CC BY
5УДК 821.161.3.
ПЕРААСЭНСАВАННЕ САЦЫЯЛЬНЫХ СТЭРЭАТЫПАУ У ТЭТРАЛОГ11 ВЯЧАСЛАВА АДАМЧЫКА
Н.Г. АПАНАСОВ1Ч (Полацк дзяржауны утверсгтэт)
На матэрыяле тэтралогИ В. Адамчыка разглядаюцца сацыяльныя стэрэатыпы, звязаныя з прыходам савецкай улады у Заходнюю Беларусь у перадваенны час. У тэтралогИ адлюстраваны праявы савецкага, як1я маркгравалг жыццё на памежжы у той час. П1сьменн1к раскрывае праблематыку успрымання савецкай улады мясцовым насельнщтвам, узаемадзеяннг з ёй праз прызму моунага пытання, надзе1 I расчараванн сацыяльнай палтыкай, праявы фармалгзму I спекулятыунасц савецкх траушкоу. Пераасэнсаванне дадзенага этапу у г1сто-ръи беларусау В. Адамчык паказвае з пазщъи вяскоуца, яго будзённага жыцця, адносгн да пераразмеркавання зямл1 I уласнасц1. Экскурс у недалёкую г1сторыю дазволгу тсьментку правесц1 паралел1 з тым, што адбылося, раскрыць неадназначнасць сацыяльна-палтычных I культурна-эканамгчных пераутварэнняу любой улады для селятна-беларуса. Анализ матэрыялу дазваляе зрабщь выснову пра пазщыю тсьменнша: разбураныя лёсы, калектывгзацыя, высылк I рэпрэсп - тая цана, якую затащу беларуск народ савецкай уладзе. Прадстаулены у тэтралогИ ракурс пераасэнсавання сацыяльных стэрэатыпау савецкага пашырае тэматыку этнанацыяналь-нага дыскурсу, з'яуляецца актуальным I на сённяшн1 дзень.
Ключавыя словы: тэтралог1я, В. Адамчык, Заходняя Беларусь, савецкая улада, рэпрэсп, лёс беларускага народа.
Уводзшы. У тэтралогп, раманы якой выходзш з 1977 па 1991 гг. («Чужая бацькаушчына», «Год нулявы», «I скажа той, хто народзщца», «Голас крыш брата твойго»), В. Адамчык шматаспектна i усебакова даследавау прычыны страты нацыянальнага самаусведамлення, прапанавау свой погляд на асэнсаванне трапчнага шляху народа. У гэтым сэнсе тэма узаемадачыненняу заходнебеларускага насельнщтва з савецкай уладай разглядалася як адна з прычын дэнацыяналiзацыi беларусау. Пра надзеi i расчараванш, звязаныя з новай савецкай уладай на заходнебеларусюх землях, услед за аутарам i яго героям^ лггаратуразнауцы пач^ тсаць пасля выхаду трэцяга («I скажа той, хто народзщца»), i чацвёртага («Голас крыш брата твойго») раманау з друку. Гэта абсалютна апраудана, паколью са з'яуленнем уах творау тэтралогii у большай ступенi стала зразумелай i вышковая канцэп-цыя аутара, i сам час канца 80 - 90-х гг. ХХ ст. быу больш адкрытым i спрыяльным для пачатку перасэнсавання савецкай спадчыны у псторып i лёсе беларусау.
На гэты аспект тэтралогii звярталi увагу таюя даследчыкi, як Г. Тычко, Л. Корань, М. Тычына, Н. Дамб-роуская, А. Мельнiкава, Н. Суддзева, Т. Грамадчанка, В. Ляшук i iнш. У артыкуле «На неспазнаны круг жыцця» (1988) Г. Тычко вельмi эмацыянальна падтрымлiвае пазiцыю аутара, яго «амкненне сказаць усю тую непрыхаваную i непадсалоджаную прауду пра чалавека, якая была i ёсць у рэальнасщ» [1, с. 7]. Лггаратуразнауца узбуйняе пы-таннi, яюя «выбiваюцца» з палатна традыцыйнага сямейна-бытавога рамана: «Як жа было разабрацца гэтаму зняверанаму народу - хто спрыяе яму, а хто чынщь зло, калi заходнебеларускiя мацеры яшчэ не аплакаушы сваiх дзяцей, што загiнулi на польска-германскай вайне, што пакутуюць у фашыстоУскiм палоне, ужо павшны насiць жалобу па тых, каго цёмнай ноччу пад аховай стальных чырвонаармейсюх штыхоу вывозяць у невядомае -у Сiбiр щ якiя-небудзь Курапаты? I цi магчыма асабiстае чалавечае шчасце, калi твой лёс залежыць то ад палщы-янта Гуры, то ад Назiмава цi Нiкандравай, якiя нават гаварыць з гэтым народам на яго мове не умеюць?» [1, с. 7].
А. Рагуля у артыкуле да 60-годдзя В. Адамчыка (1993), тсау пра гiсторыясофскую канцэпцыю тэтралогп. На думку даследчыка, пiсьменннiк паказау, што грамадскi лад быу напоунены вайной яшчэ задоуга да яе пачатку, а яна толью развязала рую такiм, як Рэпка i Камашыла: «Дарма што адзiн з iх пайшоу у партызаны, а друп -у краёвую абарону» [2, с. 12]. Паглыблена гэта думка у артыкуле Л. Корань «Што значыць цяпер чалавек?...» (1996). Аналiзуючы прадстауленыя у тэтралогii вобразы прадстаУнiкоУ савецкай улады, найперш асобу Жэшка Рэпкi, даследчыца мяркуе аб мэтанаюраваным завастрэннi тэмы пiсьменнiкам. Л. Корань адзначае наватарства В. Адамчыка: «Прынцыпова новае тут - падкрэсленая непазбежнасць з'яулення партызана такога, як Жэшк Рэпка. Мена-вгга такiм, як Жэнiк, дала савецкая улада неабмежаваную прастору для самасцвярджэння» [3, с. 173]. Тое, што выяулена пiсьменнiкам адкрыта i адназначна - гэта вялiкая «уласць» над чалавечымi жыццямi, якая давала Жэ-нiку права адкрыта i агрэауна спаганяць з аднавяскоуцау i чужых свае застарэлыя крыуды на увесь свет з прыходам Саветау у вiрах 1939 г., а з пачаткам Другой сусветнай вайны фактычна паставiла камандзiра партызанскай групы у адзiн шэраг з карнiкамi [3, с. 173-174].
Нягледзячы на зварот даследчыкау да тэмы пераасэнсавання сацыяльных стэрэатыпау, супрацьстаяння стратэгiям дэнацыяналiзацыi, яна не была разгледжана у поунай меры i патрабуе больш грунтоунага i падрабяз-нага разгляду.
Асноуная частка. У першым рамане «Чужая бацькаушчына», дзеянне якога храналапчна абмежавана восенню - вясной 1938 г., сустракаюцца асобныя згадкi пра бальшавщкую дзяржаву. Агучваюцца яны у наракан-нях старой Таквiлi на змену часу i маралi: «Ад Бога адраклюя, камуню цяперака усё выдумляюць» [4, с. 125]. А успамш Ваучка аб тым, як ён, захварэушы, ледзь не пацярпеу ад бальшавiцкага камiсара за службу у польскiм
войску, з'яуляецца яшчэ i выразнай шюстрацыяй таго, як хутка i непрадказальна мянялася жыццё на заходне-беларускiх землях. I як няпроста было звычайнаму чалавеку i прадбачыць гэта, i прыстасавацца. На фоне разваг вяскоуцау пра наблiжэнне вайны з Германiяй прадказанне Язапата Змыслы пра прыход бальшавкоу прагучала абсалютнай фантастыкай, тым больш што i выснову сваю ён зрабiу, убачыушы у небе знак у выглядзе чырвоных слупоу: «Прыйдуць да нас з усходу сонца - во што. Бальшавке прыйдуць першыя, а ужо потым нямцэ» [4, с. 377].
Фiнальная частка наступнага рамана тэтралогп «Год нулявы» анансавала прыход новай улады. Верасауцы аб гэтым даведалiся апасродкавана, па смелых заявах i намерах прыхшьнкау Саветау. Iдэi роунасщ былi прываб-нымi, давалi надзею, хаця у вяскоуцау не было поунага прадстаулення аб тым, як усё спраудзщца. У пэунай ступенi адчуваннi верасауцау, што прадстаулялi сабой душэуную узрушанасць спалучаную з роспаччу, адлюст-раваны у настроi i развагах 1мполя Верамея: «Глыбокая, патайная радасць вiравала у яго душы. Што чыншася на свеце, ён выразна не уяуляу сабе, але ведау, што чыншася нешта вялiкае. ... Кажуць, што яны <бальшавiкi> будуць адбiраць у асаднiкау i дзялiць на бедных зямлю, што настане роунасць. Але якая яна, 1мполь дадумацца, дапытацца у самога сябе не мог.» [5, с. 385]. Пры агульнай цiкавасцi да бальшавiцкiх щэй з боку вясковых жыхароу i звязаных з гэтым спадзяванняу на пераразмеркаванне зямл^ пiсьменнiк ужо у гэтым рамане пазначыу малазауважныя, праблемныя бакi дзейнасцi новай улады. Гэта i прадстаунiцтва нявартых асоб у юраушчых органах, i жаданне адабраць i «прысабечыць» чужое, вернутае праз афщыйнае пераразмеркаванне, i шматлшя вы-падкi самаупрауства i беспакаральнасщ, якiя сталi праявамi надзвычайнай жорсткасщ i бесчалавечнасцi.
Неабходна зауважыць, што у тэтралогii адсутнiчае iдэалагiчна-пераможны пафас, не атсаны ваенныя дзе-янш, вызваленчая барацьба i г.д. Разам з тым, дзейнасць савецкай армп прадстаулена, i зроблена гэта у рамане «Год нулявы» апасродкавана праз вобраз збавщеляу-вызваленцау. Дзякуючы дзеянням чырвонаармейцау на волю выйшау скалечаны у польскiм пастарунку Саука Аусянiк. Воктачу «Таварышы!...Слабода» палiтвязнi канц-лагеру у Картуз-Бярозе спачатку нават не паверыл^ але праз колькi часу Мщя Корсак i многiя iншыя арышта-ваныя ужо былi вольныя. Аднак на фоне усеагульнага лiкавання ад вызвалення, нечаканым дысанансам прагучау адказ Корсака на пытанне пра атэiзм бальшавiкоу: «Няужо прауда, што бальшавш не вераць богу? - Прауда, дзядзька, - Мiця жахнууся, што сказау гэта» [5, с. 416].
Цяжка успрымальная ды мала зразумелая для вясковага чалавека iнфармацыя марюравала атмасферу пачатку трэцяга рамана «I скажа той, хто народзщца». Для сялян «бязбожжа» бальшавiцкай iдэалогii стала пунктам перасцяроп, дадало недаверу, бо людз^ якiя не хрысцяць сваiх дзяцей i не вянчаюцца - <шба нехрысцi»? Чаго варты абаронца бедных Жэнк Рэпка, што так лёгка замяшу iконы на партрэт Сталша? Стрымана-саркастычны адказ коншка з вайсковага абозу пачуу стары Лггавар на пытанне аб веры у бальшавiкоУ: «Дедушка, ни мы к богу не имеем отношения, ни бог к нам.» [6, с. 6] Але хутка нахабна-п'яная заява, вымауленая пад чырвоным сцягам, абвясцша аб поуным усталяванш новай щэалогп - iдэалогii бязбожжа: «Кончыуся касцёл, цётка, настала кiно» [6, с. 219].
У самым пачатку трэцяга рамана аутар на першы погляд нiбы супярэчыць сабе i запэунiвае чытача у тым, што «усё было, як спрадвеку...», адначасова прадстауляючы стракаты калейдаскоп жыццёвых змен. Пазней, паводле разготвання аповеду, зшкае кантэкст супярэчанння. У парадыгме процшастауленняу польскае паступова змянiлася на чаканае, але незнаёмае i незразумелае савецкае. Як высветлшася з цягам часу - таксама варожае, вельмi жорсткае i далёкае ад таго, што у вясковым асяроддзi лiчылася справядлiвым i правiльным. Прыход савецкай улады давау надзею, змяняу акцэнты, але па-сутнасщ сiтуацыя бяспраунага становiшча селянша перад уладамi не змянiлася. Першай праявай нязвыклага стау вайсковы абоз. Гэта новае вiдовiшча - вщавочна агрэсiуна-ваяунiчае, са «страшным жалезным грукатам», «настауленымi дуламi гармат», абыякавае i п'яна-разгульнае, з пераборам залiвiстага баяну, нетутэйшымi тварамi людзей ды невядомымi жывёламi. Назiранне i старых, i мала-дых за абозам у рамане напоунены сiмвалiчным зместам. В. Адамчык адразу, з першых старонак, нiбы разводзiу тых людзей, што прадстаулялi новую уладу, мянялi вясковае жыццё, i самiх вяскоуцау.
На пачатку аутар паказвау верасауцау староннiмi назiральнiкамi, разам з тым зацiкауленымi i устрывожа-нымi. Але за навiнамi пра рабочую гвардыю, што раззброiла склад стшэльцау, юравала у Дварчанах i харчавалася адабраным у асаднiкау, займалася чытаннем газет, натсаных нязвыклай кiрылiцай, хавалася большае, пра што маучалi або не мелi адказау вяскоуцы. Яны моцна трывожылюя пра лёс блiзкiх, пра тых, хто служыу у польсюм войску або быу у зняволенш. Паступова кола размоу звязала уах, падключыла кожнага да таго, што павшна было адбыцца праз найважнейшае для сялян зямельнае пытанне. Пасля заявы аб стварэнш дварчанскай гвардыяй камi-тэта па падзеле зямл^ не вытрымау нават Улас Корсак, яю дагэтуль слухау мужчынскую гаворку зводдаль i усту-пiу у перапалку толькi цяпер: «Чужое забраць лёгка, сваё нажыць цяжэй» [6, с. 7]. Нечакана «з хiханькау i жартау усё абарочвалася на сур'ёз i сварбу» [6, с. 8]. Перапынша спрэчкi нечаканая навша па арышт бальшавiкамi Аусянiка. Шчыры барацьбiт за iдэалы бальшавiкоу, скалечаны у турмах за свае перакананш, у iмкненнi да парадку i законнай справядлiвасцi, ён быу супрацьлегласцю свайму паплечнiку - бязлггаснаму i жорсткаму Жэнiку Рэпку.
Нельга абм^ць увагай каментар 1кона Жытка аб арышце Аусянiка: «Ён жа у цюрмах сядзеу, ажнi мох на шчоках парос. Яго ж цяпер свята» [6, с. 8]. Гэта фраза выразна паказвае, што прыход Саветау для верасауцау -гэта чарговая змена улады, якая, нягледзячы на прывабныя заявы, не настолью блiзкая, каб адчувалася «сваёй». Тым больш, што i факт «чыстай» бiяграфii для мнопх вяскоуцау паступова пераутварыуся у рэальную праблему.
У рамане «I скажа той, хто народзщца» аповед пра дзейнасць Саветау на заходнебеларускай тэрыторьи займае адно з цэнтральных месцау. В. Адамчык, з вялкай увагай да дэталяу i дробязяу, апiсвае пераутварэнне заходнебеларускага краю у савецкi. З прыходам новай улады з'явiлiся кампэты i сходы, аддзелы i начальнш,
мпынп i транспаранты, чырвоныя сцяп i абозы. Жыццё стала вымярацца пяцiлеткамi i планамi, нормамi i правер-камi. Прастора агучылася пералiвам баяна, вясёла-разгульнымi спевамi, лiрычна-тужлiвымi песнямi, шалёнымi скокамi. Рассмакавалi мясцовыя мужчыны «Маскоускую» гарэлку, а нязвычная брынза спадабалася не усiм. Зло-ты замянiу рубель, пеленягркi сталi медсёстрамi, ровары - веласiпедамi, а назвюка памянялася на фамiлiю. Звычнае «сын Антося i Зосi» не падыходзша, правiльна цяпер было так: «Я тэраз не Багна, а Багуслава 1ванауна» [6, с. 135].
Не абмшуу аутар i узаемныя мiфы «усходнiкаУ» i «заходнiкаУ» пра жыццё адно аднаго. Прыхiльнае, защкауленае стауленне многiх вяскоуцау да уз'яднання было звязана найперш з упэуненасцю у добрым i замож-ным жыццi у Расii, бо патрэбных сялянам «солi i запалак у бальшавшоу даволi» [6, с. 20]. Прапанова выезду на заробю у Данбас мнопм жыхарам памежжа, знаёмым са з'явай гастарбайтарства, падавалася шматабяцальнай. Наадварот, прадстауленнi пра Заходнюю Беларусь як пра занядбаны, адсталы край былi распаусюджаны сярод тых, каго скiравалi наладжваць жыццё. Практыкант, яю абыходзiу вясковыя двары з мэтай медагляду насельнщ-тва, вельмi здзiвiу Мiцю сваiмi меркаваннямi: «Галеча тут у вас была, што людзi не у чаравiках, нават не у лыка-вых лапцях, а у плеценых каробачках хадзiлi» [6, с. 184]. Корсак пагадзiуся з тым, што «галечы» i «бядоты» у краi многа, але распавёу пра тое, што «Наваградак - гэта ж не вёска, дзе можна сустрэць лучыну. Электрычнасць там ёсць, вядома, i радыё» [6, с. 184].
Маркерау i знакау новага жыцця стала шмат, i гэта нязвычнае верасауцы успрымалi i з цiкавасцю, i з пера-сцярогай. З першых старонак рамана В. Адамчык паказау спецыфку мыслення заходнебеларускага чалавека, якi да любой новай улады ставiуся з пэуным скептыцызмам, насцярожанасцю ды абачлiвасцю. Гэтая вясковая засцярога была выяулена Мiцем Корсакам у час першага сходу, на яю з вялшай цiкавасцю прыйшлi з кожнай хаты. Ён «сядзеу, уважлiва прыглядаючыся да людзей i бачыу, што верасауцы да усяго новага прымяркоуваюцца так, шбы iдуць першы раз цераз незнаёмую хюткую кладку: i перайсщ трэба, i не увалiцца хаця б» [6, с. 44]. У атсанш атуацыи выразна выяуляецца i пазщыя аутара, i глыбiня разумення iм народнай псiхалогii: на гэтай тэрыторыi, з гэтымi людзьмi ужо многае было, i сярод шматлшага новага вяскоУцу-памежнiку выразна прагля-далася м^лае. ПрадстаУнiкоУ рабочай гвардыi мясцовае насельнщтва успрымала, як «цяперашнiх палщыянтау» [6, с. 14]. Парауноуваючы валасны камiтэт з гмiнным, стары Лгтавар з'едлiва сказау упаунаважанаму: «А я думау, што шшае... Засядау у той радзе Янка Вайтовiч, а цяпер ты будзеш?» [6, с. 39] Хутка былi даведзены нормы, часам непад'ёмнай для вяскоуцау, новай шарварю - «чырвоным абозе». Клуб размясщуся там, «дзе было агшста каляёва». Адно толькi кiно, стала «найбольш дармовае», ды цi настольм цiкавае: пра трактарыстау? Хiтра-лiслiвы доктар-практыкант Лапуць, прысланы разам са студэнтамi з Мiнска для «надворнага абыходу» i медыцынскай дапамогi вяскоуцам, збянтэжыць Мiцю парадамi аб тым, як трэба «правшьна» сябе паводзiць у новых умовах. Медык шчыра не зразумее Мщеву адмову «расстарацца» паркалю у спекулянтау. Папрок у незгаворлiвасцi, намёк - «у нас таксама не любяць фанабэрыстых» [6, с. 185] i пагроза «не лезщ на ражон», моцна напомнiлi хлопцу словы польскага палiцыяната Гуры. З прыходам бальшавiкоУ верасауцам прыйшлося не толью вучыцца новым словам, але i прызвычайвацца да не у поунай меры зразумелай рускай мовы. Нiхто з прадстаУнiкоУ савец-кай улады, дасланых на заходнебеларускiя земл^ не ведау мясцовую гаворку. Новы «председатель волоско-митета» Нiкандрава, чытаючы складзены вопiс «имущества», пыталася у Царыка, «што гэта за кракаусюя хамуты i што гэта за вазок, плецены з ракiтнiку» [6, с. 280].
В. Адамчык, тонка i смела для часу стварэння творау, завастрыу праблему савецкай юраушчай палiтыкi i раскрыу яе апасродкавана, але вельмi выразна, праз мову, iмёны i змену гендарных роляу. Новая начальнща-жанчына, прызначаная замест Царыка, моцна уразша тутэйшых жыхароу i кароткай стрыжкай, i патрабавальна-прынцыповымi адносiнамi да фармальнага боку справы. Яна актыуна узялася наводзщь парадкi, але нiводнага разу не запыталася у былога старшынi аб жыцщ людзей у незнаёмым для яе месцы.
Прыстасоувацца i вынаходзщь спосабы паразумення з новай уладай прыйшлося вяскоуцам. Вельмi пака-зальным у гэтым сэнсе стау прыдуманы верасауцамi зварот «пане-таварыш». Хоць яны i iмкнулiся вiтацца «на русю манер» ды з большага разумелi рускую гаворку, мова была адным з тых маркерау, што выразна выявша аддаленасць улады ад клопату i жыцця звычайнага чалавека. Калi на першым сходзе у Верасаве упаунаважаны крыва усмiхауся на «пана-таварыша», iмкнууся тлумачыць, згаджацца на прапановы верасауцау, то на пасяджэн-ш вясковых камiтэтау у Дварчанах ад вымауленага на беларускi манер нязвыклага «Рахматулав/ч» замест «Рахматулаев/ч», нaчaльнiк зямельнага аддзела блiснуу вачыма i уздрыгнуу «яршыстым бобрыкам». Таварыш Нaзiмaу не пaгaдзiуся счакаць тых, хто спазняуся, гаварыу канцылярскай мовай так, што Царыку увесь час прыхо-дзшася ператлумачваць прысутным. У час першага сходу вяскоуцы вучылiся галасаваць, aдчувaлi надзею на чын-ны удзел у справах, аднак ужо на сустрэчы у Дварчанах прaдстaунiкaм вясковых кампэтау прама укaзaлi, за што яны адказваюць i чаго вырашаць не могуць. Так, жаданне даслаць лкт на iмя Стaлiнa, дзеля тлумачэння канфлкту i апраудання таго, хто «пагарачыуся», пaдпiсaны усёй вёскай, выктакау насцярогу i жаданне «посоветоваться». А просьба цыган аб жылл^ якая была вщавочнай мaнiпуляцый i пазабауляла прысутных старшынь вясковых камиэтау правамоцнай сaмaстойнaцi, скончылася нечакана безапеляцыйным тлумачэннем: «Такие дела <пера-дача будынкау> решает временный уездный комитет, а не вы» [6, с. 69].
В. Адамчык паказау безгaспaдaрлiвaсць, фaрмaлiзм, спекулятыунасць новай улады. Адзенне, добрая мэбля з сядзiб асадшкау aкaзaлiся у кaбiнетaх i шафах камиэтчыкау. Ад знiшчэння прыйшлося ратаваць кшп. Нават руплiвы прыхiльнiк савецкай улады, шчыры беларус Царык, што неаднаразова пакутавау ад польскiх улад, не змог выстаяць перад спакусай. За кaроткi час кiрaвaння валасным кaмiтэтaм ён паспраунеу, а у скураным пaлiто,
з гадзшшкам на ланцужку, пачау выглядаць таюм франтам, што яго, жанатага, нават пацягнула да дзяучат. З'явь лiся у яго за гэты 3yciM каротю тэрмiн кiрaвaння валасным кaмiтэтaм гонар i пыха, што зрaбiлi «па-начальнщку непадступным i сaмaвiтa важным».
Праз лёс рэпрэсаванага Аусяшка В. Адамчык распачынау гаворку пра гэты страшны бок бальшавщкага рэжыму. Арышт Саую сiмвaлiчнa адкрывау наступленне часу даносау i паклёпау, пошуку ворагау сярод «^aix». Тэма рэпрэсiй паказала не толью масштаб i спецыфiку з'явы на зaходнебелaрускiх землях, але раскрыла тыя згубныя светапоглядныя i пахалапчныя змены, што паступова aдбывaлiся у свядомaсцi не толькi ахвяр, але i тых, хто дзейшчау з пазщьи улады. Для Ваучка, яю некaлi нават праз удзел у ваенных дзеяннях не змог здабыць сабе права на кар'еру i лепшае жыццё пры Польшчы, неспрыяльнай аказалася атуацыя i пры Саветах. Менавгга праз службу у лепёнах ён пaтрaпiу у спiс тых, «хто трохi замараны» [6, с. 27]. Гэта стала перашкодай не толью для выбрання у камиэт, але для атрымання падзеленай асаднщкай зямлi, нагледзячы на тое, што Марщн быу шчыра захоплены новымi iдэямi i мaгчымaсцямi: «Сённяшнiм светам я i сам не уседзеу бы у Верасаве. Вунь усе хлопцы едуць на шaфёрскiя курсы. А хто i у шахты - на заработю» [6, с. 82]. Кардынальна перaмянiуся з прыходам Саветау i пачаткам рэпрэсiй i лёс Вaйтовiчa. Былы вясковы солтыс ператварыуся у ахвяру: цудам выратаваушыся з пекла Полацкай турмы, згубiушы сувязь з высланай у далёю Казахстан сям'ёй, па вяртaннi у родныя мясцiны ён паспрабавау уладкаваць сваё жыццё у акупацыйны час па шшых законах i мараль
Вельмi кaроткiм аказауся тэрмiн даверу новай улады нават да таюх, як Царык i Мвд Корсак. Шчырыя прыхiльнiкi новых парадкау воляй лёсу вымушаны былi Удзельнiчaць у рэпрэаях аднавяскоуцау i сaмi стaлi aхвярaмi карнай машыны. Лаурын Царык адбыу i адгаравау у турмах уах уладау, што мелi дачыненне да заходне-белaрускiх земляу, дзе «асунууся, высах, змянiуся i пастарэу» [7, с. 81]. На свaiм вопыце ён зразумеу i сутнасць новай: «Гэтая улада высока падымае чалавека. Але кaлi aпусцiць, бывае, то аж зубы затрашчаць» [7, с. 232]. Пры сустрэчы з Мщем ён прызнауся: «Смяяцца, брат, не магу... Усе зубы высыпалкя яшчэ у Гaроднi, а потым у Бaрaнaвiчaх, кaлi ужо узялi свае.» [7, с. 81].
Не пасаромеуся зaявiць пра недавер спакутаванаму у турме Мiцю Корсаку шчога не варты прaдстaунiк рабочай гвардыи 1мполь Верамей: «Тaкiм як ты, не вельмi ужо i давер» [6, с. 16]. Нiбы ведаючы будучыню, стары Корсак перасцерагау сына ад супрацоунщтва з новай уладай, папярэджвау, каб яму не прыйшлося за дзяльбою зямлi складаць стсы на арышты аднавяскоуцау. У вобразе Мщ Корсака пiсьменнiк раскрыу парадоксы часу i трапзм чалавечага лёсу. Шчырая праца дзеля народа пры Саветах стала для яго пачаткам адчуджэння ад сямЧ, вёскi, ды ад тых, хто радасна танчыу у кaнфiскaвaнaй Вaйтовiчaвaй хаце, прывяла да здрады свaiм iдэaлaм i страты сябе. Ён вымушаны быу удзельшчаць у пераразмеркаванш зямлi, рэпрэаях аднавяскоуцау, давау пака-зaннi НКУС на сябра Царыка. Рэпрэсiунaя машына развяла па розныя бaкi некaлi блiзкiх у свaiх марах i спадзя-ваннях, шчырых маладых людзей, а цяпер - сакратара сельсавета i дачку ворага народа. Так атрымалася, што Мщя, не толью удзельшчау у aперaцыi, але сам i арыштоувау дзяучыну. На думку Т. Грамадчаню, В. Адамчык, атсваючы гэту сiтуaцыю, здолеу сказаць сваё адметнае слова, адрознае ад таго, што ужо было створана папярэд-нiкaмi М. Зaрэцкiм i В. Быкавым [8, с. 13]. Па меркаванш В. Кaвaленкi, арыштоуваючы Яшну Вaйтовiч, кветку-сiмвaл роднай зямл^ Корсак здрaдзiу самому духу гэтай зямлi i не мае апраудання [9, с. 244]. У адрозненне ад лгтаратуразнауцы, В. Адамчык у тэтралогп не выказвае адкрытага асуджэння учынку свайго героя, як не паказвае i эмацыйнай буры у яго душы. Аутар з вялшай сiмпaтыяй i павагай раскрывае дзявочую сшу духу, годнасць i смеласць, з якой Янша сустракае арышт, а Корсак хутчэй выклшае шкадаванне, за яюм бачна разуменне абсурд-най безвыходнaсцi сiтуaцыi: нiшто не магло уратаваць Яшну, ды i Мщя не мог адмовщца ад выканання загаду. Разам з тым, на думку Т. Грамадчанш, i танчыць у Вaйтовiчaвaй хаце, перададзенай пад клуб, Корсак бы не стау [8, с. 13]. Мщя, у адрознене ад персанажа В. Быкава з aповесцi «Сцюжа», таксама «хпра уцяг^тага у пaдзеi 30-х гг.», не зрaбiу адназначнага выбару: «Да ско^ бiццa за савецкую уладу» [8, с. 13]. Для яго гэты выбар б^1у непрымальным, як не пайшоу да немцау i не стау партызанам. Т. Грамадчанка пiшa аб тым, што Корсаку, з яго перакананням^ жыццём пры паляках i саветах быу наканаваны свой шлях - трапчны i не ва усiм маральна апрауданы [8, с. 13].
Пакуты сумлення не дaзволiлi забыцца на страшную i трапчную ноч, якая неаднаразова узшкала у пaмяцi i згадалася незадоуга да гiбелi. З надыходам вайны непрадказальныя перыпетыi жыцця спачатку прывялi самога Мiцю да арышту як прaдстaунiкa Саветау, а потым да супрацы з aнтысaвецкiмi сiлaмi, забойства пaртызaнкi i выпадковай смерцi ад рук аднаго з самых бязлиасных персанажау тэтралогй - партызана Рэпкi.
Згадваючы створан^1я у беларускай лiтaрaтуры вядом^1я вобразы прадстаушкоу партызанскага руху, Л. Корань адзначала завостраную пiсьменнiкaм неадназначнасць персанажа Жэшка Рэпкк «У беларускай лiтaрaтуры ужо ёсць тамя героi, як Толя Корзун А. Адaмовiчa, Сцёпка Таукач, камбрыг Прэaбрaжэнскi, нaстaунiк Мароз i Брытвш, Антон Гaлубiн В. Быкава, быкаусюя СотнiкaУ i Рыбак, Сушчэня i Войщк. Ёсць кaрнiкi А. Адaмовiчa: не толькi прымiтыунaе звяр'ё, але i чалавечыя характары савецкага часу са свaiмi вытокaмi i псторыяй. Ды тaкiх партызанау, як у апошняй кшзе В. Адамчыка, здаецца не было» [3, с. 173]. З асобай Жэшка Рэпю, прадстаушка непаважанага, збяднелага праз ляноту i пом^вага роду Катоу, чытач пaзнaёмiуся яшчэ у «Чужой бацькау-шчыне». Але у поунай меры страшная натура гэтага чалавека раскрылася толью з прыходам Савецкай улады. Ён стау актыуным удзельнiкaм i шщыятыуным прaвaднiком iдэй новай улады у жыццё. Ягонае самаапрауданне безгaспaдaрлiвaсцi праз спадзяванне на тое, што Саветы дадуць новую хату «з вaзонaмi», ганарыстаць i адчуванне усеуладнасщ, выклiкaлi трывогу, бянтэжылi, стaлi адной з прычын асцярожнага стаулення i недаверу да бальша-вiкоУ сярод верасауцау. Стары Корсак здзiуляуся: «Але нешта робщца, раз смаркаты Кот чырвоны бант нaчaпiу. 1дзе, бачу, голау задраушы, i ужо з голай фтай носа яму не дастанеш. Во свет настау...» [5, с. 352].
З усталяваннем савецкай улады для Рэпю прыйшоу ягоны час. Жэшк хутка вывучыуся новай лексiцы, меу патрэбную, незаплямленую бiягрaфiю ды расстарауся неабходных дакументау. Служба у рабочай гвардыи, а по-тым у савецкай мшцыи стала магчымасцю вяршыць лёсы людзей, помсцiць за былое. Здзiуляючыся з таго, як удала Жэшк прыстасоуваецца ды упiсвaеццa у новае жыццё, 1мполь думау: «Сляпы шашаль нянaвiсцi i злосцi точыць яго душу, бо чаго ён дратуе i нiшчыць усё, бо чаму помсцщь кожнаму?» [6, с. 114]. Г. Тычко адзначала: «Аутар паказвае, як усё складана i пераблытана у чалавечым свеце, як немагчыма часам дакладна вызначыць вытою зла, трaгедыi» [10, с. 199]. Атсанне разрабавання мясцовым нaсельнiцтвaм асады i жорсткага забойства aсaднiкa Грабяню Рэпкам стала iлюстрaцыяй недапушчальнага, кaлi чалавек кiруеццa нянaвiсцю i помстай, губляе Босю страх, а разам з iм i сваё aблiччa. Гэта жaхлiвaе здарэнне сiмвaлiчнa распачало aдлiк ахвяр, зaбiтых «свaiмi». Мастацкае мысленне пiсьменнiкa пашырыла межы канкрэтнага выпадку, справакаванага класавай варо-жасцю, да агульначалавечага, гумaнiстычнaгa бачання праблемы. Здарэнне стала папярэджаннем пра асцярожнае абыходжанне з любымi, сaмымi добрымi i спрaвядлiвымi, iдэямi. Менaвiтa у рамане «Год нулявы» аповед пра прыход Саветау нaпоУнiуся перасцярогай: «Крый бог, каб свой на свайго руку падняу» [5, с. 395].
Для шсьменшка пазнейшае жыццё Рэпю, якi з пачаткам вайны стау камандаваць партызанскай групай, робiццa выкрыццём непрымальнага: кaлi дзеля iдэi i у iмя «светлай будучынi» i сам чалавек, i яго жыццё перaстaлi быць каштоунасцю, не мелi нi шкадавання, нi цаны. Па меркававанш Л. Корань: «... у новым пачэсным звaннi кaмaндзiрa партызанскай групы, Жэнiк працягвае сваю зацятую, лютую грамадзянскую вайну» [3, с. 173]. Небяс-печныя i непрадуманыя пaртызaнскiя aперaцыi пад яго юраунщтвам не столькi шкодзiлi нямецкiм акупантам, колью неслi беды свaiм. А лш ахвяр савецкага бaрaцьбiтa складауся не толькi з класавых ворагау, але i са свaiх аднавяскоуцау.
Мяркуем, што В. Адамчык праз вобраз Жэшка Рэпкi, дзейнасць яго партызанскай групы, меу на мэце паказаць разнастайнасць праблем акупацыйнага жыцця, iмкнууся узбуйнiць неадназначнасць тых або шшых па-дзей, раскрыць складанасць i супярэчлiвaсць матывацыйнага спектру маральнага выбару. Л. Корань пiсaлa: «На Беларус вайна 40-х гадоу была катастрофай, бо на гэтую зямлю, на галовы гэтых людзей абрынулася не толью нечуваная жорсткая aгрэсiя заваёушкау. Згубнаю стала i тая раз'юшаная лютасць суайчыншкау aдзiн да аднаго, што была насаджана тaтaлiтaрным рэжымам у душах людзей, падзеленых на «чыстых» i «нячыстых» [3, с. 175].
Заключэнне. Пераасэнсаванне сацыяльных стэрэатыпау ва узaемaaдносiнaх заходнебеларускага насель-нщтва з савецкай уладай пашырае ракурс праблематыю народазнауства. Пaрaлелi з м^лым, прадстауленыя у тэтрaлогii В. Адамчыка, выяуляюць i пaдкрэслiвaюць даунюю шматпакутнасць лёсу беларусау, для якiх з надыходам кожнай новай улады становшча не лепшала. Зварот да вопыту жыцця на памежжы дaзволiу аутару зрaбiць выснову аб тым, што выпрабавальны ход гiсторыi пачауся задоуга да Другой сусветнай вайны.
Узаемадачыненш заходнебеларускага нaсельнiцтвa з савецкай уладай прадстаулены шматузроунева i дэта-лёва i раскрыты з пaзiцыi звычайнага вясковага жыхара, яго будзённага клопату, звязанага з надзеяй на зямлю, спaдзявaннямi на лепшае i спрaвядлiвaе жыццё. Аутар раскрыу праблемы пераразмеркавання зямлi i мaёмaсцi, моунае пытанне, адлюстравау шчырыя нaдзеi верасауцау на новую уладу i рaсчaрaвaннi сацыяльнай пaлiтыкaй, паказау фaрмaлiзм, спекулятыунасць i бюракратызм сaвецкiх кiрaУнiкоу. Пiсьменнiк скрупулёзна пазначау моманты новага, нязвыклага для жыхароу памежжа, скiроУвaючы свой аповед на моманты разыходжання, вща-вочна «чужога», што мaркiрaвaлa i вызначала прастору праз савецкае.
Зварот да заходнебеларускай рэчакнасщ у якaсцi факталапчнай асновы тэтрaлогii дaзволiу аутару закра-нуць i прaдстaвiць сваё бачанне беларуска-савецюх стасункау у адным з найбольш складаных перыядау нацыя-нальнай псторыи ХХ ст.: з канца 1938 да 1944 гг. У тэтралогп выразна выяулена: парушаныя лёсы, калекты-вiзaцыя, высылкi i рэпрэсп - тая цана, якая была заплочана народам новай варожай сютэме. Пстарычныя абста-вiны зноу блытал^ прaводзiлi новую мяжу пaмiж свaiмi, aдбiрaлi спадчыннае.
В. Адамчык неаднаразова пaдкрэслiвaу гiстaрычную «паутаральнасць» прынiжaнaгa i бяспраунага пала-жэння народа, якое не мянялася з прыходам новай улады. Праз будзённы клопат, натуральнае i звычнае жаданне вяскоуцау мець сваю зямлю i не залежаць ад кожнай новай улады чужынцау, пiсьменнiк раскрывае праблемы бездзяржaунaсцi i дэнaцыянaлiзaцыi. Паводле меркавання А. Рагул^ у тэтрaлогii В. Адамчык папярэджвае аб тым, што у крызюныя эпохi, народ, пазбаулены уласнай дзяржаунасщ, спaтрэбiццa рэжысёрам крывавых гульняу як па-стаушчык прaфесiйных забойцау, а штэлкентнасць з'яуляецца вельмi кволай гарантыяй гумaнiстычных пaводзiнaУ [2, с. 12].
Прадстаулены аутарам погляд на узаемадачыненш заходнебеларускага насельнщтва i савецкай улады дастаткова смелы i альтэрнатыуны у пaрaунaннi з aфiцыйнaй iдэaлогiяй савецкага часу. Зварот да спрэчных пста-рычных момантау жыцця на памежжы раскрывае праблемы беларускага этнанацыянальнага дыскурсу без павяр-хоУнaсцi i спрошчанасщ, пашырае тэматыку нацыянальнага самапазнання, з'яуляецца актуальным у сучаснасщ.
Л1ТАРАТУРА
1. Тычка, Г. На неспазнаны круг жыцця / Г. Тычка // Л1М. - 1988. - 28 лют. - С. 6-7.
2. Рагуля, А. У шарым часе. Вячаславу Адамчыку - 60 / А. Рагуля // Л1М. -1993. - 29 кастр. - С. 12.
3. Корань, Л. "Што значыць цяпер чалавек?...": па старонках раманау В. Адамчыка / Л. Корань // Цукровы пеушк / Л. Корань. -Мшск : Мастацкая лтратура, 1996. - С. 169-179.
4. Адамчык, В. Чужая бацькаушчына. Раман / В. Адамчык. - Мшск : ТАА «Папуры», 2015. - 511 с.
5. Адамчык, В. Год нулявы / В. Адамчык. - Мшск : Мастацкая л1таратура, 1983. - 396 с.
6. Адамчык, В. I скажа той, хто народзщца: раман / В. Адамчык. - Мшск : Мастацкая лтратура, 1987. - 319 с.
7. Адамчык, В. Голас Kpbrni брата твайго: раман, апавяданне / В. Адамчык. - Мшск : Мастацкая лтратура, 1991. - 287 с.
8. Грамадчанка, Т. Дайсщ да прауды. Творчасць Вячаслава Адамчыка / В. Адамчык // Роднае слова. - 1993. - № 11. - С. 8-15.
9. Каваленка, В. Птах з падрэзанымi крыламi / В. Каваленка // Полымя. - 1992. -№ 5. - С. 235-247.
10. Тычко, Г. Беларуская лтратура Х1Х-ХХ стагоддзяу : час i асобы : вучэб. дапам. / Г. Тычко. -Мiнск : Беларуси дзяржауны ушвератэт культуры i мастацтвау, 2010. - 267 с.
REFERENCES
1. Tychka, G. (1988, 28 November). Na nespaznany krug zhyccja [On the unknown circle of life]. LIM, 6-7. (In Belaruss.)
2. Ragulja, A. (1933, 29 October). U sharym chase. Vyacheslav Adamchyk - 60 [At dusk. Vyacheslav Adamchyk - 60]. LIM, 12. (In Belaruss.)
3. Koran', L. (1996). «Shto znachyc" cjaper chalavek?...»: pa staronkah ramanaw V. Adamchyka [«What does man mean now?...» : through the pages of the Novels of V. Adamchik]. In L. Koran'. Cukrovy pewnik [Sugar cock]. Minsk : fiction (169-179) Minsk: fiction. (In Belaruss.)
4. Adamchyk, V. (2015). Chuzhaja bac"kawshchyna [Strange Homeland. Novel]. Minsk: LLC «Papury». (In Belaruss.).
5. Adamchyk, V. (1983). God nuljavy [The Year 00]. Minsk: Fiction. (In Belaruss.)
6. Adamchyk, V. (1987). I skazha toj, hto narodzicca [And that one who will be born will tell: novel]. Minsk: Fiction. Belarusian. (In Belaruss.).
7. Adamchyk, V. (1991). Golas kryvi brata tvajgo [The Voice of your brother's blood]. Minsk: fiction. Belarusian. (In Belaruss.).
8. Gramadchanka T. (1993). Dajsci da prawdy. Tvorchasc" Vjachaslava Adamchyka [Get to the truth. Creativity Vyacheslav Adamchik]. Rodnae slova [Native word], (11), 8-15. (In Belaruss.).
9. Kavalenka V. (1992). Ptah z padrjezanymi krylami [Birds with clipped wings]. Polymya [Flame], (5), 235-247. (In Belaruss.).
10. Tychko, G. (2010). Belaruskaja litaratura XIX-XX stagoddzjaw : chas i asoby : vuchjebny dapamozhnik [Belarusian literature of the XIX-XX centuries: time and persons : textbook]. Minsk : Belarusian state University of culture and arts. (In Belaruss.).
Пастуту 27.01.2022
ПЕРЕОСМЫСЛЕНИЕ СОЦИАЛЬНЫХ СТЕРЕОТИПОВ В ТЕТРОЛОГИИ ВЯЧЕСЛАВА АДАМЧИКА
Н.Г. АПАНА СОВИЧ
На материале тетралогии В. Адамчика рассматриваются социальные стереотипы, связанные с приходом советской власти в Западную Беларусь в предвоенное время. В романах отражены проявления советского, маркирующие жизнь на пограничье в это время. Писатель раскрывает проблематику восприятия советской власти местным населением, взаимодействие с ней через призму языкового вопроса, надежды и разочарования социальной политикой, проявление формализма и спекулятивности советских руководителей. Переосмысление данного этапа в истории белорусов В. Адамчик показывает с позиции крестьянина, его повседневной жизни, отношения к перераспределению земли и собственности. Экскурс в недалекую историю позволил писателю провести параллели с происходящим, раскрыть неоднозначность социально-политических и культурно-экономических преобразований любой власти для крестьянина-белоруса. Анализ материала позволяет сделать вывод о позиции писателя: разрушенные судьбы, коллективизация, ссылки и репрессии - та цена, которую заплатил белорусский народ савецкой власти. Представленный в тетралогии ракурс переосмысления социальных стереотипов советского расширяет тематику этнонационального дискурса, является актуальным и на сегодняшний день.
Ключевые слова: тетрология, В. Адамчик, Западная Беларусь, советская власть, репрессии, судьба беларуского народа.
RETHINKING SOCIAL STEREOTYPES IN THE TETRALOGY BY VIACHESLAV ADAMCHIK
N. APANASOVICH
Based on the material of V. Adamchik's tetralogy, social stereotypes associated with the arrival of Soviet power in Western Belarus in the pre-war period are considered. The novels reflect the manifestations of the Soviet, which mark life on the border at this time. The writer reveals the problems of the perception of Soviet power by the local population, interaction with it through the prism of the language issue, hopes and disillusionment with social policy, the manifestation of formalism and speculativeness of Soviet leaders. Reinterpretation of this stage in the history of Belarusians V. Adamchik shows from the position of a peasant, his daily life, attitude to the redistribution of land and property. An excursion into recent history allowed the writer to draw parallels with what is happening, to reveal the ambiguity of socio-political and cultural-economic transformations of any government for a Belarusian peasant. The analysis of the material allows us to conclude about the writer's position: destroyed destinies, collectivization, exile and repression are the price paid by the Belarusian people to the Savets authorities. The perspective of rethinking the Soviet social stereotypes presented in the tetralogy expands the subject of ethno-national discourse, and is relevant today.
Keywords: tetralogy, V. Adamchik, Western Belarus, Soviet power, repressions, the fate of the Belarusian people.
