CC BY
13УДК 616-091+371.64/.69 ПАТОМОРФОЛОГИЧЕСКИЕ ИЗМЕНЕНИЯ ПОЧЕК У ПАЦИЕНТОВ С COVID-19 (обзор литературы)
Шакиров Сардор Абдусаминович
Андижанский государственный медицинский институт
Исраилов Ражаббой Исроилович Центр патологической анатомии Республики Узбекистан
Маматалиев Авазбек Рузиваевич
Андижанский государственный медицинский институт
Проанализированы патоморфологические изменения наблюдаемыми в клубочках, канальцах и сосудах почек вызванных под воздействием вируса SARS-CoV-2. Дано характеристика изменение при некротического нефроза, экстракапиллярного пролиферативного гломелунефрита, гломерулосклероза, тромбозов микроциркуляторного русла.
Ключевые слова: COVID-19, вирус - SARS-CoV-2, почки, клубочки, канальцы, воспаление, некроз.
COVID-19 KASALLIGIDA BUYRAKLARDAGI PATOMORFOLOGIK O'ZGARISHLAR (adabiyotlar sharxi)
SARS-CoV-2 virusi ta'sirida buyraklar koptokchalari, kanalchalari va tomirlarida kuzatiladigan shikastlanishlar oqibatidagi yuzaga keladigan nekrotik nefroz, ekstrakapillyar proliferativ glomelunefrit, glomeruloskleroz, mikrosirkulyator o'zanidagi trombozlarni patomorfologik o'zgarishlari taxlil etilgan.
Kalit so'zlar: COVID-19, virus- SARS-CoV-2, buyraklar, koptokchalar, kanalchalar, yallig'lanish, nekroz.
PATOMORPHOLOGICAL CHANGES IN THE KIDNEYS IN COVID-19 DISEASE (literature report)
Pathomorphological changes in necrotic nephrosis, extracapillary proliferative glomelonephritis, glomerulosclerosis, thromboses in the microcirculatory core, which occur as a result of injuries observed in the renal tubules, ducts and vessels under the influence of the SARS-CoV-2 virus, are excluded.
Keywords: COVID - 19, virus-SARS-CoV-2, kidneys, balls, ducts, inflammation, necrosis.
Dolzarbligi. SARS-CoV-2 virusining o'ziga xos xususiyati uning yuqori yuqumliligi, virulentligi va insonni ko'plab a'zolari hujayralari uchun tropizmiligidir. Bu infeksiya organizmga birinchi navbatda nafas olish yo'llari
orqali kirib, so'ngra qon oqimiga tushib, boshqa a'zolarning hujayralari bilan o'zaro ta'sir qiladi[1,2].
Patogenezi. COVID-19 hujayra ichiga kirish uchun angiotenzinni o'zgartiruvchi 2-tur fermenti (ACE2) reseptorlaridan foydalanadi. ACE2 buyraklarda yuqori darajada ekspressiyalanadi[7].
Buyraklar shikastlanishi renin-angiotenzin-aldosteron tizimida SARS-CoV-2 virusining ishtirok etishi, sitokin bo'roni rivojlanishi, virusning bevosita sitotoksik ta'siri, ishemiya, o'pka-buyrak zanjir patogenetik reaksiyasi, giperkoagulyasiya natijasida yuzaga kelishi mumkin.
Renin - angiotenzin-aldosteron tizimi gomeostazda asosiy jarayonlarni boshqaruvchi vazoaktiv peptidlarning murakkab kaskadidir. Buyraklar zararlanishining tarqalishi ko'proq SARS-CoV-2 uchun xosdir. Buning sababi ACE2 reseptorlari SARS-CoV-2ning tana hujayralariga kirish joyi bo'lib xizmat qiladi. ACE2 reseptorlari mezangial hujayralar, Boumen kapsulasining parietal epiteliysi, proksimal kanalchalar hujayralari va yig'ivchi kanalchalarida mavjud bo'lib, buyrakni COVID-19 uchun asosiy nishon a'zolardan biri qiladi. SARS-CoV-2 ham hujayra ichiga kirib, boshqa reseptorlardan foydalanadi -yani transmembrana glikoprotein CD 147, transmembran protein proteaz turi 2-8-oqsil virus faollashtirish kofaktoridan[6,7,11,12].
Renin - angiotenzin-aldosteron tizimida angiotenzin I angiotenzin-aylantiruvchi ferment ta'sirida angiotenzin II ga aylanadi. Angiotenzin II turi I angiotenzin II reseptorlari orqali triggerlarga vazokonstruktiv va vazodilatator ta'sir ko'rsatadi. SARS-CoV-2 ning ACE2 reseptoriga bog'lanishi va virusning hujayra ichiga kirishi sirtning ACE2 ifodasini bostirishga olib keladi, angiotensin II ning to'siqsiz to'planishi, faoliyati va neytrofil infiltrasiyasi ortishi bilan yallig'lanishli kaskadning paydo bo'lishi, yallig'lanishli sitokinlar ishlab chiqarilishi, nishon a'zolarning shikastlanishi bilan qon tomir o'tkazuvchanligi ortadi[7,11,12].
SARS-CoV-2ning buyrak hujayralariga bevosita sitotoksik ta'siri fokal segmentar glomeruloskleroz, o'tkir naysimon nekrozga sabab bo'lishi mumkin. Disfunksional oqsil APOL1 (aroprorgolet 1 - minor apolipoprotein qon plazmasi) bo'lgan bemorlarda glomerulyar zararlanish va glomerulopatiya - kollapslanuvchi bosh segmentar glomeruloskleroz rivojlanishi qayd qilingan[7,12].
SARS-CoV-2 buyrak ishemiyasi va gipoksiyasiga qon perfuziyasining pasayishi va qon oqimida angiotenzin 2ning yuqori darajasi tufayli olib kelishi mumkin, bu esa buyrak qon oqimini yanada kamaytiradi va ishemiyani kuchaytiradi.
O'pka-buyrak zanjiri patogenetik reaksiyasi - bu a'zolarning o'xshashligiga asoslangan. Nafas etishmovchiligi tufayli tizimli gipoksiya, giperkapniya ortadi, immun hujayralari, qon tomir qarshiligi, trombositlar va endoteliy shikastini faollashuvi buyraklarni zararlanishiga va o'tkir buyrak etishmovchiligi rivojlanishiga olib keladi. O'pkaning sun'iy ventilyasiyasi, ko'p miqdorda yallig'lanish sitokinlarining chiqarilishi tufayli kritik holatdagi bemorlarda o'tkir buyrak etishmovchiligi xavfining uch barobar ortadi[1,2,5,11,12].
Patomorfologik o'zgarishlar. Koronavirus infeksiyasidan vafot etgan bemorlarda buyrak to'qimalari patogistologik tekshiruvi natijalarida nefronlarni proksimal kanalchalarini diffuz shikastlanishi, o'tkir tubulyar nekroz, epiteliy hujayralarining vakuol distrofiyasi va nekrozi, kollapslovchi glomerulopatiya, trombotik mikroangiopatiya (1/5 xolatda), ekstrakapillyar proliferativ glomerulonefrit (yarimoysimon), segmentar skleroz, nefron kanalchalarida C5b-9 komplementining cho'kishini kuchayishi, limfositlarning o'chog'li va diffuz massiv infiltrasiyasi kuzatildi (1-jadval). Mikrosirkulyator o'zanida eritrositlarni lizisi va sladjasi, arteriolalar bo'shlig'ida fibrinni to'planishi, stromasida o'chog'li diapedez qon quyilishlar, po'stloq qatlamini ishemiyasi kuzatildi. Endoteliy hujayralarida ACE2-ni yuqori ekspressiyasi kuzatilib, COVID-19da u ko'proq shikastlanadi. Mikrotromboz SARS-CoV-2da a'zo disfunksiyasining patogenezida muhim rol o'ynadi[3,4,8,9,10].
Jadval-1
Buyraklar kontopchalar va kanalchalari, stromasi va tomirlari devoridagi patomorfologik o'zgarishlarni uchrash darajasi, %
№ Patomorfologik o'zgarishlar turi Foizi, %
1 Kanalchalari epiteliysini nekrozi 45, 2
2 Stromasidagi limfoid infiltraiya (o'chog'li va diffuz) 32,6
3 Mikrosirkulyator o'zanidagi dissirkulyator o'zgarishlar 20,2
4 Stromasida o'chog'li diapedez qon quyilishlar 45,1
5 Po'stloq qatlamini ishemiyasi 27,3
6 Kollapslovchi glomerulopatiya 41,5
7 Segmentar skleroz, interstiial fibroz 43,2
8 Rabdomioliz 18,6
SARS-CoV-2ning buyrak hujayralariga bevosita sitotoksik ta'siri fokal segmentar glomeruloskleroz, o'tkir naysimon nekroziga, kollapslanuvchi segmentar glomeruloskleroz sabab bo'ladi[3,8,10].
COVID-19da o'tkir kortikal nekrozdan vafot etgan 62% bemorlarda buyraklar gistopatologiyasida segmentar glomeruloskleroz kuzatilib, bunday bemorlarda nefrotik sindrom, proteinuriya kuzatilgan.
Buyraklar biopsiyalari o'rganilganda surunkali o'zgarishlar - 70% tarqoq glomeruloskleroz, 50% interstisial fibroz va kanalchalarni atrofiyasi, tomirlari devorini sklerozi bilan birgalikda kuzatilgan[6,11,12].
Rasm -1. 1-O'tkir buyrak etishmovchiligi, po'stloq va mag'iz qatlamlarini kamqonliligi, intermediar sohani keskin venoz to'laqonliligi, 3- buyrak qatlamlarida mayda qon quyilishlar, oq gemorrargik hoshiyali infarkt, 4- tomirlar to'laqonliligi, trombozi, eritrositlar slaydjasi, 5-burmali kanalchalar epiteliysini nekrozi, 6- o'chog'li limfoid infil'trasiya, ayrim koptokchalarni gialinozi, venoz to'laqonlilik, ayrimlarini trombozi. Gemm-eozin usulida bo'yash. Kat. 10x10.
Rasm-2. 1- segmentar glomeruloskleroz, 2-o'chog'li va diffuz glomeruloskleroz (diabetik), 3-kortikal nekroz, 4-o'chog'li limfoid infiltrasiya, 5-ekstrakapillyar proliferativ glomerulonefrit.
Gemm-eozin usulida bo'yash. Kat: 10x40.
COVID-19da glomerulyar filtrasiya tezligi va bosimi, qon oqimining intensivligi parallel ravishda pasayishi kardiorenal sindromga va o'tkir buyrak etishmovchiligi sabab bo'lishi qayd etildi. O'pkalarni sun'iy ventilyasiyasi, ko'p miqdorda yallig'lanish sitokinlarining chiqarilishi tufayli kritik holatdagi
bemorlarda o'tkir buyrak etishmasligi xavfini uch barobar ortirishi bilan namoyon bo'ldi. Rabdomioliz o'tkir buyrak etishmasligi rivojlanishining potensial etiologik omili deb qaraldi. COVID-19da rabdomioliz belgilari bemorlarning 18,6% kuzatildi[6,11,12].
Koronavirus tashxisi tasdiqlangan bemorlarni 60%-ida siydik tahlillarida o'zgarishlar kuzatilgan. Siydikda alfa 2-mikroglobulin, albumin darajasi oshishi, 46% bemorlarda aminoasiduriya kuzatilgan. COVID-19da bemorlarning uchdan ikki qismi siydikda natriyning konsentrasiyalari kam bo'lgan, ularning ko'pchiligida oliguriya rivojlangan, 19%da giperkalemiya kuzatilgan.
O'tkir buyrak etishmasligi bo'lgan bemorlarda yallig'lanishning tizimli markerlari (ferritin, C-reaktiv oqsil, prokalsitonin, laktat degidrogenaza va b-dimer) yuqori darajada bo'lishi kuzatilgan[1,2].
Elektron mikroskopiya yo'li bilan proksimal kanalchalar va podostitlar epiteliysida SARS-CoV-2 virus zarralar joylashgan, kichik podostit oyoqchalarining yo'qolishi, hujayra sitoplazmasining vakuolizasiyasi va podositlarning glomerulyar bazal membranasidan ajralishi qayd etilgan.
Qon zardobida kreatinin darajasining o'rganilgan tadqiqotlar 35% bemorlarda COVID-19 fonida surunkali buyrak etishmovchiligi kelib chiqilganligini ko'rsatgan. Zardobda kreatinin oshishi, avvalgi buyrak kasalligi yoki o'tkir jarohati o'tkir buyrak etishmovchiligi uchun xavf omilidir.
Buyraklarda SARS-CoV-2ning bo'lishi yoshi katta va kombinasiyalangan kasalliklar sonining ortishi bilan bog'liq bo'lgan. Bundan tashqari, SARS-CoV-2 RNKning mavjudligi COVID-19 tashxisi va o'lim sanasi o'rtasidagi vaqt oralig'ini hisoblash orqali olingan bemorlarning yashash vaqtini qisqartirish bilan bog'liq bo'lgan. Ushbu ma'lumotlar viruslari tropizmi, kasallikning og'irligi va kasallikning dastlabki 3 haftasida erta o'lim xavfi o'rtasida potensial bog'liqlikni tasdiqlaydi.
COVID-19da o'tkir kortikal nekrozdan vafot etgan 62% bemorlarda buyraklar gistopatologiyasida bosh segmentar glomeruloskleroz kuzatilib, COVID-19 bilan bog'liq nefropatiya deb atalgan[1,2,8,10];
COVID-19 bo'lgan bemorlarda buyrak kasalliklari o'tkir buyrak shikastlanishi, gematuriya yoki proteinuriya sifatida namoyon bo'lishi va o'lim xavfini oshirishi mumkin. Xitoyda, buyrak kasalligi (yoki buzilgan buyrak funksiyasi) va COVID-19 bilan kasalxonadagi bemorlarning o'limi o'rtasida ma'lumotlar o'rganilganda 13% ga yaqin bemorlarda buyrak kasalligi borligi kuzatilgan. 40%dan ortiq buyrak funksiyasining buzilishi va 5.1% shifoxona davrida o'tkir buyrak shikastlanishi rivojlangan. O'tkir buyrak shikastlanishi o'limning 13 barobar o'sishi bilan bog'liq bo'lgan.
Nyu-Yorkdan COVID-19 bo'lgan bemorlar o'rganilganda o'tkir buyrak shikastlanishi 37% kasallarda kuzatilgan. Engil o'tkir buyrak shikastlanishi (kreatinin 1,5-2 barobar oshishi) 47%da, o'rtacha o'tkir buyrak shikastlanishi -22%da, og'ir o'tkir buyrak shikastlanishi (kreatinin uch barobar oshishi) esa 31%da kuzatilgan. O'tkir buyrak shikastlanishi h bo'lgan 42 - 46% bemorlarda gematuriya va proteinuriya qayd etilgan[1,2].
Tadqiqotehilaming ta'kidlashicha, SARS-CoV-2 bilan kasallangan bemorlarda o'tkir buyrak shikastlanishi mustaqil prediktorlariga qarilik, qora irq, qandli diabet, arterial gipertenziya, yurak-qon tomir kasalliklari, sun'iy ventilyasiya, interleykin-6 va kreatininni yuqori darajalari kiradi[6,11,12].
Xulosa. SARS-CoV-2 virusi ta'sirida buyraklar koptokchalari, kanalchalari, tomirlarida kuzatiladigan yallig'lanish, mikrosirkulyator o'zanida disfunksiyasi oqibatidagi ishemik, sitokinlar hujumi natijasidagi o'ta sezuvchanlik yallig'lanishidagi morfologik o'zgarishlar oqibatida buyraklarni burmali kanalchalari epiteliylarida nekroz, koptokchalarida ekstrakapillyar proliferativ glomelunefrit, glomeruloskleroz, mikrosirkulyator o'zan tomirlarida - arteriolalarida tromboz yuzaga keladi.
ADABIYOTLAR
1. Патоморфология коронавирусной инфекции. Обзор мировой литературы. Доклад Трусова Д., О.Лобанова. ФГАОУ ВО 1-МГМУ имени ИМ. Сеченова МЗ РФ. 2020.
2. Лиза М Бартон и др. COVID-19, Оклахома, США. Американский журнал клинической патологии , 10 апреля 2020 г.
3. Поражение почек при Covid-19: клинические и морфологические проявления почечной патологии у 220 пациентов, умерших от Covid-19 / Е. С. Столяревич [и др.] // Нефрология и диализ. - 2020. - Т. 22, спецвып. - С. 46-55.
4. Acute kidney injury in patients hospitalized with COVID-19 / J. S. Hirsch [et al.] // Kidney Int. - 2020 Jul. - Vol. 98, N 1. - P. 209-218.
5. Collapsing glomerulopathy in a patient with coronavirus disease 2019 (COVID-19) / C. P. Larsen [et al.] // Kidney Int. Rep. - 2020 Apr. - Vol. 5, N 6. - P. 935-939.
6. Cheng Y., Luo R., Wang K., Zhang M., Wang Z., Dong L., et al. Kidney disease is associated with in-hospital death of patients with COVID-19. Kidney Int. 2020;97:829-838.
7. Dalan R. Bornstein S.R., Ali El-Armouche et al. The ACE-2 in COVID-19: Foe or friend? // Horm. Metab. Res. - 2020; 52:257-263
8. D'Agati V. D., Kaskel F. J., Falk R. J. Focal segmental glomerulosclerosis. N. Engl. J. Med. 2011;365:2398-2411.
9. Hua Su. Renal histopathological analysis of 26 postmortem findings of patients with COVID-19 in China / S. Hua, Y. Ming, W. Cheng et al. // Kidney International. - 2020.
10. Nasr S. H., Kopp J. B. COVID-19-Associated Collapsing Glomerulopathy. Kidney Int. Rep. 2020;5:759-761. https:// doi.org/10.1016/j.ekir.2020.04.030
11. Rabb, H. Kidney diseases in the time of COVID-19: major challenges to patient care / H. Rabb // J. Clin. Invest. - 2020 Jun. - Vol. 130, N 6. - P. 2749-2751.
12. Renal Involvement and Early Prognosis in Patients with COVID-19 Pneumonia / G. Peg [et al.] // J. Am. Soc. Nephrol.- 2020 Jun. - Vol. 31, N 6. - P. 1157-1165.
13. Абдурахимов А. Х. и др. ПОРАЖЕНИЕ ПОЧЕК У ПАЦИЕНТОВ С COVID-19 //Re-health journal. - 2022. - №. 2 (14). - С. 99-106.
14. Абдурахимов А. Х., Хегай Л. Н., Юсупова Ш. К. COVID-19 и его осложнения //Re-health journal. - 2021. - №. 4 (12). - С. 61-74.
15. Абдурахимов А. Х. и др. РОЛЬ САХАРНОГО ДИАБЕТА В РАЗВИТИИ ПОРАЖЕНИЯ ПОЧЕК ПРИ COVID-19 //Re-health journal. - 2022. - №. 2 (14). - С. 107-118.
