Научная статья на тему 'ПЕРСОНАЖДАРҘЫҢ ЭСКЕ ТЕЛМҼРЕНДҼ БЕР СОСТАВЛЫ ҺҾЙЛҼМДҼРҘЕҢ МҼҒҼНҼ ҮҘЕНСҼЛЕКТҼРЕ'

ПЕРСОНАЖДАРҘЫҢ ЭСКЕ ТЕЛМҼРЕНДҼ БЕР СОСТАВЛЫ ҺҾЙЛҼМДҼРҘЕҢ МҼҒҼНҼ ҮҘЕНСҼЛЕКТҼРЕ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

19
4
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
the Bashkir language / inner speech / internal dialogue / internal monologue / character’s speech. / башкирский язык / внутренняя речь / внутренний монолог / внутренний диалог / речь персонажа.

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Рҽмилҽ Янсаф Ҡыҙы Хҿснҿтдинова

This article deals with the forms of inner speech and their reflection in the speech of characters in works of art. The character's inner speech can be expressed by an internal dialogue, more often by an internal monologue. Each of them has its own thematic characteristics in terms of structure, semantics and stylistic functioning in literary texts. This role is often played by one-part sentences. The factual material clearly reflects the role of internal monologues in revealing the inner world, the psychology of the characters.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

СЕМАНТИЧЕСКИЕ ОСОБЕННОСТИ ОДНОСОСТАВНЫХ ПРЕДЛОЖЕНИЙ ВО ВНУТРЕННЕЙ РЕЧИ ПЕРСОНАЖЕЙ

В данной статье речь идет о формах внутренней речи и их отражении в речи персонажей в художественных произведениях. Внутренняя речь персонажа может выражаться внутренним диалогом, чаще внутренним монологом. Каждый из них имеет свои тематические характеристики в плане структуры, семантики и стилистического функционирования в художественных текстах. В данной роли очень часто выступают односоставные предложения. В фактическом материале ярко отражается роль внутренних монологов в раскрытии внутреннего мира, психологии персонажей.

Текст научной работы на тему «ПЕРСОНАЖДАРҘЫҢ ЭСКЕ ТЕЛМҼРЕНДҼ БЕР СОСТАВЛЫ ҺҾЙЛҼМДҼРҘЕҢ МҼҒҼНҼ ҮҘЕНСҼЛЕКТҼРЕ»

ПЕРСОНАЖДАР^ЫЦ ЭСКЕ ТЕЛМЭРЕНДЭ БЕР СОСТАВЛЫ КеЙЛЭМДЭР^ЕЦ МЭГЭНЭ У^ЕНСЭЛЕКТЭРЕ

Рэмилэ Янсаф кы^ы Хеснетдинова

Башкорт дэYлэт университеты, филология фэндэре кандидаты, доцент, Башкортостан Республика^1, Эфе 'калаЪы

Abstract: This article deals with the forms of inner speech and their reflection in the speech of characters in works of art. The character's inner speech can be expressed by an internal dialogue, more often by an internal monologue. Each of them has its own thematic characteristics in terms of structure, semantics and stylistic functioning in literary texts. This role is often played by one-part sentences. The factual material clearly reflects the role of internal monologues in revealing the inner world, the psychology of the characters.

Keywords: the Bashkir language, inner speech, internal dialogue, internal monologue, character's speech.

СЕМАНТИЧЕСКИЕ ОСОБЕННОСТИ ОДНОСОСТАВНЫХ ПРЕДЛОЖЕНИЙ ВО ВНУТРЕННЕЙ РЕЧИ ПЕРСОНАЖЕЙ

Аннотация: В данной статье речь идет о формах внутренней речи и их отражении в речи персонажей в художественных произведениях. Внутренняя речь персонажа может выражаться внутренним диалогом, чаще внутренним монологом. Каждый из них имеет свои тематические характеристики в плане структуры, семантики и стилистического функционирования в художественных текстах. В данной роли очень часто выступают односоставные предложения. В фактическом материале ярко отражается роль внутренних монологов в раскрытии внутреннего мира, психологии персонажей.

Ключевые слова: башкирский язык, внутренняя речь, внутренний монолог, внутренний диалог, речь персонажа.

Эске телмэрзе психология, психолингвистика фэндэре менэн бер рэттэн тел гилеме лэ ейрэнэ. Тел гилемендэ эске телмэр hейлэYсенец y^m тебэлгэн телмэрзец бер форма^1 тип алына. Телселэрзец теп бурысы - телмэр формалары система^шда эске телмэрзен, лингвистик статусын hэм урынын билдэлэY, уньщ терзэрен асыклау, эске телмэрзец ниндэй тел саралары

ярнамында бирелеYен билдэлэY. Элбиттэ, энэби эдэрзэрзэ персонаждарныц эске телмэре шартлы характерна, яныусыныц ижади фантазиякы характерында була, сенки ысынбарльгкта кешенец Y3 алдына уйланыунарын, уй-фекернэрен, эске хис-тойголарын ишетеп, кYреп, ^зэтеп булмай, былар кешенец баш мейеИендэ барган процесс.

Эске телмэр Y3енэ генэ хас мэгэнэ Y3енсэлектэренэ эйэ. Эске телмэрнец меhим мэгэнэ Y3енсэлеге шунда: унда уйланыу, хэтерлэY элементтары ярылып ята. Персонаж уйнарыныц осона сыгырга, уларны анализларга, ниндэйнер Иыгымталар яИарга тырыша. Ьейлэмдэрзец йекмэткеИен уй-фекернэр, уйланыунар, хэтерлэYЗэр, и^кэ тешереYЗэр, терле тэь^ораттар, шулай ук уй-кисерештэргэ анализ яИау менэн бэйле образ йэки тешенсэ, хэл-вакигалар тэшкил итэ, hм бындай Иейлэмдэр араЪында бер составлы Иейлэмдэр айырым урын билэй. Уй-кисерештэр ниндэйнер тышкы предметтар, кYренештэр тэь^ире йэки образдарныц ниндэйнер сэбэптэр аркаИында и^кэ тешеYе ИеземтэИендэ тыуа икэн, атама hвйлэмдэр барлыкка килэ. Персонаждарныц эске телмэрендэ бындай Иейлэмдэр hирэгерэк осрай. Ми^алдар: "Нимэ эшлэргэ? Калай итергэ?.. Их, АШылыу... АШылыу! Бер яктан шундай шашлык... Революция!.. Ирек!.. Икенсе яктан ошондай оло каты!.. Ницэ кайгы менэн кыуаныс hэр сак шулай бербер артлы йврвй икэн?!" (З.Биишева). Хэтирэлэр алмашынып тор§о. Иртэнге кара урман. Кулдары артка шакарып бэйлэнгэн, йыртылып бвткэн ак щлдэге канга буялган, кы^ыл салбар кейгэн Фэйзулла. Ьуцгы караштар... Ьуцгы вндэшеY. (З.Гэлимов). Басир минец хэтеремэ нимэлэр§е генэ килтермэй. Сермэн приюты... Алтынбикэ... Ата-эсэле балалар^ыц приюттан таралъщары... Шулар ара^тда ошо кыщыц да кайтып китеYе... Квн-твн илау... Басир^ыц Y2 дудын баксага, агастар араНына алып сыгып, башын ку.тэреп йыуатып йврвYЗэре... (ЭбYC кендэлектэренэн). Э hаsынып hвйлэрлек купме идтэлектэр, купме хэтерлэу§эр бэйлэнгэн был Ыгуга: вайымЫц бала сак Мвхэббэт (Ж.Кейекбаев). Эллэ ни хэтле ущар утте ... башынан. Кисэ — Ирназаров менэн Рэкипов, иртэнсэк - Фэйзулла эйткэн hY22эр, эле килеп - ике йэйлэYЗэге ике тврлв щренеш. Тщ генэ осона сыгырлык тугел (Н.Мусин).

Эске телмэр ниндэй нэ булИа хэл-вакига, эш-хэрэкэткэ бэйле булИа, билдэле эйэле, дейем эйэле, эйэИе? йэки инфинитив Иейлэмдэр кулланыла. Мэдэлэн, билдэле эйэле hвйлэмдэр:

Айбулаттыц был hандар§ан иде китте. "Эллэ ысынлап та барып hаулашайым, ку_решэйемме икэн?" (h.ДэYлэтшина). Гвлйв^вм, шулай

байтах ултыргас, иденэ тазы бер уй твштв: "Тукта, йырлап карайым эле, унда кешелэр булhа, бэлки, тауышымды ишетер^эр" (Ь.Дэулэтшина). Э кыщары был хакта бвтвнлэй икенсе уща ине: "Yлhэм улермен, эммэ лэкин Ьатыбалга бармам. Яратмайым, курэлмэйем шул ЫйкомЫ^о! Мактансыкты!" (З.Биишева). "Ницэ вмэне квтвргэ? Y^ем генэ йыуып алайым... Йыуып ботэ алырмынмы икэн?.. Бвтмэй ни, ул тиклем керлэнгэн ей тугел дэ баhа. Ысынлап та, бынау бер ягын, зур ягын, гына йыуып ташлайым, исмаhам..." Бибеш шулайуйланып тора бир§е лэ яцгы§ у§е эшкэ тотоноп та китте (З.Биишева). Куцелдэ кы§ урлау§ыц мауыктыргыс романтикаЫг ла hYрелэ башлагайны инде. Иштуган дуды Эхэттец ку§ карашында: "Йэ, кы$ баланы алып касыуын кастык та, хэ^ер уныц менэн нимэ эшлэйбе^ инде? Кай?а куябы3? Y^ебе^ генэ булhак, каща ла югалмад инек!.." тигэн шелтэне барган hайын йышыракукый (З.Биишева).

Эске телмэрзэ билдэле эйэле heйлэмдэр йыш урын ала, сенки уйланыузар KYn осракта беренсе зат исеменэн бара [1].

Уйында икенсе кешегэ ендэшкэндэ билдэле эйэле heйлэмдец баш ки^эге кылымдын, икенсе зат формакынан килэ. Мэ^элэн: Сэгурэ ецгэ унан ку§ен алмай уйын дауам итэ: "Донъяла, Байгилде, Ын эшлэмэгэн ниндэй генэ эш калды икэн hуц?! Котоу зэ коттоц. Итек тэ тектец. Мейес тэ сыгар^ыц. Кыугын кыуып, Эйек, Ьакмар, Яйык буйлап купме ер уттец? Карамыш бащан башлап Ташлыныц Тимаш баярына хэтле икэулэп бетэ бащыц купме урагын ур§ык" (З.Биишева).

Билдэhез эйэле heйлэмдэр ?э эске телмэрзэ кирэк осрай: Был ущарга элеге-баязы ат урлау мэсъэлэhе лэ килеп кушылып киткелэне. "Ауылда бе^^е

хэ^ер ат карагы тип йоротэлэр инде"...... Бындай ущар^ан hуц,

Иштугандыц тэнен ат тэненец эдеhе эйэр аша утеп яндыра башлаган кеуек тойола (З.Биишева).

Кешелэрзец ацында тыуган уй?ар?а башкаларга телэктэр телэY, узенец ни^ер эшлэргэ телэген, хыялдарын белдереY, гемумэн, хис-тойголарзы сагылдырыу мэгэнэлэренэ эйэ булган бер составлы heйлэмдэрзэн эйэhез heйлэмдэр йыш осрай.

"Их, ауыл буйлап бер йырлап Yтэhе ине. Тицдэш кьщар янына барып, улар$ыц уйындарына бер гэмhез кушылып киmэhе ине. ... Ьыщырып йырлап Ymэhе ине!... Их, бер йырлап килеп керэhе ине! ... Их, бер кайгыМыз йырлап Ymэhе ине ошо ауыл урамы буйлап! - тип егетлеге тазы е§елдереп иденэ тешэ Садрисламдыц. — Йырлап Ymэhе лэ, йылы ойгэ инеп, сисенеп, сымылдык эсенэ, мамык юрган адтына сума^г ине...

(Ф.И^энголов). "Эй алла, Y? йврэгецде лэ тотош белеп, твшвнвп бвтвп булмай бит. Шулай булгас, кеше йврэгенэ калай баш булмак кэрэк?.. Йэ, ошо минутта Хамматтыц уйында ни барын калай белмэк кэрэк?" (З.Биишева). "Бына инде... hугышта Y3ецде "берYк" hаклап буламы икэн?

Бигерэк кы§ык кешелэр был влкэндэр..." - тип гэжэ^енеп уйлай-уйлай я§§ы Иштуган (З.Биишева). "Нисек кенэ булhа ла малай кешегэ лэ, ир кешегэ лэ ецелерэк шул... - тип уйлай Емеш. - Телэhэ, ат егэ лэ урманза китэ, йэки, атайым шикелле, hуsышка китэ лэ бара..." (З.Биишева).

Инфинитив hвйлэмдэр кэрэклекте, мемкинлек йэки мемкин тYгеллекте, телэкте, ниэтте, егет-нэсихэт, кэцэш биреYHе, бойороуны, ниндэйнер бер эш-хэрэкэтте утэугэ Иэлэтлелекте, кыйыуИын фараз ш^не, икелэнеYHе Ь.б. модаллек мэгэнэлэрен белдерэ.

Инфинитив Иейлэмдэр эмоционаллек Иэм экспрессивлык билдэлэре булыу менэн айырылып тора, улар геройныц хис-тойголары, кисерештэре тураЬында hейлэYHец, ниндэйнер карарга килеYHэрен белдереYHец иц кулай формаЬы.

" Нишлэргэ? Бында бер§эн-бер юл - Рэхимэ ецгэнец hY^ен тыцлап, квпвнв, сисеп, ишек твбвндэге анау свйгэ элергэ лэ квтвп ултырырга, Ныязголга каршы hYЗ эйтмэдкэ, ту^ергэ кэрэк. Бэлки, берэй уцайы килеп сыгыр". Ул [Айбулат] шулай уйланды (h.ДэYлэтшина). КаШылай гына итеп тынысланырга, ниндэй квс табып, был ущар^ы ситкэ кыуырга? (Н.Мусин). Мицэ хэ^ер ни эшлэргэ? Мицэ хэ^ер ни эшлэргэ? Эллэ кире Себергэ китергэ инде? (Р.Байбулатов). [Эсфэндиэр] атын тирэккэ бэйлэне лэ эйэр кашына культ куйып уйга сумды. Бары^ын да ашыкмай гына баштан Yткэрергэ, ниндэщер карарга килергэ кэрэк. Боролоп китергэ лэ куц тугел. Гэ^еллек табырза тыпырсыныуыц улемгэ тутэ юл икэн, ницэ бYтэн юл эшлэргэ? (Б.Рафиков). "... Ни кылырза икэнен эйтеусе юк..." -тип уйланды Кинйэ, хафаланып, hэм шул сак уныц башына бер фекер килде. Ни кылыргамы? Халкыц, илец менэн бергэ булырга (F.Ибраhимов). "Барырга, курергэ, эгэр йорт-ере, мал-тыуары минекенэн кэм булhа, бында кусереп апкайтырга кэрэк. ..." - тип уйланы ул (Сэрбиямал) (З.Биишева).

Куп осракта персонаж уйнарыныц осона сыгып, берэй карарга килеп, ^1гымта яhап куйганда инфинитив hвйлэмдэр кулланыла. Мэ^элэн: "Никита килеп еткэнсе, нисек тэ шулай албырзатып тороп булhа... - тип, артык борсолмай гына уйланды ул (Байгилде). - Yлгэндэ лэ был ко^гондар^ыц бер-икеhенец мейеhен сэсрэтеп Yлергэ кэрэк..." (З.Биишева).

"Каща барып морон твртвргэ? Яцы, ирекле тормошто нимэнэн, кащан, нисек башлап китергэ?.. " Был hopaysa улардыц береhенец дэ башында яуап юк ине (З.Биишева). Ул (Иштузан) хатта вакыт-вакыт, атты ташлап, йэйэу йугереп китер§эй була. "Каща куйырга, нимэ эшлэтергэ был аттар^ы? Эллэ hатып ебэрергэме? Юк, юк, АйЫтыуга харам ашатыр хэлем юк!.. " (З.Биишева).

Бер составлы heйлэмдэрзец бер нисэ тере бергэ килергэ лэ мемкин: "Нисек кенэ булма^т, быны бвгвн эшлэп куйырга кэрэк, - тип уйлай Гаяз. - Тагы бер яцы йылга hвйрэп сыгып булмай бит инде. Ысынлап та, тагы щпме хыял менэн йэшэргэ була? Машина^тыц аçтына ташланып булhа ла, туктатам бвгвн. Етте". У§енец карарынан ецел булып китте (Г.Гиззэтуллина). КYренеYенсэ, был осратста эске телмэр инфинитив, эйэhез, билдэле эйэле heйлэмдэр тезмэhе менэн бирелгэн.

Кешелэрзец ацында тыуган уйзарзы (хэтирэлэр, куз алдына баçтырыузар, тэьçораттарзы) анализлау есен тсулланылган, баhалау, телэк телэY, хис-тойголарзы сагылдырыу мэгэнэлэренэ эйэ булган бер составлы heйлэмдэр аракында дейем эйэле heйлэмдэр кирэгерэк осрай. Ни есен тигэндэ, дейем эйэле heйлэмдэр бетэ кешелэргэ лэ тсагылышлы эш-хэрэкэтте тасуирлап язып йэки heйлэп биреY есен иц тсулай форма. Эске телмэрзэ кYЗЭтеYЗэр, хэтерлэYЗэр, уй-кисерештэр дейем эйэле heйлэмдэр аша тасуирланганда телмэр авторы Y^ro ситтэн тсарап баИа бирэ, эцгэмэлэ тсатнашыусы heйлэYсе хэленэ тсуйыла, йэгни эш-хэрэкэттец эмоциональ тсатнашыусыкы булып сыгыш яhай. Дейем эйэле heйлэмдэрзэ heйлэYсе Y3ен баштса заттарга тсапма-тсаршы тсуймай, киреhенсэ, улар менэн берлэшэ, йэгни эш-хэрэкэт бетэ заттар есен дэ типик ^ренеш булып тсабул ителэ, шул артсала был конструкциялар Y33эренец айырым заттса гына менэсэбэтле булыуын югалта hэм дейем мэгэнэле булып китэ. Миçалдар: "...Бына-бына хэ§ер, секунд эсендэ йэшен уктары башыца тондорор §а, мэцгегэ квл булырЫщ кеуек тойола. Ул вакытта тщ генэ алланы щкэ твшврэhец, щтэ калган бвтэ догалар^ы укып уга ^шта^щ, уныц берлегенэ, квслвлвгвнэ, Мвхэммэттец пэйгэмбэрлегенэ иман килтерэhец. Изгелэр^е мэ^ехлэргэ лэ онотмай^щ. Шунан квн ая§ып, кояш ялтыразас: "Алла яр§ам итте, уныцрэхмэте киц", — типуныяцынан бер uçкэ алып куя^щ.

Ныяззол йврвуенэн туктаны, диванза барып ултырып караны. "Э хэ§ер? Алдында hue бер кэртэне белмэй, hue бер тоткар^ы танымай алга ынтылган был куркыныс квстэн каща каса^щ, кемгэ таяна^щ?" (h.ДэYЛЭтшина). Иштузандыц ниндэй сыбык алып ингэнен курмэгэн Сэлимэ

лэ хэ^ер: "Шулай ук, ысынлап ук тицдэштэрен тукматырза йврвймв ни был? - тип аптыраны. - Кит, Иштузан да былай булзас, кемгэ ъшана^щ да, кемгэ таяна^щ?!" (З.Биишева). "Ошондай сакта тегелэр ещэ булhа, мин нисек итер инем? - тип ушаны ул (Бибеш). - Йэ, тщерэк, улар кайткансы, ...мин тщерэк Yлеп кенэ куйhам ине. Был тиклем а^аплы ауыръщан YлеY ецелерэк булыр... Yлэhец, тынаЫщ... Жотола^щ... (З.Биишева).

Шулай итеп, эзэби эдэрзэрзэ персонаждарзыц эске телмэрен 6tfpeY33 бер составлы heйлэмдэр мehим синтаксик роль уйнай. Уларзыц йыш тсулланылгандары - билдэле эйэле, эйэhез hsM инфинитив heйлэмдэр, сенки был тер heйлэмдэр башлыса кешенец терле физик, психофизиологик хэлен, хисен, тоЙFоhон, торошон, телэген, ниэтен, кисерештэрен, тормоштса, процесса, ^ренештэргэ, кен итеYгэ бэйле терле менэсэбэтте белдерэ. Эш-хэрэкэт булыуыныц мекимлеген, эhэмиэтен, кэрэклеген, тейешлеген, 'кыйыукыз фараз итеузе, икелэнеYЗе, йэFни hэр терле модаллек менэсэбэтен ацлата. Эске телмэрзе кешенец туктау^13 y^-Y^ менэн аралашыу процесы тиергэ мемкин. Ябай итеп эйткэндэ, ул кешенец ацындаFы терле позицияларзыц Y^-ара диалогка инеYе. Тезелеше яFынан был тергэ та^талых, hYЗЗэрзец 'кабатланыуы хас. Ьейлэм ки^эктэренец кYбеhе тешеп 'калырFа мемкин, эммэ эйтелергэ телэгэн уйзы ецел генэ ацлап була. Шунлыктан эске телмэрзэ бер составлы heйлэмдэр йыш осрай за инде.

REFERENCES

1. Сулейманова З.Ш. Эске телмэрзец структур-семантик Y3енсэлектэре // Филологическая наука: история, современность, перспективы: Материалы Международной научно-практической конференции, посвященной 80-летию со дня рождения известного башкирского языковеда К.Г.Ишбаева, Республика Башкортостан, г. Уфа, 27 ноября 2017 года / Под общей редакцией Г.Р. Абдуллиной. - Уфа: БашГУ, 2017, с. 184-186.

2. Сулейманова З.Ш., Хуснетдинова Р.Я. Зэйнэб Биишеваныц "Ятстына трилогиякында эске монологтарзыц персонаждарзыц эске донъякын асыу^ы роле // В сборнике: Актуальные проблемы современной татарской филологии. Материалы V Всероссийской заочной научно-прической конференции с международным участием, посвященной 140-летию классика татарской литературы и общественного деятеля Гаяза Исхаки. - Уфа, 2018. -С. 353-358.

3. Хеснетдинова Р.Я. Хэнерге башкорт телендэ атама hейлэмдэр. - Эфе, БДУ, 2002. - 132 бит.

4. Хуснетдинова Р.Я. Семантическая сущность именных предложений в башкирском языке // Вестник Башкирского университета. 2017. Т. 22. №1. С. 180-183.

5. Хуснетдинова Р.Я. Г.Г.Саитбатталов об односоставных предложениях современного башкирского языка (к 90-летию со дня рождения профессора Г. Г. Саитбатталова) // Вестник Башкирского университета. 2018. Т. 23. № 4. С. 1253-1257.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.