CC BY
0PEDAGOGNING KASBIY KOMPETENTLIGINI RIVOJLANTIRISHGA ASOSAN TA'LIM JARAYONIDA MULOQOTNING AHAMIYATI
1Eshmatova Xafiza Xolmatovna, 2Mamarajapova Nigora Abdiqodirovna, 3Kurbaniyazova
Aygul Klimentovna
1MTTDMQTMOI "Pedagogika va psixologiya" kafedrasi katta o'qituvchisi 2Sirdaryo tumani 3-DMTT, metodist 3Qoraqalpog'iston Respublikasi Xo'jayli tumani 4-sonli DMTT direktori https://doi.org/10.5281/zenodo.11259442
Annotatsiya. Ushbu maqola maktabgacha talim tashkilotlaridagi pedagogning kommunikativligi,muloqotga kirishishdagi nazokatlilik,muloqotga kirishuvchanlik va samarali usullar bilan boladagi muloqotchanlikni shakllantirishyo'llarini o rganishga qaratilgan.
Kalit so^zlar: Pedagog kommunikativligi, interaktivlik, jamoat funksiyasi leksik tuzilish, lahjalar.
Pedagog kommunikativlik qobiliyati-bolalar bilan to'g'ri muloqotni uyushtirish, pedagogik maqsadga muvofiq o'zaro aloqa bog'lash, pedagogik nazokatga amal qilish, tevarak-atrofdagilar bilan muloqatga kirishuvchanlik, shirinso'xanlik, to'g'ri muomala qila bilish, bolalar qalbiga yo'l topib, ularga yaqinlasha olish, ular bilan pedagogik nuqtai nazardan juda samarali o'zaro munosabat o'rnata bilishdir. Pedagogik nazokat va kommunikativ qobiliyatga ega bo'lmagan o'qituvchi bolalar qalbiga yo'l topishi o'ta mushkuldir.
O'qituvchi o'quvchilarga biron - bir narsani o'rgata olishi uchun ular bilan munosabatga kirishishi shart.
Munosabat - insonlar o'rtasidagi faoliyat ehtiyojlaridan kelib chiqadigan ko'p qirrali jarayon bo'lib, axborot almashinuvini ta'minlaydi. Munosabat nutq, imo-ishora, jest, mimika, xatti-harakat va h.k. lar asosida amalga oshiriladi.
Munosabatga kirishuvchilar bir - birlarini idrok eta olishlari taqoza etiladi. Yagona munosabat jarayonida: kommunikativ (axborot uzatish), interaktiv (hamkorlikdagi harakat) va perseptiv (hamkorlikda idrok etish) jihatlarni alohida ko'rsatish mumkin. Kishi birgalikda faoliyat ko'rsatayotganda zaruriyatga ko'ra boshqa odamlar bilan birlashishi, ular bilan muomalaga kirishi, ya'ni aloqa o'rnatishi, o'zaro hamjihatlilikka erishishi, kerakli axborot olishi va javob tariqasida axborot berishi lozim. Muloqot mobaynida til aloqa vazifasini bajaradi.
Barcha davrlarda tillarning rivojlanganlik darajasi shu tilda so'zlashuvchilarning o'z tillariga bo'lgan munosabatida namoyon bo'lgan. Shu boisdan ham "Har qanday ommaviy axborot kommunikatsiya vositasining asosiy quroli - til, so'z ekani kunday ravshan. Ularda o'zbek tilining boyligi, go'zalliigi, ta'sir kuchi yetarli darajada aks etmog'i lozim. Nutqning madaniyligini ta'minlaydigan aniqlik, soflik, mantiqiylik, jo'yalilik kabi eng zaruriy safatlarning birortasi mazkur vositalarda chala bo'lmaslagi, oqsamasligi shart, aks xolda, ko'langan maqsadga erishib bo'lmaydi. Shu ham aytish o'rinliki, ommaviy axborot kommunikatsiya vositalari tili jamiyatning adabiy tili uchun etalon vazifasini bajarmog'i, kishilarda adabiy til ko'nikmalarini mustahkamlashga, ayni choqda, ularning nutq madaniyatini yuksaltirishga xizmat qilmog'i kerak"
Tarixiy jarayonlarni qiyosiy o'rganish shuni ko'rsatadiki, tilning jamiyatga, insonga, millatga keltiradigan nafining salmog'i va sifati uning qaysi yozuvda izhor etilishiga muayyan
darajada bog'liq. Shu boisdan davlatimiz mamlakatimizni jahon taraqqiyoti bilan tenglashtirish maqsadida lotin yozuviga o'tishni rejalashtirdi va bu ishni amalga oshirdi.
Demak, O'zbekiston arab yozuviga qaytsa yoki kirill yozuvini saqlab qolsa, fan yangiliklarini, texnika va yangi texnologiyani o'zlashtirishi qiyinlashadi, sekinlashadi, deyishga asos bor edi. Hozirgi kunda rivojlangan mamlakatlar yuksak cho'qqiga ko'tarilishlarining sabablaridan biri ularning lotin yozuviga asoslanib ish ko'rishlaridadir. Milliy iqtisodning yanada ko'tarilishiga o'z hissalarini qo'shadilar, chunki ular bu jahon bozorida asosan lotin yozuviga suyangan ingliz, fransuz, ispan, italyan, nemis va boshqa tillarda ish ko'radilar.
Odamlarning muloqot qilish va fikr almashish ehtiyojlari, ma'lumotlarning to'g'ri taqdim etilishi, insoniyat jamiyati faoliyatining asosiy jihatlaridan biri bo'lgan bir-birini to'g'ri tushunishi aloqa tilini yaratdi. Ya'ni, til jamoat xarakteriga ega (jamoat funksiyasi) va jamoaga xizmat qiladi. Xuddi shu til mukammal leksik tuzilishga va grammatik tuzilishga ega bo'lgan aloqa vositasi bo'lishi mumkin, uning boshqa tillar orasida ta'siri va obro'si jamiyat tomonidan seziladi va tan olinadi.
Bu ijtimoiy-tarixiy omillar bilan, masalan, xalqlar va millatlarning millat sifatida shakllanishi, tilning rivojlanishi va yozuvning kelib chiqishi (q. Yozuv va uning kelib chiqishiga qarang), ta'lim, adabiyot, siyosat, kasblar, tarix va madaniyat va xalqlarning bir-biri bilan birga yashashi kabi uzviy bog'liqdir. Shu nuqtai nazardan, til quyidagi qo'shimcha xususiyatlarga ega bo'lgan odamlar o'rtasidagi aloqa vositasiga aylanadi: Boy leksik tuzilishga ega bo'lgan rivojlangan til (til normalariga va me'yoriy tilga qarang), ajoyib yozish uslubi va talaffuzdagi yagona me'yor, leksemalardan foydalanish, so'z yasalishi, iboralar, jumla tarkibi va matndan iborat bo'ladi. Ushbu til jamiyatda tan olinishi kerak va unda yashovchi xalqlar va millatlar uni yagona va umumiy nutq tili sifatida tan olishlari va hurmat qilishlari kerak.
Aloqa tilining rivojlanishi jamiyatning o'zi va ushbu tilning tarixi bilan bog'liq. Tarixning turli davrlarida o'zbek tilining bunday xususiyati katta geografik hududda, chunki uning leksik tarkibi va jamoatchilik fikrini aks yettirish qobiliyati, ham ilmiy, ham madaniy, ijtimoiy, jamiyatning barcha qatlamlari ehtiyojlarini qondiradi, shuningdek, hayotning turli sohalarida juda ko'p imkoniyatlarga ega.
Til aloqa vositasi sifatida yozma aloqa shakli yoki og'zaki nutq shaklidir (qarang og'zaki til). Birinchisi, turli xil adabiy janrlar, badiiy adabiyotlar, turli xil jamoatchilik bilan aloqalar, xususiy tashkilotlar va muassasalarning aloqalari, ta'lim va matbuot, diplomatik yozishmalar va hk. Ikkinchisi hukumat majlislarida, rasmiy va norasmiy siyosiy yig'ilishlarda, konferensiyalar va simpoziumlarda, turli ilmiy yig'ilishlarda, fan, adabiyot va madaniyat bilan bog'liq turli masalalarni muhokama qilish va ko'rib chiqish, televideniye va radio dasturlari, odamlarning kundalik suhbatlari va boshqalarda ishlatilgan.
Biroq, tillar va lahjalar o'rtasidagi munosabatlar turli xil tarixiy sharoitlarda, ya'ni bir xil tarixiy kontekstda, agar til turli xil shevalarga bo'linadigan bo'lsa, boshqa kontekstlarda shevalar bekor qilinadi.
Tilda ijtimoiy farqlar dialekt farqlaridan farq qiladi. Maxsus ijtimoiy guruhlar og'zaki xususiyatlarga ham ega bo'lib, ular aniq dala atamalari va umumiy so'zlardan foydalanishda aks yetadi. Shu maqsadda ijtimoiy usullar jargonlardan foydalaniladi. Biroq, tildagi ijtimoiy farqlar grammatik farqlarga nisbatan juda cheklangan va tilning leksik tarkibining faqat bir qismiga tegishli bo'lib, tilning fonetik va grammatik tizimiga kirmaydi. Bu borada V.Avrorin, "tilning kommunikativ (aloqa vositasi), ekspressiv (fikrlarni ifodalash), konstruktiv (fikrlarni
shakllantirish), akkumlyativ (ijtimoiy tajriba va bilimlarni jamlash, saqlash) funksiyalarini farqlash lozimligini takidlaydi"
Til mavjudligining shakllari - so'zlashuv tili, adabiy til, milliy til va xalq tili Tilning asosiy birligi so'zdir. So'zlar to'plami - bu tilning leksik tuzilishi. So'zlar narsalarni, hodisalarni yoki ularning tabiatini alohida-alohida tasvirlaydi. Narsalar va hodisalarning o'zaro munosabati nutqda grammatik birliklar orqali ifodalanadi.
Odamlarning muloqot qilish va fikr almashish ehtiyojlari, ma'lumotlarning to'g'ri taqdim etilishi, insoniyat jamiyati faoliyatining asosiy jihatlaridan biri bo'lgan bir-birini to'g'ri tushunishi aloqa tilini yaratdi.
Til jamoat xarakteriga ega (jamoat funksiyasi) va jamoaga xizmat qiladi. Xuddi shu til mukammal leksik tuzilishga va grammatik tuzilishga ega bo'lgan aloqa vositasi bo'lishi mumkin, uning boshqa tillar orasida ta'siri va obro'si jamiyat tomonidan seziladi va tan olinadi. Bu ijtimoiy-tarixiy omillar bilan, masalan, xalqlar va millatlarning millat sifatida shakllanishi, tilning rivojlanishi va yozuvning kelib chiqishi, ta'lim, adabiyot, siyosat, kasblar, tarix va madaniyat va xalqlarning bir-biri bilan birga yashashi kabi uzviy bog'liqdir.
Aloqa tilining rivojlanishi jamiyatning o'zi va ushbu tilning tarixi bilan bog'liq. Tarixning turli davrlarida o'zbek tilining bunday xususiyati katta geografik hududda, chunki uning leksik tarkibi va jamoatchilik fikrini aks yettirish qobiliyati, ham ilmiy, ham madaniy, ijtimoiy, jamiyatning barcha qatlamlari ehtiyojlarini qondiradi, shuningdek, hayotning turli sohalarida juda ko'p imkoniyatlarga ega. Jumladan, N.Moiseyev, "Bugun jamiyatni axborotlashtirish va kopyuter texnikasidan foydalanishda yutuqlar garovi bo'lgan dasturiy vositalar majmui - sun'iy intellekt haqida ko'p gapirilmoqda. Til va ishlab chiqarish sohasida axborotlashtirish bilan bog'liq butun tarmoqlar vujudga keldi. U ilmiy izlanishlarning yangi yo'nalishlari va xatto, yangi madaniyat paydo bo'lishiga zamin hozirladiki, oqibatda ishlab chiqarish sohasi bilan bir qatorda ma'naviy hayot ham tubdan o'zgarmoqda" [10], deya axborotlashgan jamiyatda til va kommunikatsiyalarni o'rni biqiyos ekanligini ta'kidlaydi.
Tilda ijtimoiy farqlar dialekt farqlaridan farq qiladi. Maxsus ijtimoiy guruhlar og'zaki xususiyatlarga ham ega bo'lib, ular aniq dala atamalari va umumiy so'zlardan foydalanishda aks yetadi. Shu maqsadda ijtimoiy usullar - jargo va jargonlardan foydalaniladi. Biroq, tildagi ijtimoiy farqlar grammatik farqlarga nisbatan juda cheklangan va tilning leksik tarkibining faqat bir qismiga tegishli bo'lib, tilning fonetik va grammatik tizimiga kirmaydi.
Til mavjudligining shakllari - so'zlashuv tili, adabiy til, milliy til va xalq tili. Tilning asosiy birligi so'zdir. So'zlar to'plami - bu tilning leksik tuzilishi. So'zlar narsalarni, hodisalarni yoki ularning tabiatini alohida-alohida tasvirlaydi. Narsalar va hodisalarning o'zaro munosabati nutqda grammatik birliklar orqali ifodalanadi.
O'zbek xalqi ma'naviyatida bunday ulkan imkoniyatlar mavjud. Bugun biz yoshlarimiz buni bilishimiz va bu ulkan kuchni uyg'otish, uni safarbar qilish, o'zimiz va boshqalarning muammolarini hal qilish uchun nimadir qilishimiz kerak. Ko'rinib turibdiki, bugungi globallashuv davrida umumiy madaniyat rivojlanmoqda.
Umumiy madaniyatning paydo bo'lishi milliy madaniyatlar o'rtasida chegara yo'qligini va ularning o'ziga xosligi yo'qolishini anglatmaydi. Yo'q, milliy madaniyatlarning yaqinligi ularning o'ziga xosligini yo'qotishiga olib kelmaydi va har bir xalq o'z madaniyati va ma'naviyatining o'ziga xos xususiyatlarini, rivojlanish va evolyusiyaning yo'llarini, shuningdek tarixiy va zamonaviy chegaralarini bilishi kerak.
Bilish qobiliyati- fanning tegishli sohalariga oid qobiliyatdir. Bunday qobiliyatga ega bo'lgan pedagog fanni o'quv kursi hajmidagina emas,balki ancha keng chuqurroq biladi, o'z fani sohasidagi kashfiyotlarni hamisha kuzatib boradi.
Tushuntira olish qobiliyati- til o'qituvchisining o'quv materialini bolalarga tushunarli qilib bayon etishi, material yoki muammoni ularga aniq va tushunarli qilib aytib berish, bolalarda mustaqil ravishda faol qiziqish uyg'otish qobiliyatidir.
Kuzatuvchanlik qobiliyati pedagog tarbiyalanuvchining ichki dunyosiga kira olish qobiliyati bola shaxsini va uning vaqtinchalik ruhiy holatlarini juda yaxshi tushuna bilish bilan bog'liq bo'lgan psixologik ko'zatuvchanlikdir. Qobiliyatli pedagog uncha katta bo'lmagan tashqi ko'rinishlar asosida bolaning ichki holatidagi juda arzimagan o'zgarishlarini ham faxmlab oladi.
Nutq qobiliyati-nutq yordamida shuningdek imo-ishora vositasida o'z fikr va tuyg'ularini aniq va ravshan ifodalash qobiliyatidir. Bu pedagog kasbi uchun juda muhimdir. Tarbiyalanuvchilarning o'zlashtirishlari uchun o'rtacha, jonli nutq yaxshi natija beradi. Haddan tashqari keskin va baqiroq nutq bolalar asabini buzadi, toliqtirib qo'yadi.
REFERENCES
1. Узбекистан Республикаси "Таълим тугрисида"ги ^онуни 2020 йил 23 сенябрь УР^ -637
2. Узбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги ПФ-4947-сонли "2017-2021 йилларда Узбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йуналиши буйича Харакатлар стратегияси тугрисида"ги Фармони.
3. Узбекистон Республикаси Вазирлар Мах,камасининг 2020 йил 22 декабрдаги "Мактабгача таълим ва тарбиянинг давлат стандарта" тугрисидаги 802-сонли карори.
4. Мирзиёев Ш. Узбекистон Республикасининг конуни. Мактабгача таълим ва тарбия тугрисида. Т.: 2019 йил. 16 декабрь, УР^-595-сон.
5. Узбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг 2020 йил 30 декабрдаги Олий Мажлисга Мурожаатномаси. - Т: "Узбекистон", 2020..8-бет.
6. Шавкат Мирзиёев. Буюк келажагимизни мард ва олижаноб халкимиз билан бирга курамиз. - Т.: "Узбекистон", 2017. - Б. 157-158.
7. Толковый словарь русского языка: В 4 т. Т. 1 / Под ред. Д.И. Ушакова. -Москва: Мысль, 2009. С.34.
8. Джон Равен Развитие способностей личности.- Москва: Торговый дом Гранд, 2009.- С.132
9. Очилов М. Укитувчи одоби ва назокати.-Тошкент: Укитувчи, 2008.-43-бет.
10. Kalmuratov T.N. Issues of Improving the Management of Family Non-Governmental Preschool Education Organizations. International Journal of Social Science Research and Review, http://ijssrr.com editor@ijssrr.com Volume 4, Issue 4 November, 2021 Pages: 135139.5 bet
11. Valiyeva F.R. To Develop Professional Training of Professional Education Specialists by Ensuring //International Journal of Trend in Scientific Research and Development (IJTSRD) Special Issue on International Research Development and Scientific Excellence in Academic Life Available Online: www.ijtsrd.com e-ISSN: 2456 - 6470 2021
12. Olimov Q.T, Li D.Ye, Mavlonov N.Sh, Technology of creation electronic textbooks on special disciplines for vocational education, J: Xalqaro ilmiy jurnal "Vestnik nauki" 2020-yil 23-fevral № 2 (23)
