CC BY
116
52
ВЕСНІК МДПУ імя І. П. ШАМЯКІНА
Ф І Л А Л А Г І Ч Н Ы Я Н А В У К І
УДК 821.161.3.0
В. М. Губская
ТРАКТОЎКІ РАМАНА М. ГАРЭЦКАГА «ВІЛЕНСКІЯ КАМУНАРЫ» (1931-1932)
У БЕЛАРУСКІМ ЛІТАРАТУРАЗНАЎСТВЕ
Гэты артыкул у сістэматызаваным выглядзе адлюстроўвае намаганні даследчыкаў-літаратуразнаўцаў аднавіць імя М. Гарэцкага для беларускай літаратуры пасля афіцыйнай рэабілітацыі пісьменніка. Для прыкладу разглядаюцца розныя трактоўкі рамана М. Гарэцкага «Віленскія камунары» ў беларускім літаратуразнаўстве. У артыкуле ў храналагічнай паслядоўнасці выкладзены пазіцыі даследчыкаў у дачыненні да жанравай структуры і вобразаў вышэй названага твора. Акцэнтуецца ўвага на шырыні дыяпазону поглядаў на раман: ад рамана-хронікі, гістарычнага рамана пра рэвалюцыю да першага ў беларускай літаратуры поліфанічнага рамана з элементамі хранікальнага, апісальнага, плутаўскога, авантурна-прыгодніцкага і разам з тым рэалістычнага пісьма.
Уводзіны
«Не шкадуючы сіл рабіць усё магчымае і нават немагчымае ў высакароднай справе адраджэння нацыянальнай культуры, у распаўсюджванні ведаў пра беларускі край, пра яго выдатных сыноў, што прысвяцілі сваё жыццё слугаванню Бацькаўшчыне. Рабіць шчыра, сумленна, з поўнай душэўнай аддачай, не наракаючы на цяжкасці і не чакаючы ўзнагарод» [1, 3], - такімі былі словы запавету М. Гарэцкага, чалавека, што з прычыны палітычнай сітуацыі, якая ўзнікла ў 30-я гады, пражыў у больш-менш нармальных умовах са сваіх амаль 45 гадоў толькі 13 год.
Агульнавядома, што арышт пісьменніка ў 1930 годзе стаў сур’ёзнай перашкодай для яго літаратурнай дзейнасці: імя М. Гарэцкага было выкраслена з літаратуры, творы забаронены, а вывучэнне спадчыны на пэўны час было спынена.
Вынікі даследавання і іх абмеркаванне
Неабходнасць нанава перачытаць творчую спадчыну М. Гарэцкага адзначаў Д. Бугаёў у артыкуле «Аплачана жыццём» (2003). «Цяпер гэта становіцца і пільна неабходным, і, што не менш важна, магчымым, бо сам час не толькі па-новаму высвечвае вялікасную ў ягоным падзвіжніцтве, трагедыйна-пакутніцкую ў самаадданым служэнні Бацькаўшчыне постаць пісьменніка, але і дазваляе гаварыць пра ўсё зробленае ім, без аглядкі на яшчэ нядаўна непарушныя ідэалагічныя догмы і тыя жорсткія цэнзурныя забароны, якія раней вельмі моцна абмяжоўвалі даследчыкаў, а ў нечым і проста скоўвалі іх, вымушаючы на яўныя недагаворкі, свядомыя ўмаўчанні і іншую эквілібрыстыку, ад якой напакутаваліся ўсе, хто хоць трохі думаў пра сваю адказнасць перад чытачом і яе вялікасцю Праўдай» [2, 176-177].
Трэба выказаць словы павагі тым даследчыкам, якія першымі ўзяліся за аднаўленне, а у нейкай ступені і новае адкрыццё гэтага імя беларускім чытачам, што было не толькі нялёгка, але і рызыкоўна.
Звернемся да кнігі М. Мушынскага «Падзвіжнік з Малой Багацькаўкі», у якой ён апавядае пра спробу літаратуразнаўцаў яшчэ ў гады Вялікай Айчыннай вайны выкарыстаць прадуктыўныя ідэі Гарэцкага-даследчыка без спасылак на яго імя. «Напрыклад, - узгадвае М. Мушынскі, -М. Ларчанка ў артыкулах і ў праграме курса па гісторыі беларускай літаратуры ўслед за М. Гарэцкім высока ацэньвае творчасць Ф. Багушэвіча. Аднак смелыя спробы «вяртання» ў беларускае літаратуразнаўства аб’ектыўных ацэнак Гарэцкага-даследчыка былі адразу перапынены вульгарызатарскай крытыкай» [3, 7]. Даследчыкам 1960-х гадоў трэба было пераадолець немалыя перашкоды, каб не толькі вярнуць імя вялікага беларускага пісьменніка ў літаратуру, але і надаць новае жыццё яго творам. (Першым творам, надрукаваным пасля рэабілітацыі пісьменніка (19 снежня 1959 года, газета «Літаратура і мастацтва»), было апавяданне «Стары прафесар» з кнігі «Досвіткі» (1926 )).
ФШАЛАГГЧНЫЯ НАВУКІ
53
Задача артыкула - у сістэматызаваным выглядзе (згодна з храналагічнай паслядоўнасцю) паказаць варыянты трактовак жанравай структуры і сістэмы вобразаў герояў у рамане М. Гарэцкага «Віленскія камунары». Агляд пазіцый літаратуразнаўцаў па дадзеным пытанні пачынаецца з аналізу прац 1959 года - часу рэабілітацыі М. Гарэцкага. Падкрэсліваецца, што галоўнай задачай даследчыкаў той пары была спроба аднавіць імя беларускага пісьменніка М. Гарэцкага, які з прычыны палітычных абставін 1930-х гадоў быў выкраслены з літаратуры.
Гісторыю выхаду ў свет рамана «Віленскія камунары» можна пачаць з ліста Гаўрылы Гванавіча, брата пісьменніка, да Леанілы Усцінаўны і Галіны Максімаўны, жонкі і дачкі М. Гарэцкага, які быў напісаны ў студзені 1958 года. Згадкі пра гэты ліст можна зноў жа знайсці ў вышэйназванай кнізе М. Мушынскага. Як сведчыць даследчык, у гэтым лісце Г. Гарэцкі прапануе Леаніле Усцінаўне і Галіне Максімаўне «звязацца з П. Глебкам, каб пагаварыць з ім наконт магчымай публікацыі рамана «Віленскія камунары» і іншых твораў М. Гарэцкага» [3, 9].
Аднак, як вядома, у першы збор твораў М. Гарэцкага, якім было «Выбранае» (I960), раман «Віленскія камунары» не быў уключаны, і гэта не выпадкова, бо «табу» на імя пісьменніка, якое дзейнічала амаль чвэрць стагоддзя, не магло не адбіцца на поглядах рэдактараў і даследчыкаў. Першы збор твораў «Выбранае» суправаджала асцярожная прадмова даследчыка А. Семяновіча, у якой мы чытаем: «Літаратурная спадчына Максіма Гарэцкага невялікая. Яна складаецца з якіх двух дзесяткаў апавяданняў, некалькіх аповесцей, запісак і шэрагу невялікіх сцэнічных твораў. Яго пяру належыць таксама літаратуразнаўчая праца «Гісторыя беларускае літаратуры» (Вільня, 1920; Мінск, 1924, 1926 гг.)... Шмат якія творы М. Гарэцкага для нашага часу гучаць ужо архаічна, яны не могуць задаволіць сучаснага чытача ні сваім зместам, ні эстэтычнымі якасцямі» [4, 3]. Як бачым, даследчыкам істотна заніжаны вартасці твораў М. Гарэцкага; зусім не згадваюцца раманы «Віленскія камунары», «Камароўская хроніка», драматызаваная аповесць «Антон», публіцыстычныя творы, перакладчыцкая, педагагічная дзейнасць пісьменніка.
Даследчыкі разумелі сапраўдную каштоўнасць творчасці М. Гарэцкага, працавалі настойліва і рупліва, і насуперак усім перашкодам у 1963 годзе ў часопісе «Полымя» ўбачыў свет раман М. Гарэцкага «Віленскія камунары» (1931-1932). Аўтарам прадмовы быў М. Лужанін, які прысвяціў М. Гарэцкаму наступныя словы: «Мы, у першую чаргу літаратары, літаратуразнаўцы і мовазнаўцы, як след яшчэ не прачыталі Гарэцкага. А пара б перадаць яго творы чытачу са справядлівай ацэнкай іх, фактаў літаратуры, цвяроза суаднесеных да часу стварэння і часу новага прачытання. Пара, каб гэты мастак буйнога, сапраўды-такі «самароднага», не падобнага на нічый іншы, таленту стаў на сваё заслужанае, але так і не здабытае пры жыцці месца» [5, 15], -такія словы суправаджалі першы выхад у свет рамана «Віленскія камунары». 6 траўня 1964 года секцыя перакладчыкаў ССП праводзіла пасяджэнне, прысвечанае чытанню перакладу «Віленскіх камунараў». На гэта мерапрыемства быў запрошаны брат М. Гарэцкага - Г. Гарэцкі. У яго лісце да Леанілы Чарняўскай-Гарэцкай і Галіны Гарэцкай чытаем: «А. Р. Гатаў [А. Р. Гатаў - рускі пісьменнік, перакладчык “Віленскіх камунараў” на рускую мову. - Камент. В. Г.] сказаў караценькую ўступную прамову і прачытаў 6-7 кавалкаў, пераважна з першае часткі... Потым папрасілі мяне сказаць пра брата. Гаварыў я караценька аб месцы “Віленскіх камунараў” у літаратурнай творчасці Максіма. Адзначыў, што гэты раман як бы мадэль вялікай эпапеі “Камароўскай хронікі”.
Потым гаварыў перакладчык Дораў [Дораў-рускі перакладчык. - Камент. В. Г.]. Ён адзначыў станоўчыя бакі рамана, але выказаў думку аб невыразнасці далейшага лёсу Мацея Мышкі. Ён застаўся ў Вільні як абываталь, без азначанай палітычнай мэты. Дораў раіў нават перарабіць канец... (!?)
Затым цёплую прамову сказаў Гарбачоў [Гарбачоў М. В. - рускі пісьменнік, перакладчык. -Камент. В. Г.], беларускі пісьменнік і перакладчык з Віцебшчыны, неафіцыйны прадстаўнік беларускай літаратуры ў Маскве...
Гарбачоў адзначыў, што “Віленскія камунары” належаць да рэдкіх твораў пра рэвалюцыю, яе першыя крокі на ўскраіне Расійскай імперыі, мастацкую праўдзівасць твора, амаль дакументальнасць, лёс чатырох пакаленняў і прыход апошняга пакалення да Кастрычніка; неабходнасць пазнаёміць рускага чытача з творчасцю аднаго з пачынальнікаў беларускай прозы.
Апошнім выступаў Аўг. Сям. Мазалькоў. Ён казаў, што Максім - яго настаўнік, па “Гісторыі беларускае літаратуры” яго ён вучыўся... Мазалькоў станоўча ацаніў “Віленскіх камунараў”. Ён адзначыў, што Максім першы напісаў беларускі раман “Дзве душы”, раней Якуба Коласа; што Максім - арыгінальны пісьменнік, імя якога ў часе культу было пад забаронай; выданне “Віленскіх камунараў” на рускай мове - як бы новае нараджэнне пісьменніка, зварот яго савецкай грамадскасці, і што гэта - самае важнае.
54
ВЕСНІК МДПУ імя І. П. ШАМЯКІНА
Ну, вось і ўся мая кароценькая справаздача. Мы з Лараю былі рады, што імя Максіма не баяцца гаварыць уголас, з пашанаю, без зняважлівых лаянак і заўваг. Але прапанова Дорава здалася нам недарэчным напамінкам, што крытыку тыпу вось такіх шуканняў заганы яшчэ трэба чакаць» [6, 419-421].
Гэты ліст не толькі паказвае нам, як савецкая крытыка ўспрыняла раман адразу пасля выхаду ў свет, але і ілюструе логіку фарміравання адносін да твора. Твор савецкай літаратуры абавязкова павінен быў пракламаваць дзяржаўныя ідэі, пазіцыя героя мусіла быць дакладна акрэсленай і прадвызначанай. Гэтай пазіцыі дзеля вяртання імя вялікага пісьменніка на літаратурную ніву і прытрымліваліся даследчыкі творчасці М. Гарэцкага.
Так, Ю. Пшыркоў у артыкуле «Максім Гарэцкі і яго раман «Віленскія камунары», матэрыял для якога быў напісаны ў 1965 годзе, выказваў наступную думку: «Адной з важнейшых эстэтычных праблем літаратуры сацыялістычнага рэалізму з’яўляецца стварэнне вобраза камуніста, чалавека-змагара і пераўтваральніка жыцця на новых сацыяльных і палітычных асновах... [вылучана мною. - В. Г.]. Свой плённы ўклад у распрацоўку названай праблемы зрабіў і Максім Гарэцкі. Вобразы камуністаў у яго рамане не схема, а жывыя людзі, і ў гэтым вялікая паэтычная прыгажосць і сацыяльная значымасць «Віленскіх камунараў»... «Віленскія камунары» - раман гістарычны. Аўтар адлюстраваў адзін з найбольш важных і рашаючых этапаў у барацьбе беларускага і літоўскага народаў за перамогу сацыялістычнай рэвалюцыі. Ён апісаў рэальныя гістарычныя падзеі, паказаў сапраўдных удзельнікаў» [7, 111-112].
Суровай летапіснай праўдай пра тое, як беларускі і літоўскі народы змагаліся за Кастрычнік, называў раман «Віленскія камунары» і Б. Сачанка [8, 111-112].
У 1968 годзе высока ацаніў раман «Віленскія камунары» Д. Бугаёў (у першай пасля рэабілітацыі пісьменніка манаграфічнай працы, якая так і называлася - «Максім Гарэцкі»).
У 1971 годзе М. Мушынскі, працуючы над калектыўным выданнем «Беларуская савецкая проза: раман і аповесць», у дачыненні да творчасці М. Гарэцкага адзначаў наступнае: «У першай палове 30-х гг. выяўляюцца адчувальныя сімптомы ўтварэння яшчэ адной жанравай формы, іншай тыпалагічнай разнавіднасці, шмат у чым адрознай, непадобнай на дынамічны, вострасюжэтны раман [«Вязьмо» М. Зарэцкага, «Дужасць» Б. Мікуліча. - М. М.]. Мы маем на ўвазе творы, у якіх назіраецца ўзмацненне эпічных тэндэнцый, адбываецца эпізацыя жанру рамана. Гэты працэс можна прасачыць на прыкладзе раманаў «Праз гады» П. Галавача, «Бацькаўшчына» К. Чорнага, «Віленскія камунары» і «Камароўская хроніка» М. Гарэцкага» [9, 131].
Такім чынам становіцца зразумелым, што імкненне разглядзець ідэю твора «Віленскія камунары» праз непарыўную сувязь з рэвалюцыяй, акцэнт на дакументальнасць і дакладнасць адлюстравання падзей - гэта імператыў часу. Відавочна, што ў 1970-я гады больш пэўнымі зрабіліся ацэнкі рамана з увагай да яго жанравай структуры, паслядоўныя спробы ўвесці яго ў агульналітаратурны кантэкст, супаставіць з творамі іншых раманістаў, падкрэсліць жанравае наватарства М. Гарэцкага.
Безумоўна, нельга абмяжоўваць ролю рамана толькі тым, што аўтар паказаў станаўленне працоўнага чалавека суб’ектам гісторыі, адлюстраваў набыццё ім сацыяльнай і палітычнай значымасці.
М. Мушынскі адзначыў: «Сённяшнія ацэнкі рамана павінны вынікаць не з меркаванняў палітычнага характару, а з аб’ектыўнага вывучэння вобразнай сістэмы твора» [3, 418]. Гэта выказванне трэба разглядаць не як прапанову, а як канцэпцыю пры доследзе і вывучэнні рамана «Віленскія камунары», чым, па сутнасці, і пачалі займацца даследчыкі ў работах новага тысячагоддзя.
Новы акцэнт пры аналізе рамана «Віленскія камунары» зрабіў І. Чыгрын. У сваёй кнізе «Паміж былым і будучым», выдадзенай у 2003 годзе, ён разглядае раман М. Гарэцкага «Віленскія камунары» па-новаму, па-за старой ідэалогіяй. Так, абсалютна прымаючы думку аб тым, што мэтай твора было адлюстраванне максімальна аб’ектыўнай карціны рэчаіснасці, даследчык звяртае пільную ўвагу на звычайны статыстычны факт - урывак з рамана, які дае нам звесткі пра колькасць фабрычна-заводскіх рабочых у Вільні з падрабязным пералікам тых спецыяльнасцей, па якіх яны працавалі, і, безумоўна, пра тое, што паўсюль сталі з’яўляцца рэвалюцыйныя гурткі. Адсюль даследчык робіць вывад: не было ў Вільні грунтоўнай глебы для зараджэння падобнага руху, аргументуючы сваю думку тым, што «большасць у Вільні (а па Беларусі ў цэлым, трэба думаць, і большы працэнт назбіраўся) сярод рабочых былі рамеснікі. А гэта нават паводле ленінскай тэорыі рэвалюцыі (маўляў, асноўнай рухаючай сілай з’яўляецца прамысловы пралетарыят) азначае ў сваю чаргу не што іншае, як тое, што ў нашым краі належнай глебы да ажыццяўлення рэвалюцыі не мелася. Ва ўсякім разе сацыялістычная рэвалюцыя была тут справай дачаснай» [10, 131].
ФШАЛАГГЧНЫЯ НАВУКІ
55
Далей Г. Чыгрын разважае пра вобразы камунараў - хто яны, якія патрабаванні да жыцця выстаўлялі, чаго дабіваліся? Даследчык закранае праблему «прысланых людзей», «людзей-схем» (у чым, дарэчы, можна бачыць супярэчанне Пшыркову), адзначае адзяленне герояў твора на дзве групы - людзей-манекенаў ці, як піша Г. Чыгрын, ахвяр тэорыі, і звычайных жывых людзей. Менавіта ў гэтым, на думку даследчыка, і заключала асноўная праўда гісіарычнаіа моманту: паводле чалавечай сутнасці адны героі не столькі блізкія са сваімі супольнікамі, колькі супрацьстаяць ім, хоць па вялікім рахунку закліканы рабіць адну і тую ж справу, рухацца да адных і тых жа мэт. Безумоўна, у гэтых разважаннях адчуваецца вольналюбівы настрой літаратуразнаўства пачатку XXI стагоддзя.
На фоне разважанняў даследчыка над вобразамі камуністаў як людзей прысланых хочацца адзначыць пазіцыю Д. Бугаёва, змешчаную ў кнізе «Праўда і мужнасць таленту» (1995). Д. Бугаёў выказвае, на першы погляд, не зусім характэрную для часу «перабудовы» думку: «У адным з нядаўніх выступленняў давялося пачуць, нібыта пісьменнік (і якраз у «Віленскіх камунарах») паказаў заганнасць камуністаў, надоўга апярэдзіўшы ў іх крытыцы самога А. Салжаніцына. Але гэта ўжо з галіны новых міфаў, у якіх М. Гарэцкі менш за ўсё мае патрэбу.
Нават пры самым беглым чытанні нельга не заўважыць, што ў рамане «Віленскія камунары» менавіта камуністы, усе без выключэння, паказаны станоўча, як людзі гераічнага дзеяння і высокіх памкненняў, гатовыя аддаць сваё жыццё за свае перакананні. «Слава герою!» - так завяршаецца апавяданне пра трагічны лёс камуніста Кобака. Г гэтыя словы выяўляюць галоўную сутнасць, квінтэсенцыю таго пачуцця, з якім глядзіць на віленскіх камунараў Мацей Мышка [2, 264].
Уважліва прачытаўшы раман «Віленскія камунары», складана не пагадзіцца з Д. Бугаёвым у тым, што герой Гарэцкага на самой справе шчыра захапляецца вобразамі «сваіх», менавіта «сваіх» камуністаў, бо гэта былі маладыя людзі з палымяным сэрцам (магчыма, такім быў і сам Гарэцкі падчас рэвалюцыі), якія шчыра верылі ў ідэю роўнасці і ўскладалі надзеі на людзей, якія абяцалі знішчыць несправядлівасць старога ладу і пабудаваць новае жыццё, заснаванае на ідэі вялікага гуманізму.
Г. Чыгрын жа прапануе сканцэнтраваць увагу на праблеме развіцця нацыянальнага руху. У яго кнізе мы можам прачытаць: «Важным момантам рэальнага стану рэчаў у краі быў, несумненна, нацыянальны рух, пра што ў творы Максіма Гарэцкага, нягледзячы на канкрэтную тэматычную (сацыялістычная рэвалюцыя і рабочы клас) зададзенасць, гаворыцца вельмі выразна і пра што крытыка недаравальна маўчыць. Гэта якраз той аспект, які рэальна можа дапамагчы выразней акрэсліць ідэйную накіраванасць твора» [10, 139].
Адмысловыя спробы «апраўдаць» Гарэцкага за залішняе захапленне дакументальнасцю, «якая дзе-нідзе яўна, нават груба публіцыстычна выступае з-пад мастацкіх фарбаў «Віленскіх камунараў» рабіў і Алесь Адамовіч (яго праца пра М. Гарэцкага створана яшчэ ў савецкі перыяд), быццам у апраўданне называючы гэты прыём «сведчаннем некаторай незакончанасці, недапрацаванасці, усё яшчэ нявынашанасці твора, нават паспешлівасці» [11, 281]. Аднак здаецца, што А. Адамовіч на самой справе добра разумеў - М. Гарэцкага не трэба «апраўдываць», яго творы трэба ўважліва вычытваць. У сваёй кнізе «Браму скарбаў сваіх адчыняю» (1980) ён пісаў: «А колькі скарбаў у гэтай спадчыне, пакінутай М. Гарэцкім, яшчэ не разгледзелі мы, не вывучылі, не ацанілі па-сапраўднаму. <...> Не ўдакладніўшы месца М. Гарэцкага ў агульным працэсе развіцця беларускай і савецкай літаратуры, немагчыма правільна ўбачыць і ацаніць сам гэты працэс» [12, 194].
Але гэта задача была на будучыню, у 1970-я гады трэба было вярнуць М. Гарэцкага ў савецкую літаратуру, і рабіць гэта трэба было асцярожна і памяркоўна.
Усе прыведзеныя высновы крытыкі дадаткова «тлумачаць» словы самога аўтара, які 10 снежня 1931 года напісаў: «Канчаю апрацоўваць “Камунараў”. Цяжка мне іх пісаць для друку, усё баюся, як не зрабіць якой памылкі ў асвятленні» [13, 430]. Задачай даследчыкаў якраз-такі і з’яўляецца дайсці да разумення таго, якую ж памылку баяўся зрабіць Гарэцкі, і што на самой справе было прадметам яго асвятлення. «Тым вышэй творчы подзвіг Гарэцкага-пісьменніка, калі ён выйшаў пераможцам у няпростым змаганні з умовамі паднявольнага існавання і складанасцю матэрыялу, пакладзенага ў аснову твора. Перамога выйшла ў выніку смелага творчага рашэння многіх мастацкіх задач.
Так, напрыклад, выбар галоўнага героя і формы аповеду - ад яго імя - прадыктаваны імкненнем аўтара замаскіраваць ад пільнага цэнзарскага вока свой уласны пункт гледжання, у тым ліку і ўласнае разуменне рэвалюцыі, схавацца за героя апавядальніка», - адзначае М. Мушынскі [3, 425].
Менавіта таму вобраз Мацея Мышкі - галоўнага героя твора - выклікае вялікую цікавасць даследчыкаў. Збіральная характарыстыка водгукаў на вобраз можа выглядаць наступным чынам: патомак былога прыгоннага, чалавек сялянскага паходжання, які з цягам часу стане «тыповым прадстаўніком рабочага класа, які потым перарасце ў камуніста, чалавека-змагара і пераўтваральніка жыцця на новых сацыяльных і палітычных асновах» [7, 111]. А на той момант ён усяго толькі, як адзначаў Г. Чыгрын, «дзівак з мізэрным прозвішчам Мышка», «непасрэдны»,
56
ВЕСНІК МДПУ імя І. П. ШАМЯКІНА
«капрызны і ўпарты», які не мае трывалай палітычнай пазіцыі. Пры ўсім гэтым даследчыкі сыходзяцца на думцы, што гэта збіральны вобраз, цалкам падпарадкаваны гісторыі ці, як вызначыў М. Мушынскі, «носьбіт адбітку гістарычнага вопыту мінулага» [14, 156].
Вобраз бунтарскі, і менавіта гэта здольнасць Мацея Мышкі «не трываць» выклікала ў даследчыкаў розначытанні. Так, адны сцвярджалі, што Мацей «ад стыхійнага пратэсту прыйдзе да разумения неабходнасці згуртаванай барацьбы пад кіраўніцтвам камуністаў» (Мушынскі М., 1984 год) і стане свядомым і актыўным барацьбітом за новае жыццё (Бугаёў Д., 1968 год), другія сумняваліся ў Мацеевай здольнасці свядомай ацэнкі рэчаіснасці і наяўнасці трывалага погляду на гістарычную сітуацыю па прычыне адсутнасці рацыянальнага падыходу да рэчаіснасці і стыхійнага характару мыслення (І. Чыгрын, 2003 год).
На стыхійны характар удзелу беларуса ў барацьбе звяртае ўвагу і Алесь Адамовіч у 1975 годзе, знаходзячы такія дзеянні часам «гарачымі» і «бяздумна-безагляднымі», а значыць мала апраўданымі, нягледзячы на сілу супраціўлення. «Супраць людзей такога тэмпераменту, такога складу характару бязлітасна дзейнічае «закон гістарычнага бумерангу», - сцвярджаў А. Адамовіч. -Бо актыўнічаюць Мышкі часцей за ўсё - як узрываюцца. Калі ўжо больш цярпець не можна. Без патрэбнай гістарычнай і нацыянальнай свядомасці. Дорага, заўсёды вельмі ж дорага абыходзіцца такім людзям, як Мышкі, «удзел у гісторыі». Жывуць яны гістарычным жыццём не пастаянна, а імпульсіўна, «час ад часу». Адштурхнуць «бумеранг» і зноў пагружаюцца ў паўсядзёншчыну, у клопаты, справы, думкі свае, а ён вернецца ды так стукне! І зноў нечакана» [11, 289]. Але ж Мацей, як бачыць Адамовіч, герой перспектыўны, які актыўна бярэ ўрокі ў гісторыі, а значыць будучае за імі - рэальнымі людзьмі, энергія якіх падпітана бунтарскім вопытам продкаў.
Відавочна, што вобраз Мацея Мышкі дастаткова складаны, у яго стварэнне Гарэцкі заклаў не толькі свой творчы вопыт, але і жыццёвы. І адказаць гэтым вобразам імкнуўся не толькі на пытанне «што рабіць?», але і спрабаваў указаць на тое, з чым трэба змагацца. І не выпадкова герой твора такі непасрэдны капрызны дзівак з камічна бунтарскім мінулым, і не выпадкова, як трапна заўважаў А. Адамовіч, адчуваецца ў творы рука «Пісарэвіча» [11, 288].
Неардынарнасць вобраза Мацея Мышкі і нестандартнасць самога рамана адзначаў таксама М. Стральцоў. У адным са сваіх артыкулаў ён пісаў: «Вось жа жыве, доўжыцца ў нацыянальнай свядомасці і часе гэтая немудрагелістая, нават праставатая хроніка, гаротная адысея непаўторнага Мацея Мышкі, такога жывога да асязальнасці беларуса «...» Вось прыклад кнігі па-сапраўднаму сацыяльна дакладнай, рэвалюцыйна-пафаснай, да здзіўлення проста зробленай на матэрыяле то бытавым, то любоўным, на дакуменце то адозвы, то газеты, на фактах сямейнага летапісу, на ледзь не анекдатычнай прыгодзе, а наогул на калабруньёнаўскім адчуванні будзённага дня як дня гістарычна-непаўторнага, сацыяльна- і грамадска-дзейснага, гістарычна-аптымістычнага. Вось прыклад смелага, невучнёўскага абыходжання з жанрам, які жыве не толькі на ўзроўні падзеі ці героя, але і як бы з аглядкай, з пасміханнем на літаратурную традыцыю, на сюжэт то авантурны, то куртуазны (памятаеце душачку Юзю?), на ідылічную сямейную хроніку з добрымі «бацюшкамі» і «матушкамі», а наогул жа вы адчуваеце, што аўтару ў мастацкай свабодзе ягонай карціць пагарэзіць дзе-нідзе то з маскай якога-небудзь Тома Джонса-знайдыша, то беднага Бапрэ, які, як вядома, у айчызне сваёй быў цырульнікам, пасля ў Прусіі салдатам і г. д. «...» І жыве, і трапечацца, і сумуе, і смяецца, і задумваецца, і пратэстуе, і цягнецца да зброі разам з героем Мышкам жыццёва паўнакроўная народная стыхія, і мы ахвотна пасля гэтага даруем аўтару і эскізнасць некаторых старонак, і несуразмернасць там-сям прыватнага і галоўнага, і замаруджанасць у некаторых выпадках самога апавядання» [15, 177].
Л. Корань (у артыкуле 1996 г.) развіла гэта меркаванне, якое яскрава кантрастуе з агульнапрынятым большасцю даследчыкаў поглядам як на галоўнага героя, так і на сам твор. Разважаючы над «крытычнымі інтэрпрэтацыямі» твора ў савецкія часы, Л. Корань пісала аб вымушанай гісторыка-рэвалюцыйнай трактоўцы зместу «Віленскіх камунараў». «Адсюль, -рабіла вывад Л. Корань, - пэўны камізм шэраговых інтэрпрэтацый «Віленскіх камунараў», бо добразычлівыя крытыкі мусілі рабіць М. Гарэцкага ў сэнсе ідэалогіі, так сказаць, свяцейшым за папу рымскага, а ў сэнсе эстэтыкі - кандовым панарамным эпікам - сацрэалістам» [16, 50].
Атрымліваецца, што тыя недахопы рамана, на якія часам указваюць даследчыкі, можна назваць недахопамі першаснага, актуальнага для 1960-х гг. прачытання. Ці, як дакладна адзначыла Л. Корань, такія «недахопы рамана ёсць толькі натуральныя рысы ягонай сюжэтна-кампазіцыйнай структуры; і зразумела, што «несуразмернаць там-сям прыватнага і галоўнага» ў вуснах Стральцова маскіруе перад цэнзураю іменна тую абсалютную дэсакралізацыю пэўнага «рэвалюцыйнага пафасу», якая пануе ў рамане Максіма Гарэцкага і якая сцвярджае Гарэцкага сапраўдным мастаком, аўтарам рукапісаў, якія не гараць» [16, 51]. Раман і ў наш час не пакідае пасля прачытання адназначнага ўражання, а яго змест не мае адназначнай трактоўкі.
ФІЛАЛАГГЧНЫЯ НАВУКІ
57
Вывады
Гарэцкі стварае такую літаратурную прастору, якая дае нам магчымасць быць удзельнікамі складанай літаратурнай падзеі пад назвай «твор», прыводзіць да разумення таго, што неабходна схіліцца да аналізу не толькі падзей унутры сюжэта, але і вынесці гэтыя падзеі з-за межаў твора, каб увесці ў гістарычны кантэкст. Гэта ў сваю чаргу прыводзіць да адчування прысутнасці ў рамане двух апавядальнікаў, двух галасоў - голасу пісьменніка і голасу героя М. Мышкі, якія існуюць паралельна і пры гэтым гарманічна.
Жанр рамана «Віленскія камунары» М. Гарэцкага незвычайны, сінкрэтычны: у ім спалучаюцца рысы пісьма паслядоўна-хранікальнага, апісальнага, своеасаблівай сямейнай сагі, а таксама авантурна-прыгодніцкага, плутаўскога, і разам з тым рэалістычнага, з тыповымі вобразамі і сітуацыямі, з сацыяльнай дэтэрмінаванасцю і гістарызмам. Наяўнасць гэтых асаблівасцяў разам з новым для беларускай літаратуры існаваннем у мастацкім творы двух «свядомасцяў», двух «галасоў» і ёсць тая стылявая поліфанія, якая робіць раман М. Гарэцкага «Віленскія камунары» ўнікальным.
Літаратура
1. Гарэцкі, Р. Ахвярую сваім «я»... (Максім і Гаўрыла Гарэцкія) / Р. Гарэцкі. - Мінск : Беларуская навука, 1998. - 285 с.
2. Бугаёў, Д. Аплочана жыццём / Д. Бугаёў // Праўда і мужнасць таленту. - Мінск : Мастацкая літаратура, 1995. - 414 с.
3. Мушынскі, М. Падзвіжнік з Малой Багацькаўкі / М. Мушынскі. - Мінск : Беларуская навука, 2008. - 510 с.
4. Семяновіч, А. Максім Гарэцкі [Прадмова] // Максім Гарэцкі. Выбранае. - Мінск : Мастацкая літаратура, 1960. - 215 с.
5. Лужанін, М. Лёс пісьменніка і твора / М. Лужанін // Полымя. - 1963. - № 3. - 52 с.
6. Гарэцкі, Г. Выбранае / Г. Гарэцкі. - Мінск : Беларускі кнігазбор, 2002. - 544 с.
7. Пшыркоў, Ю. Максім Гарэцкі і яго раман «Віленскія камунары». Цыт па : Максім Гарэцкі: Успаміны, артыкулы, дакументы. - Мінск : Мастацкая літаратура, 1984. - 366 с.
8. Сачанка, Б. Другое нараджэнне. Цыт па : Максім Гарэцкі: Успаміны, артыкулы, дакументы. -Мінск : Мастацкая літаратура, 1984. - 366 с.
9. Мушынскі, М. Раман і аповесць 30-х гадоў / М. Мушынскі // Беларуская савецкая проза. Раман і аповесць. - Мінск : Мастацкая літаратура, 1971. - 374 с.
10. Чыгрын, Г. Паміж былым і будучым: Проза М. Гарэцкага / Г. Чыгрын. - 2-е выд., выпр. - Мінск : Бел. навука, 2003. - 166 с.
11. Адамовіч, А. Здалёк і зблізку / А. Адамовіч. - Мінск : Мастацкая літаратура, 1976. - 624 с.
12. Адамовіч, А. Браму скарбаў сваіх адчыняю / А. Адамовіч. - Мінск : Мастацкая літаратура, 1980. - 430 с.
13. Гарэцкі, М. Творы: Аповесць. Апавяданні. Жартаўлівы Пісарэвіч: П’еса. Літаратурная крытыка і публіцыстыка. Лісты / М. Гарэцкі. - Мінск : Маст. літ., 1990. - 629 с.
14. Мушынскі, М. Талент шматгранны, самабытны. Цыт па : Максім Гарэцкі: Успаміны, артыкулы, дакументы. - Мінск : Мастацкая літаратура, 1984. - 366 с.
15. Стральцоў, М. Чалавек з Малой Багацькаўкі. Цыт па : Максім Гарэцкі: Успаміны, артыкулы, дакументы. - Мінск : Мастацкая літаратура, 1984. - 366 с.
16. Корань, Л. Цукровы пеўнік. Літаратурна-крытычныя артыкулы / Л. Корань. - Мінск : Мастацкая літаратура, 1996. - 286 с.
Summary
In a systematic way this material reflects the efforts of researchers in literature to restore the name of M. Goretski for Belarusian literature, after the official rehabilitation of the writer. For instance, we consider different interpretations of the novel «Vilenskija Communary» (1931-1932) by M. Goretski in the Belarusian literary critic. Emphasis is laid on the width of the range of views on the novel: from the novel-chronicle, a historical novel about the revolution, to the first in the Belarusian literature polyphonic novel with elements of newsreels, descriptive, adventurous and yet realistic messages.
Паступіў у рэдакцыю 11.03.11.
