CC BY
49
52
ВЕСНІК МДПУ імя І. П. ШАМЯКІНА
Ф І Л А Л А Г І Ч Н Ы Я Н А В У К І
УДК 82.09(476)«19/20»
М. В. Аляшкевіч
ПЕРАДУМОВЫ ТРАНСФАРМАЦЫІ БЕЛАРУСКАЙ ЛІТАРАТУРНАЙ КРЫТЫКІ МЯЖЫ ХХ-ХХІ стст.
Артыкул прысвечаны асэнсаванню перадумоў трансфармацыі сучаснай беларускай літаратурнай крытыкі. Аўтар вылучае эканамічныя, камунікатыўныя, культуралагічныя і псіхалагічныя перадумовы трансфармацыі крытыкі мяжы стагоддзяў. У артыкуле аналізуецца ўплыў на развіццё літаратурнай крытыкі такіх фактараў, як раздзяржаўленне літаратурных інстытуцый і пераход да рынкавай эканомікі, стратыфікацыя чытацкай аўдыторыі і змены ў рэцэпцыі тэкстаў, выкліканыя пашырэннем электронных сродкаў масавай інфармацыі і камунікацыі, інфармацыйная насычанасць і мультыкультуралізм у грамадстве, спад цікавасці да чытання, змена грамадскага статусу літаратуры і крытыкі.
Уводзіны
Крытыка першага дзесяцігоддзя ХХІ ст. апынулася ў зменлівых эканамічных, камунікатыўных і культуралагічных умовах. Паступовае прыстасаванне да іх, асэнсаванне зменаў, якія адбыліся ў папярэдняе дзесяцігоддзе, характарызуюць развіццё сучаснай крытыкі. Да трансфармацыі крытыкі спрычыніліся некалькі ўзаемазвязаных складнікаў: эканамічны -крытыка засвойвае нормы і функцыі, запатрабаваныя рынкам; камунікатыўны - крытыка авалодвае новымі формамі і сродкамі ўплыву на рэцыпіентаў, у тым ліку абжывае новыя сродкі масавай інфармацыі і камунікацыі; культуралагічны - крытыка ажыццяўляе сінтэз набыткаў найноўшай тэорыі літаратуры і гульнявых элементаў масавай культуры; псіхалагічны -крытыка выпрабоўвае новыя стылістыкі і метады ўздзеяння на масавую свядомасць.
Вынікі даследавання і іх абмеркаванне
Эканамічныя перадумовы. Раздзяржаўленне ў час перабудовы літаратурных інстытуцый, такіх, як творчыя саюзы і аб’яднанні, звязаныя з імі СМІ, выдавецтвы і прэміі, спрычынілася да зменаў умоў існавання літаратурнай крытыкі. Эканамічныя наступствы праявіліся найперш у зніжэнні заробкаў крытыкаў і пагаршэнні ўмоў творчасці, што выклікала масавы адток з прафесіі. Напрыклад, за савецкім часам крытык як сябра творчага саюза мог разлічваць на дапамогу пры выданні кніг, атрыманні жылля, арганізацыі адпачынку, на фінансавую падтрымку па заяве і пакрыццё выдаткаў пры пахаванні. Пасля набыцця беларускім Саюзам пісьменнікаў статуса грамадскай арганізацыі гэтыя прывілеі былі страчаны. Прафесійныя крытыкі былі вымушаны шукаць дадатковых заробкаў у іншай прафесіі, а часам і ўвогуле змяняць від заняткаў. З аднаго боку, гэта прывяло да своеасаблівай «радоўкі радкоў» (М. Скобла) - у прафесіі засталіся толькі высока матываваныя, апантаныя крытыкі. З іншага, памяншэнне колькасці крытыкаў прывяло да зніжэння разнастайнасці крытычных водгукаў, індывідуалізацыі крытычнага выступу, росту ступені адказнасці крытыка і паніжэння рэпрэзентатыўнасці яго меркавання. Калі раней крытык мог абапірацца на меркаванне сукупнасці крытыкаў і аўтарытэтную ўстанову - творчы саюз, дык цяпер можа абапірацца адно на ўласны густ і пераканаўчасць аргументаў. Паніжэнне заробкаў мела таксама і сацыяльна-псіхалагічныя наступствы: паніжэнне грамадскага статусу працы крытыка, разгубленасць і песімістычныя настроі аўтараў.
Павышэнне коштаў на друк, выкліканае перабудовачнай лібералізацыяй коштаў, спрычынілася да ўдаражання кніг і друкаваных перыядычных выданняў, абвальнага падзення накладаў, памяншэння лістажу выданняў. Выдавецтвы мусілі перагледзець свае планы -з іх выпадала ўсё, што разлічвалася на доўгатэрміновую перспектыву і не прыносіла непасрэднага
ФШАЛАГГЧНЫЯ НАВУКІ
53
прыбытку, у тым ліку крытыка; аддзелы літаратурна-мастацкай крытыкі перыядычных выданняў таксама рэдукаваліся. Праўда, прычыны, па якіх пад скарачэнне трапіла сярод іншага і крытыка, маюць не эканамічную, а хутчэй ідэалагічную прыроду - крытыка апынулася не прадавальнай, бо разам з літаратурай згубіла свой высокі статус уладарніцы думак: «літаратурная крытыка перастала быць вядучай інстанцыяй, якая выпрацоўвае і дыктуе законы і нормы, перастала быць галоўным сродкам сацыяльнай і культурнай самарэфлексіі» (тут і далей пераклад мой -М. А.) [1, 256].
У той жа момант, узнікненне новых выдавецтваў і выданняў, залежных не ад ідэалагічнага дыктату дзяржавы, але ад рыначнай кан’юнктуры, спрыяла пашырэнню спектру функцый і магчымасцяў крытыкі. Палітычнае кіраванне такой стратэгічна важнай сферай, як СМГ, пачало ажыццяўляцца праз эканамічныя рычагі: для афіцыйнага і незалежнага друку, выдавецтваў усталёўваюцца розныя падаткі [2, 405], квоты на паперу, што ўплывае на іх перыядычнасць, якасць, наклад, распаўсюджанне, кошт і іншыя паказальнікі. Магчымасць доступу выдаўцоў і рэдактараў да міжнародных фондаў і грантаў мела наступствам паўстанне дадатковых пляцовак для крытычных выступаў. Усё гэта прывяло да дэцэнтрацыі сістэмы друку, стварэння пярэстай карціны літаратурнага працэсу без выразнай іерархіі выданняў і выдавецтваў.
Кароткі перыяд паслаблення апекі дзяржавы над беларускімі культурнымі ўстановамі (пачатак 90-х) неўзабаве змяніўся эканамічнымі датацыямі, адыход ад якіх вядзецца дасюль. Гснаванне прыватных культурніцкіх ініцыятыў і міжнародных культурных грантаў разнастайвае беларускую інфармацыйную прастору. У адрозненне ад усходніх суседзяў, у нас захавалася повязь паміж дзяржавай і творчымі саюзамі і арганізацыямі - некаторае паслабленне гэтай сувязі прывяло да пазбаўлення Саюза пісьменнікаў (былога нацыянальнага аддзялення СП СССР) маёмасці (дом адпачынку «Іслач», Дом літаратара) і друкаванага органа - тыднёвіка «Літаратура і мастацтва», затым - да ўтварэння новага Саюза пісьменнікаў. Пад кіраванне новага саюза быў вернуты Дом літаратара і тыднёвік, у той час як стары саюз прайшоў праз судовыя працэсы, працягнуў існаванне як грамадская арганізацыя і заснаваў шэраг іншых СМГ, сярод якіх літаратурны дадатак да газеты «Новы час» - «Літаратурная Беларусь», які выступае эквівалентам колішняга «ЛіМа». Паралельнае існаванне двух саюзаў дапаўняецца дзейнасцю творцаў беларускага ПЭН-цэнтру. Яшчэ адной літаратурнай інстытуцыяй, якая ўплывае на бягучы літаратурны працэс, з’яўляецца Інстытут мовы і літаратуры імя Якуба Коласа і Янкі Купалы Нацыянальнай акадэміі навук.
Выпадзенне пэўнай часткі друку з агульнадзяржаўнай сістэмы распаўсюджання мела вынікам скарачэнне чытацкай аўдыторыі выданняў, канцэнтрацыю выпуску новых кніг і СМГ ў сталіцы і буйных гарадах, вылучэнне ў літпрацэсе геаграфічных цэнтраў і перыферыі і іх узаемнага адасаблення. Для крытыкі гэта азначала згубленне шырокага чытальніцкага кола, стратыфікацыю аўдыторыі па месцы пражывання.
Камунікатыўныя перадумовы. Ператварэнне тэкстаў у тавар, які трэба прапаноўваць выдаўцам і рэдактарам, адбіваецца на ўсёй літаратурнай камунікацыі. Як тавар павінен мець яркую прывабную ўпакоўку, так крытычны тэкст цяпер імкнецца да яркасці, індывідуацыі і адасаблення ад іншых крытычных тэкстаў. Пасля доўгага перыяду выканання дзяржаўных замоў выдавецтвы ад часоў перабудовы апынаюцца сам-насам з чытачом. З аднаго боку, гэта азначае канец выпуску мільённымі накладамі кніг, якія выдаваліся без увагі на чытача і потым хутка траплялі ў разрад макулатуры, каб быць абмененымі на іншае, цікавае чытачу выданне. З другога боку, вывучэнне чытача прыводзіць да арыентацыі кнігавыдаўцоў і рэдактараў на самы непатрабавальны густ, да прадукавання масавага чытва, якое можа быць прададзена ў кароткі тэрмін. Адбываецца размежаванне розных груп чытацкай аўдыторыі. Разлік на чытача, інтарэсы шырокіх чытацкіх масаў прыводзіць да сегментацыі крытыкі: частка крытыкі па-ранейшаму звяртаецца да ідэальнага чытача, частка крытыкі імкнецца захапіць і ўтрымаць увагу рэальнага чытача. Вылучаецца таксама крытыка, разлічаная на спецыфічнага нешматлікага чытача - літаратараў і крытыкаў [3].
Сам чытач не застаецца нязменным. Пашырэнне камп’ютарызацыі, далучэнне творцаў і чытачоў да глабальных баз дадзеных, пошукавых сістэм і сацыяльных сетак адбіваецца на рэцэпцыі тэкстаў. Даследчыкі вылучаюць такія рысы, уласцівыя новым спажыўцам інфармацыі, як фрагментацыя і дысперснасць увагі, хуткасць яе пераключэння [4]. З’яўленне новых прыладаў
54
ВЕСНІК МДПУ імя І. П. ШАМЯКІНА
счытвання і апрацоўкі інфармацыі (рыдэры, мабільныя тэлефоны і КПК), яе прэзентацыі (аўдыёкнігі, скароты ў фармаце мікраблогу) мяняе само ўяўленне аб чытанні. Імклівае развіццё нашых сеткавых СМІ, адпраўным пунктам якога можна лічыць з’яўленне ў 1996 годзе першай электроннай версіі беларускай газеты «Вечерний Минск», працягваецца ўсё першае дзесяцігоддзе новага веку. Змены ў сеціве адбываюцца так хутка, што не заўжды паспяваюць атрымаць належную навуковую і культуралагічную рэфлексію. Гэтыя змены ўлічваюцца крытыкай, якая імкнецца заставацца цікавай для максімальнага кола рэцыпіентаў. Адаптацыя да інтэрнэт-камунікацыі ўплывае на стыль крытыкі, яе жанравую сістэму, выклікае да жыцця новыя формы існавання крытыкі, такія, як форумная крытыка, крытыка ў блогасферы. Паколькі крытыка з’яўляецца відам публічнай камунікацыі, якому ўласцівыя аператыўнасць і рэфлексія над культурнымі працэсамі, пастолькі змены, выкліканыя ўсталяваннем новай культурнай парадыгмы (М. Тычына, Г. Кісліцына), будуць найбольш відавочныя менавіта ў крытыцы: «Літаратурная крытыка ў большай ступені, чым сама літаратура або літаратуразнаўства, звязана з грамадскай камунікацыяй, яе ўмовамі, установамі і сродкамі» [1, 14-15]. Гэта робіць магчымым экстрапаляцыю звестак, атрыманых у ходзе нашага даследавання, на шырэйшае культурнае поле.
Культуралагічныя перадумовы. Сучаснай камунікацыйнай прасторы ўласцівы разамкнёнасць і вынікаючы з яе мультыкультуралізм. Замкнёная раней на самой сабе, савецкая культура пры канцы свайго існавання намагалася ўвабраць і засвоіць амаль цэлае стагоддзе замежнага досведу за адно дзесяцігоддзе. Тое, што даводзілася так інтэнсіўна засвойваць, не было аднародным як па характары (масавае і элітарнае), так і па аб’ёме (асобныя канцэпцыі і цэлыя тэорыі). Інтэлігенцыі трэба было адначасова прывыкаць да, умоўна кажучы, «смерці аўтара» (Р. Барт) і чэргаў па гамбургеры.
Аслабленне ідэалагічнага дыктату і скасаванне цэнзуры прывяло да ўзбагачэння культурнага поля канцэпцыямі, якія распрацоўваліся айчыннымі аўтарамі ў розныя часы да прыходу савецкай улады і пасля яе ўсталявання, а таксама тэкстамі гэтых аўтараў (М. Гарэцкі,
В. Ластоўскі, М. Багдановіч). Напрыклад, падрыхтоўка поўнага збору твораў М. Багдановіча выявіла вялікую колькасць купюр у крытычных працах аўтара [5, 301], таму вяртанне ўсёй крытычнай спадчыны класіка мела вялікае значэнне для айчыннай крытычнай думкі [6, 479]. Вяртанне імёнаў рэпрэсаваных літаратараў мяняла агульную карціну нашай літаратуры, паказвала на яе эстэтычную неаднароднасць (творчасць аўтараў Заходняй Беларусі і беларускіх эмігрантаў).
Пры асэнсаванні культуралагічных змен айчынныя даследчыкі прыходзяць да канцэпцыяў пераходнага перыяду (М. Тычына), змены культурнай парадыгмы (М. Тычына, Г. Кісліцына), усталявання Новай Літаратурнай Сітуацыі (В. Акудовіч, Г. Кісліцына). Характэрнымі рысамі НЛС у 1999 годзе В. Акудовіч называе наступныя: 1) стварэнне сістэмы недзяржаўных літаратурных выдавецтваў і выданняў, незалежных літаратурных аб’яднанняў - «Тутэйшыя», «Таварыства вольных літаратараў», «Бум-бам-літ», - рэгіянальных і мясцовых суполак; 2) вызваленне літаратуры з-пад вонкавага ідэалагічнага дыктату, эстэтычную разняволенасць і размаітасць эстэтычных пошукаў; 3) уздым чарговага беларускага адраджэння, які прыпадае на канец 1980-х -пачатак 1990-х гг.; 4) тэндэнцыю да дэцэнтрацыі і рэгіяналізацыі літаратурнага працэсу;
5) улучэнне беларускай літаратуры ў агульнаеўрапейскі эстэтычны кантэкст праз эстэтыку постмадэрнізму; 6) хуткае абнаўленне сітуацыі, адной з вонкавых праяваў чаго выступае нядоўгае існаванне суполак і ўзнікненне новых замест тых, што распаліся [7].
Псіхалагічныя перадумовы. Адным з псіхалагічных наступстваў перабудовы стаў крызіс інтэлігенцыі, прычыны якога, на думку даследчыкаў, варта шукаць перш-наперш у сацыяльнай псіхалогіі, у поглядах і каштоўнасных арыенцірах людзей [1, 47]. Чытацкі бум 1986-1990 гг., пасля доўгага перыяду кніжнага дэфіцыту і інфармацыйнага голаду, многімі крытыкамі і літаратарамі быў успрыняты не як часовая з’ява, а як усталяванне новага парадку. Спад цікаўнасці да кнігі быў выкліканы і яе ўдаражаннем, і скарачэннем вольнага часу ў аўдыторыі, якая ў дзевяностыя гады больш чым раней была вымушана займацца пошукам заробку. Гэты спад чытання прывёў да расчаравання творцаў у чытачах і ў літаратуры ўвогуле.
Дэвальвацыя грамадскай ролі і паніжэнне традыцыйна высокага статусу інтэлігенцыі таксама не спрыялі аптымістычным настроям. Часавая канцэнтрацыя зменаў вакол літаратуры выклікала ўспрыняцце іх як «катастрафічных». Разам з савецкай палітычнай сістэмай абрынулася
ФШАЛАГГЧНЫЯ НАВУКІ
55
аснова светапогляду многіх інтэлігентаў. Да таго, велізарная маса насельніцтва перастала чытаць кнігі. Інтэлігенцыя нарэшце пабачыла сапраўднага чытача, а не яго ідэальны вобраз: «У новай сітуацыі прадстаўнікі і афіцыйнай, і неафіцыйнай груп інтэлігенцыі апынуліся ў канфрантацыі з масавай культурай, дакладней, пабачылі і ўсвядомілі разрыў паміж сваімі ўяўленнямі аб грамадскасці, якой адрасавалі сваю творчасць, і рэальнасцю. <...> ...масы чытачоў павялі сябе не як публіка, якая ўмее разумна і ўзважана меркаваць, крытычна ацэньваць кнігі, -менавіта такі яе вобраз лунаў у розумах апазіцыйных інтэлектуалаў - а радасна кінулася паглынаць прапанаваную ёй разнастайную культурную прадукцыю» [1, 46-47].
Адбылося хуткае фарміраванне велізарнага і разнастайнага кніжнага рынку: «Цяпер публікуецца ўсё: творы пісьменнікаў-эмігрантаў, творы, якія раней не друкаваліся па тых або іншых прычынах, эратычная, рэлігійная і іншая літаратура. Г ўсё гэта ў адзінай літаратурнай плыні. Таму так цяжка разгледзець у гэтай плыні ўласна мастацкую, сапраўдную літаратуру, новыя тэндэнцыі яе развіцця» [8, 10]. Паступова дыскрэдытавалася сістэма крытэрыяў ацэнкі твораў («...крытэрыі ацэнак ранейшага літаратуразнаўства ў большасці фармуляваліся зверху, “задаваліся” палітычнымі ўмовамі існавання літаратуры, у якой вычляняліся, абсалютызаваліся пазаэстэтычныя аспекты, пераважаў, па сутнасці, вульгарна-сацыялагічны падыход» [9, 5]). Усё гэта прывяло да пэўнай дэзарыентацыі і разгубленасці крытыкаў на пачатку 1990-х: «Рэчаіснасць аказалася настолькі непрадказальнай і такой бязлітасна патрабавальнай да ранейшых “фундаментальных” тэорый, канцэпцый, здавалася б, такіх ужо стабільных, устойлівых, апрабаваных і правераных, што размова павінна ісці не пра ўдакладненне асобных момантаў літаратурнага развіцця, а пра глыбокае пераасэнсаванне ўсяго, што было зроблена ў галіне нашай літаратуразнаўчай навукі ўвогуле» [10, 5]. У звязку з гэтым крытыка пакрысе адмаўляецца ад аналізу літаратурнага працэсу на карысць простага інфармавання аб ім бліжэй да канца дзевяностых.
Канкурэнцыя з замежнымі калегамі, эмігрантамі і больш маладымі, постсавецкімі, творцамі ў разамкнёнай культурнай прасторы выклікала ў прадстаўнікоў старэйшага пакалення «крызіс самавызначэння» [1, 43]. Агульнае звяржэнне аўтарытэтаў, расчараванне ў тым, што культура здольная ўплываць на жыццё грамадства, а адукацыя ўплываць на культурны ўзровень грамадзян, нізкая значнасць літаратуры ў грамадскім жыцці, фарміравалі псіхалагічны клімат літаратурнай крытыкі пачатку нулявых гадоў.
Сярэдзіна і ў большай ступені канец першага дзесяцігоддзя новага стагоддзя вылучаецца прыходам новай генерацыі літаратараў, журналістаў і крытыкаў - людзей, чый светапогляд фарміраваўся ў гады перабудовы і дзевяностых гадоў. Гх тэксты вылучаюцца трывалай нацыянальнай ангажаванасцю, (сама)іроніяй, уключанасцю ў еўрапейскі літаратурны кантэкст, схільнасцю да самапрамавання - «амбіцыйнасцю» (А. Бязлепкіна). Пры гэтым, калі старэйшае пакаленне схільнае ацэньваць змены ў літаратурным працэсе (падзенне тыражоў, ператварэнне літаратурных і крытычных тэкстаў у тавар, звужэнне аўдыторыі) як катастрафічныя, дык маладзейшае ўспрымае іх як факт нармальнага развіцця: «Да, не спорю, тиражи журналов лет десять назад были гораздо выше. И значили журналы в определенных смыслах несравнимо больше, чем сейчас. Была, действительно была некая гармония во взаимоотношениях журналов и читателей. Была и кончилась - нет того читателя, нет тех журналов. И можно, конечно, посокрушаться над утратой. Но можно ведь и вспомнить, чем оплачивалась та гармония. <...> Ну и что из этого вытекает? “Самое тусклое время в литературе”? “Тошнотворная реальность”? А может, просто НОРМАЛЬНАЯ ЖИЗНЬ? Литературная - во всяком случае» [11].
Вывады
Такім чынам, трансфармацыя літаратурнай крытыкі мяжы стагоддзяў мае цэлы шэраг узаемазвязаных перадумоў. У 90-я крытыка вызвалялася ад абцугоў ідэалагізму, перажывала хвалю нацыянальнага адраджэння і эйфарыі ад набыцця краінай незалежнасці, займалася пераглядам распрацаваных за савецкім часам крытэраў ацэнкі мастацкіх твораў, прыстасоўвалася да новых эканамічных умоў, асэнсоўвала наноў гістарычныя факты, прыглядалася да новага літаратурнага пакалення, далучалася да набыткаў сусветнага літаратуразнаўства і масавай культуры.
56
ВЕСНІК МДПУ імя І. П. ШАМЯКІНА
У 2000-я гэтыя працэсы збольшага завяршыліся, прынамсі - страцілі інтэнсіўнасць. Новым фактарам трансфармацыі крытыкі становіцца выбух камунікацыі, звязаныя з ім змены ў сістэме СМІ і рэцэпцыі тэкставай інфармацыі. Яшчэ адзін важны фактар - прыход у літаратурны працэс новай генерацыі творцаў, у якіх еўрапейская арыентацыя мыслення спалучаецца з нацыянальнай ангажаванасцю, асэнсаванне літаратурнай спадчыны адбываецца з пэўнай дыстанцыі і дапаўняецца яе іранічным пераглядам. Літаратурацэнтрычнасць свету новымі творцамі ўспрымаецца як перажытак мінулай эпохі, а тэкст сучаснай літаратуры разглядаецца ў якасці праекту, прытым паспяховасць яго далёка не заўжды вызначаецца прадавальнасцю. Яшчэ адзін вызначальны для развіцця айчыннай крытыкі фактар - далейшае звужэнне мэтавай аўдыторыі крытыкі за кошт паніжэння ўзроўню ведання беларускай мовы грамадствам і пераарыентацыі інтэлектуалаў на іншыя, апрача літаратуры, віды забаваў.
Сукупнасць гэтых фактараў абумовіла фарміраванне пры канцы 2000-х гадоў новага аблічча літаратурнай крытыкі, адрознага ад таго, што замацавалася ў папярэднія перыяды.
Літаратура
1. Менцель, Б. Гражданская война слов / Биргит Менцель. - СПб. : Академический проект, 2006. - 389 с.
2. Аляшкевіч, М. В. Прыватны танец з беларускай кнігай. Гутаркі з кнігавыдаўцамі / М. В. Аляшкевіч // Arche-пачатак. - 2009. - № 10. - С. 396-409.
3. Иванова, Н. Б. Между. О месте критики в прессе и литературе / Н. Б. Иванова // Новый Мир [Электронный рэсурс]. - 1996. - № 1. - Режім доступа : http://magazines.russ.rU/novyi_mi/1996/1/ivanova.html. Дата доступа : 09.08.2010.
4. Carr, N. Is Google Making Us Stupid? What the Internet is doing to our brains / Nicholas Carr // the ATLANTIC MAGAZINE [Электронный рэсурс]. - 2008. - Рэжым доступа :
http://www.theatlantic.com/magazine/archive/2008/07/is-google-making-us-stupid/6868. - Дата доступа :
02.02.2010.
5. Мазанік, Л. Максім Багдановіч. З гісторыі выдання літаратурнай спадчыны / Л. Мазанік // Шляхам гадоў : гіст.-літ. зб. / рэдкал.: Г. Кісялёў [і інш.] ; уклад. Я. Янушкевіч. - Мінск : Маст. літ., 1994. - С. 298-306.
6. Мушынскі, М. Навуковая і літаратурна-крытычная спадчына М. Багдановіча / М. Мушынскі // Багдановіч, М. Поўны збор твораў : у 3 т. / М. Мушынскі ; АН Беларусі, Ін-т літ. імя Я. Купалы; рэдкал.: В. В. Зуёнак [і інш.]. - Мінск : Навука і тэхніка, 1993. - Т. 2. - С. 446-480.
7. Акудовіч, В. Уводзіны ў новую літаратурную сітуацыю. Лекцыі для Беларускага Калегіюма
/ В. Акудовіч // Фрагмэнты [Электроны рэсурс]. - 1999. - № 7-9. - Рэжым доступа :
http://knihi.com/frahmenty/7akudovich.htm. - Дата доступа : 23. 12. 2006.
8. На парозе 90-х: літаратурны агляд / М. М. Арочка, П. К. Дзюбайла, С. С. Лаўшук. - Мінск : Навука і тэхніка, 1993. - 208 c.
9. Максімовіч, В. А. Ад «Маладняка» да «Узвышша» // Шыпшынавы край: Старонкі беларускай літаратуры 20-30-х гг. ХХ ст. : дапам. для настаўшкаў / В. А. Максімовіч. - Мінск : ИВЦ Минфина, 2002. - С. 6-11.
10. Гісторыя беларускай літаратуры, XX стагоддзе (20-50-я гады) : [падруч. для студэнтаў філал. спецыяльнасцей выш. навуч. устаноў] / пад агул. рэд. М. А. Лазарука і А. А. Семяновіча. - Выд. 2-е, дапрац. і дап. - Мінск : Выш. шк., 2000. - 511 с.
11. Костырко, С. П. О критике вчерашней и «сегодняшней». По следам одной дискуссии
/ С. П. Костырко // Новый Мир [Электронный рэсурс]. - 1996. - № 7. - Рэжым доступа :
http://magazines.russ.ru/novyi_mi/1996/7/litkri1.html. - Дата доступа : 12.08.2010.
Summary
The article is dedicated to the preconditions of Belarusian literary criticism transformation on the edge of XX-XXI century. Although the transformation itself is more or less realized by literary critics and scholars, the reasons that led to it haven’t been specified yet. The author of the article classifies the preconditions of literary criticism transformation, distinguishing economic, communicative, cultural and psychological preconditions.
Паступіў у рэдакцыю 03.11.10.
