CC BY
3УДК 911.2
ПАВЛОДАР ОБЛЫСЫ АЦТОГАЙ АУДАНЫНЬЩ ТОПОНИМДЕР1НЩ ГЕОГРАФИЯЛЫЦ ЖЭНЕ ТАРИХИ-МЭДЕНИ МАЦЫЗЫ
ЖЕТПИСБАЕВА АСЕЛЬ ЕРБОЛОВНА
Магистрант, Л.Н.Гумилев атындагы Еуразия улттык университетi,
Астана, ^азакстан
Аннотация. Бул мацалада Павлодар облысы Ацтогай ауданыныц топонимдергнгц географиялыц жэне тарихи-мэдени мацызы жан-жацты талданады. Топонимдер аймацтыц тарихи оцигаларын, табиги ерекшелжтерт жэне мэдени цундылыцтарын айцын кврсетедг. Ацтогай ауданыныц атаулары географиялыц орналасуымен, табиги ресурстарымен жэне жерг1лжт1 халыцтыц дэстурлер1мен тыгыз байланысты. Мацалада осы факторлардыц топонимдердщ цалыптасуына тиг1зген ыцпалы мен олардыц аймацтыц бгрегейлжтг сацтауындагы рвл1 царастырылады. Сондай-ац, жер-су атауларыныц экологиялыц, тарихи жэне мэдени тургыдан мацыздылыгы да зерттеледг.
Ty^h свздер: топонимика, Ацтогай ауданы, Павлодар облысы, география, тарихи-мэдени мацыз, аймацтыц бгрегейлж, жер-су атаулары.
^азакстанныц кец байта; жерi гасырлар бойы мэдени, тарихи, жэне географиялык езгерютердщ эсершен калыптаскан топонимдермен ерекшеленедь Топонимдер жергшкп жердщ табиги жэне тарихи дамуымен байланысты к¥нды мэлiметтердi бередi [1]. Павлодар облысы Актогай ауданыныц топонимдерi бул тургыда айрыкша кызыгушылык тудырады, себебi оныц географиялык атаулары аймактыц физикалык-географиялык жагдайларын гана емес, сонымен катар оныц тарихи-мэдени мурасын да керсетедь
^азакстан тэуелсiздiк алганнан кешн жанданган географиялык объектiлердi кайта атау процес де осы зерттеудi езект етедi. Елде тарихи атауларды калпына келтiру жумыстары каркынды тYPде жYргiзiлiп жатыр, олардыц кепшiлiгi ХХ гасырдагы саяси жэне мэдени езгерiстерге байланысты жогалып кеткен немесе езгертiлген болатын. ^азiрri тацда ^азакстандагы топонимикалык жYЙенi реттейтiн негiзгi нормативт1к актшер елдщ географиялык объектiлерiне атау беру, олардыц атауын езгерту жэне бiрiздi колдану тэртiбiн кукыктык негiзде камтамасыз етедь Бул жYЙенiц реттелуi ^азакстан Республикасыныц Конституциясы мен тiл туралы зацнамалардан бастап, арнайы ономастикалык комиссиялардыц кызметш Yйлестiрушi нормативтiк кужаттармен камтамасыз етiледi [2].
Актогай ауданыныц топонимдерiн зерттеу бул процестщ мацызды белiгiн курайды, ейткенi ол ецiрдiц мэдени жэне тарихи мурасын сактауга жэне калпына келтсруге мYмкiндiк бередi. Сонымен катар, ^азакстандагы екi тiлдiк жYЙенiц (казак жэне орыс тiлдерi) жумыс ютеп жатканын ескере отырып, топонимдердi дурыс колдану мен транслитерациялау мэселелерi ерекше мацызга ие.
Топонимдердiц негiзгi кызмет — белгiлi бiр аумактыц атауын гана бiлдiрiп коймай, сол жердщ табиги ерекшелiктерi туралы акпарат беру. Актогай ауданы - Павлодар облысыныц солтYCтiк-батыс белiгiнде орналаскан. Аудан 1938 жылы курылган. Аудан аумагыныц келемi - 9,8 мыц км2, халык саны - 14 мыц адам (2014 ж.). Ауданныц экiмшiлiк орталыгы - Актогай ауылы. 11 ауылдык округтен турады. Ауданныц экiмшiлiк орталыгы - Актогай ауылы, облыс орталыгынан солтYCтiк-батыска карай 116 км кашыктыкта, Ерт1с езенiнiц сол жагалауында орналаскан. Бул ауыл 1907 жылы коныс аударган шаруалардыц кунды жерлердi игеруiмен iргетасы каланган. Оныц жер бедерi далалы аймактан, езен ацгарларынан, келдер мен шелейтл жерлерден турады. Бул географиялык ерекшелштер аймактагы кептеген топонимдердщ пайда болуына ыкпал еттi. Мысалы, «Актогай» атауы «ак» (ак тYс) жэне «тогай» (орман, тогай) сездершен турады. Бул атау аймактагы езен ацгарлары мен келдер мацында кездесетш табиги ерекшелiктерге сiлтеме жасайды. Актогай ауданыныц топонимдерi
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
кебшесе жер бедерi мен табиги ресурстарга байланысты койылган. Мысалы, «Аккел-Жайылма» атауы аймактыц жазык жэне кец жайылымды жерлерiн бейнелейдi. Сонымен катар, атаулардьщ калыптасуына климаттык жэне гидрографиялык жагдайлар да Yлкен рел аткарган. Мысалы, езендер мен келдерге бершген атаулар олардыц агысы, туздылыгы немесе мацындагы жерлердщ ерекшелiктерiн сипаттайды («Куманкел», «Шортанкел», «^ундыкел», «^уркел», «^ызылкел», «Сулукел» жэне т.б.).
Кесте 1 - Топонимдердщ географиялык жэне тарихи-мэдени аспектiлерi
№ Топоним Географиялык мацызы Тарихи-мэдени мацызы
1 Актогай Актогай ауданыныц орталыгы, далалык аймакта орналаскан, ауыл шаруашылыгына колайлы жер. «Ак» жэне «тогай» сездершщ бiрiгуi, табиги сулулыгы жэне далалык мэдениетпен байланысы бар.
2 ^аскырбай Актогай ауданында орналаскан тарихи мацызы бар жер. Ол ^анай кeлi мен Береговое ауылына жакын шыгыс бeлiгiнде орналаскан. Атауы «каскыр» сeзiнен шыккан, бул жердiц атауы кeшпендi казактардыц табигатпен тыгыз байланысын кeрсетедi. ^азак халкында каскыр ежелден берi киелi жэне к¥рметтi жануар ретшде танылып, оныц батылдыгы мен ержYректiri халыктыц мэдениетiнде мацызды рeл аткарган. ^аскырбай атауы жергiлiктi тургындардыц осы касиеттi ацмен байланысын жэне оныц мэдениеттеп мэнiн айкындайды.
3 Бозшакел Актогай ауданыныц батысында орналаскан, тузды кел. Атауы «боз» (ашык тYс) жэне «^л» (кeл) деген сeздерден шыккан, географиялык ерекшелштерш сипаттайды.
4 ^араоба ^араоба тауы, тарихи жэне жергiлiктi халык Yшiн мацызды орын. «Кара жэне «оба» сeздерiнен турады, ежелгi коргандар мен батырлар туралы ацыздарга бай жер.
5 Жамантуз Тузды кел, табиги ресурстарды пайдалану максатында мацызды. Атауы тузды кeлдердiц тарихи мацыздылыгын жэне жергiлiктi тургындардыц шаруашылык кызме^мен байланысты.
6 ^уманкел Ертiс езеншщ жагасында орналаскан, шаруашылыкка колайлы су кeзi. ^азак халкыныц кeне шаруашылык дэстYрлерi мен су атауларыныц мацызын кeрсетедi.
7 Торыбие «Торы» тYCтi биелерге байланысты аталган жер. «Торыбие» атауы казак халкыныц жылкы шаруашылыгымен жэне жылкы тYCтерiмен байланысты бай мэдени мурасын кeрсетедi.
Ескерту: автормен курастырылган
Жергшкп топонимдер осы аумактыц табиги ресурстарымен жэне шаруашылык кызметсмен де байланысты. Мысалы, «Келтебе», «Сарыкум» сиякты атаулар жергшкт келдер мен кумды алкаптардыц атауларын сипаттайды, ал «Малшыбай», «^ойлык» сиякты атаулар аймактагы мал шаруашылыгыныц мацызын керсетедi. Актогай ауданыныц физикалык-географиялы; жагдайлары аймактыц топонимдерiн калыптастыруда шешушi рел аткарган. Аудандагы «Шiдертi» езеш езiнiц Yш тармактан туратын курылымы аркылы атауын алса, «Жалпаксор» жэне «¥зынсор» сиякты кел атаулары олардыц пiшiндерi мен келемдерiн бiлдiре отырып, жергiлiктi табигаттыц ерекшелiктерiн керсетедi.
Актогай ауданыныц топонимдерi тек табиги факторлармен гана емес, сондай-ак тарихи окигалармен жэне мэдени ерекшелiктермен де байланысты. ^азак халкыныц кешi-кон жолдары, тарихи окигалар жэне мэдениет топонимдерде кершю табады. Мысалы, «^арасай» атауы тарихи тулгалармен байланысты болуы мYмкiн, ал «Букар жырау» сиякты атаулар халык батырлары мен жыршылардыц есiмдерiн мэцп есте калдыру максатында берiлген. Аккел-Жайылма ецiрi кешпелi мал шаруашылыгыныц дамуымен ерекшеленедi, бул атауларда керiнiс тапкан.
Тарихи тургыдан алганда, Аккел-Жайылма ещршщ атаулары кептеген мацызды тарихи окигалармен де байланысты. Мысалы, бул жер Алтын Орда дэуiрiнде Шайбан улысыныц орталыгы болган. Сол кезецдегi мэдени, саяси жэне экономикалык орталыктардыц бiрi ретiнде Аккел-Жайылма ерекше мацызга ие болган. Бул атаулардыц кебi ортагасырлык дэуiрдегi мэдени жэне саяси процестердi керсетедi, ал осы ецiрде табылган археологиялык жэдiгерлер мен тарихи ескертюштер, соныц iшiнде ^араоба тецiрегiндегi неолит дэуiрiнiц микролит пластиналары, аймактыц кене тарихынан мол акпарат бередi.
Актогай ауданыныц атаулары кешпелi мал шаруашылыгына байланысты шаруашылык сипаттамаларды да камтиды. Бул атаулар аркылы аймактыц табиги жагдайлары мен шаруашылыкка колайлы жерлерi туралы тYсiнiк аламыз. Мысалы, «Элецтшщ шебi - бал, Шiдертiнiц суы - бал» деген сездер осы жерлердщ ауыл шаруашылыгына тиiмдiлiгiн сипаттайды.Топонимдер жергiлiктi халыктыц мэдени кундылыктарын керсетедь Бул атаулардыц кепшiлiгi казак халкыныц салт-дэстYрi мен дYниетанымына негiзделген. Мысалы, жер атауларыныц бiр белiгi батырлар мен тарихи тулгаларга катысты болуы мYмкiн, бул халыктыц оларды курметтеуше жэне есiмдерiн сактап калуына багытталган. Сонымен катар, тарихи окигалар мен мэдени жетютштерге катысты атаулар да кездесед^ бул Актогай ауданыныц тарихи мурасыныц бай екенiн керсетедi.
Актогай ауданыныц топонимдерi жергiлiктi бiрегейлiктiц мацызды белш болып табылады. Олар тек атаулар гана емес, сонымен катар жергшкт халыктыц езшдш ерекшелiгiн, тарихи жэне мэдени кундылыктарын бiлдiретiн символдар болып табылады. Аудан атаулары аркылы жергшкт халыктыц ата-бабаларыныц турмыс салты, шаруашылыгы жэне табигатпен байланысы аныкталады. Бул атаулар аймактыц езiндiк бiрегейлiгiн сактауга ыкпал етедi жэне болашак урпактарга тарихи мураны жеткiзуге мYмкiндiк бередi [3].
Актогай ауданыныц топонимдерш зерттеу тек гылыми тургыдан гана емес, сондай-ак практикалык тургыдан да мацызды. Топонимдердщ калыптасу тарихын тусшу тарихи окигаларды жэне жергiлiктi халыктыц емiр CYPУ ортасын зерттеуге мYмкiндiк бередi. Сонымен катар, топонимдердi жYЙелеу жэне бiрiздендiру жумыстары ^азакстанныц ономастикалык жYЙесiн жетiлдiруге жэне зацнамалык кужаттарды дурыс рэсiмдеуге ыкпал етедi [4].
Сонымен, Павлодар облысы Актогай ауданыныц топонимдершщ географиялык жэне тарихи-мэдени мацызы аймактыц табиги ерекшелiктерi мен тарихи окигаларымен тыгыз байланысты. Бул атаулар жергшкп халыктыц мэдениетi мен тарихын айкын керсетедi жэне аймактык бiрегейлiктiц мацызды белiгi болып табылады. Актогай ауданыныц топонимдерш зерттеу тек тарихи мацыздылыкты гана емес, сонымен катар географиялык жэне мэдени ерекшелiктердi де тусшуге мYмкiндiк бередi. Эрбiр топоним аймактыц еткеш мен бYгiнiн байланыстырып, болашак урпакка кунды акпарат береди Сондыктан, топонимикалык
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
зерттеулер мен оларды сактау жумыстары тарихи жадымызды ныгайтуга, улттык кундылыктарды дэрштеуге Yлкен Yлес косады.
ПАЙДАЛАНЫЛГАН ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1
1. Акшолакова А. Ж. О грамматической адаптации казахских топонимов //Вестник КазНУ. Серия филологическая. - 2012. - Т. 136. - №. 2.
2. Yeginbayeva A., Atasoy E., Keikin E. Географические основы формирования топонимов Сарыарки //BULLETIN of the LN Gumilyov Eurasian National University. Chemistry. Geography. Ecology Series. - 2023. - Т. 144. - №. 3. - С. 63-76.
3. Бекенова Г. Солтуспк ещр гидронимдершщ типологиясы //Вестник евразийского гуманитарного института. - 2022. - №. 2. - С. 6-14.
4. Сапаров К. Историко-географическии метод в топонимических исследованиях //Вестник Бишкекского гуманитарного университета. - 2008. - №. 2. - С. 84-86.
