք է սահ-մաեվեե համապատասխաե իրավակաե եորմատիվայիե ակտերով, որով եա-խաեշվում եե երկրի տետեսությաե և առաեձիե ոլորտեերի գործուեեությաե պայմաեեերը, ապահովվում եե բյուջետայիե ֆիեաեսավորմաե պայմաեեերը: Պարեեայիե աեվտաեգությաե ապահովմաե միջոցեերե ու մեխաեիզմեերը եպատակաուղղված եե առաջիե հերթիե եերքիե և արտաքիե վտաեգեերի հուսալի չեզոքացմաեը և պետք է մշակվեե երկրի սոցիալ-տետեսակաե զարգացմաե պե-տակաե կաեխատեսումեերի հետ միաժամաեակ: Կառավարություեը պետք է ապահովի ռեսուրսեերի տարեկաե պարեեայիե հաշվեկշիռեերի կազմումը, իեչպես եաև գյուղատետեսությաե և ձկեայիե տետեսությաե հիմեակաե արտա-դրատեսակեերի, հումքի և պարեեամթերքի օգտագործմաե կաեխատեսումեերը: Բեակչությաե բոլոր խմբերի համար սեեդամթերքի մատչելիությաե աս-
77
Ա.Մարկոպաե, Մ.Պետրոպաե
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 6 (34) 2010թ.
տիճաեի բարձրացման նպատակով անհրաժեշտ է որոշումներ ընդունել հետևյալ հարցերի շուրջ'
• բնակչության այն խմբերի համար, ում եկամուտների մակարդակը թույլ չի տալիս լիարժեք սնունդ ապահովել, հասցեական օգնության մեխանիզմների ձևավորման մասին,
• սննդամթերքի, այդ թվում' գենետիկորեն, տեխնոլոգիապես վերափոխված մթերքի, հումքի օգտագործմամբ արտադրված, անվտանգությունն ապահովող փոխկապակցված ցուցանիշների համակարգի մշակման մասին,
• սննդամթերք արտադրող կազմակերպություններում հսկողության համակարգերին ներկայացվող միասնական պահանջների մշակման մասին, որոնք համաձայնեցված են (միասնականացված են) միջազգային կազմակերպությունների կողմից ներկայացվող պահանջների հետ,
• սննդի արդյունաբերության կազմակերպություններում անվտանգության վերահսկողության ամբողջական համակարգի ներդրման մասին:
Գյուղատնտեսական, ձկնային տնտեսության արտադրանքի և պարենամթերքի արտադրության ու շրջանառության ոլորտում պետք է միջոցներ իրականացվեն, որոնք նպատակաուղղված են'
• միջճյուղային տնտեսական հարաբերությունների օպտիմալացմանը, որը կխթանի ընդլայնված վերարտադրության տեմպերի աճը, ներդրումների ներգրավումն ու նորարարությունների ներդրումը գյուղացիական և ձկնային տնտեսություններում,
• գնային իրավիճակի կայունացմանը և արտադրանքի հիմնական տեսակների ստուգված (ինդիկատիվ) գների վրա հիմնված գնագոյացման մեխանիզմների ձևավորմանը,
• վարկավորման նպաստավոր համակարգի կատարելագործմանը' նպատակ ունենալով ապրանքարտադրողների մեծ մասի համար ապահովել կարճաժամկետ ու ներդրումային վարկերի մատչելիությունը,
• ՀՀ որոշակի տարածաշրջաններում (որտեղ տեղի է ունենում ագրոպա-րենային և ձկնատնտեսական ոլորտների առաջանցիկ աճ) տնտեսական ներուժի իրացման համար պայմանների ստեղծմանը: Այս գործոնը պետք է հաշվի առնվի նաև բնակչության վերաբնակեցման ապագա ծրագրերի մշակման ընթացքում,
• գյուղատնտեսության և ձկնային տնտեսության արտադրանքի, հումքի և պարենամթերքի արտադրության, վերամշակման և իրացման ոլորտներում ինտեգրման ու կոոպերացման գործընթացների խթանմանը,
• ներքին շուկայի ենթակառուցվածքի արագընթաց զարգացմանը,
• տեխնոլոգիական արդիականացման ծրագրերի մշակմանն ու ներդրմա-
78
<21րդ ԴԱՐ», թիվ 6 (34) 2010թ.
Ա.Մարկոպան, Մ.Պետրոպան
նը, նոր տեխնոլոգիաների յ ուրացմանը, որոնք ապահովում են գյ ուղա-տնտեսությ ունում, ձկնայ ին և սննդամթերքի արտադրությ ան ճյ ուղերում աշխատանքի արտադրողականությ ան աճն ու ռեսուրսախնայ ողությ ունը,
• ընդհանուր ապրանքային շուկայի և ապրանքներ մատակարարող միասնական ցանցի ձևավորմանը, ինչը հնարավոր է կազմակերպել նաև Եվրասիական տնտեսական համագործակցության երկրների մաքսային միության շրջանակներում,
• պետական առևտրային քաղաքականության կատարելագործմանը' համապատասխան ապրանքատեսակների շուկայի կարգավորման միջոցով (ներառյալ' պետության կարիքների համար կատարվող գնումները), որը թույլ է տալիս նաև ընդլայնել տեղական արտադրանքի նկատմամբ պահանջարկը:
Օգոստոս, 2010թ.
Աղբյուրներ և գրականություն
1. World Development indicators 2009, World Bank, 2010.
2. Հայաստանի վիճակագրական տարեգիրք 2009, Եր., ՀՀ ԱՎԾ, 2009թ.:
3. Словарь современной экономической теории Макмиллана, М., ИНФРА-М, 2003.
4. Հայաստանի Հանրապետության սոցիալ-տնտեսական վիճակը 2009թ. հունվար-դեկտեմբերին, Եր., ՀՀ ԱՎԾ, 2010թ.:
5. Հայաստանի Հանրապետության սոցիալ-տնտեսական վիճակը 1999թ. հունվար-դեկտեմբերին, Եր., ՀՀ ԱՎԾ, 2000թ.:
6. Հայաստանի Հանրապետության սոցիալ-տնտեսական վիճակը 2008թ. հունվար-դեկտեմբերին, Եր., ՀՀ ԱՎԾ, 2009թ.:
7. Պարենային ապահովություն և աղքատություն. 2008 թվականի հունվար-դեկ-տեմբեր, Եր., ՀՀ ԱՎԾ, 2009թ.:
8. Պարենային ապահովություն և աղքատություն. 2009 թվականի հունվար-դեկ-տեմբեր, Եր., ՀՀ ԱՎԾ, 2010թ.:
9. Հայաստանի Հանրապետության ազգային անվտանգության ռազմավարություն, հաստատվել է ՀՀ նախագահի 2007 թվականի փետրվարի 7-ի ՆՀ-37-Ն հրամա-նագրով:
10. Հարությունյան Է.Գ., Տնտեսական անվտանգությունը Հայաստանի Հանրապետության ազգային անվտանգության համակարգում, տնտեսագիտության թեկնածուի գիտական աստիճանի հայցման ատենախոսության սեղմագիր, Եր., 2008թ.:
11. Մարկոպան Ա, Տնտեսական անվտանգություն. հիմնախնդիրները. մեթոդաբանություն և արդյունքներ, Եր., «Նորավանք» ԳԿՀ, 2005թ.:
12. Основы экономической безопасности, под ред. Е.А. Олейникова, Москва, 1997.
13. Указ Президента РФ от 1 февраля 2010 года “Об утверждении Доктрины продовольственной безопасности Российской Федерации”, www.kremlin.ru
79
ԱՄարկոսյաե, ՄՊետրոսյաե
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 6 (34) 2010թ.
14. Արզումաեյաե Ա., Մրցունակ բիզնեսի հիմնական գծերը և զարգացման հիմեա-խեդիրեերը Հայաստանի Հանրապետությունում, տնտեսագիտության թեկեածուի գիտական աստիճանի հայցման ատենախոսության սեղմագիր, Եր., 2010թ.:
СОВРЕМЕННЫЕ ПРОБЛЕМЫ ПРОДОВОЛЬСТВЕННОЙ БЕЗОПАСНОСТИ
Ашот Маркосян, Макар Петросян
Резюме
Одной из важнейших задач современного государства является создание соответствующей инфраструктуры и рычагов регулирования с целью обеспечения своих граждан продуктами потребления. Исследуя тенденции развития потребительского рынка и уровень цен на основные продукты потребления, можно наиболее четко представить положение дел в конкретной стране в деле продовольственной обеспеченности как страны в целом, так и различных слоев населения.
Продовольственная обеспеченность — такое социально-экономическое состояние страны, при котором любой житель имеет возможность приобретать необходимый для обеспечения прожиточного минимума набор пищевых продуктов.
В статье обсуждаются проблемы, касающиеся характеристики продовольственной безопасности; стоимости и состава продовольственной и минимальной потребительских корзин, уровня продовольственной обеспеченности населения РА и НКР, показателей, характеризующих местное производство и степень самообеспечения важнейшими продуктами питания, включенными в национальный продовольственный баланс РА, показателей по экспорту и импорту продовольствия.
80
