CC BY
31COVID 19 O'TKAZGAN VA O'TKAZMAGAN JIGARNING NOALKAGOL
YOG' XASTALIGI BILAN OG'RIGAN BEMORLAR KLINIKASI VA LABARATOR TAHLILLARINING SOLISHTIRMA TAHLILI
Vokhid Zokhidovich Zokirov
Buxoro davlat tibbiyot instituti
ANNOTATSIYA
Yangi koronaviruslar tufayli keksa va yosh bemorlarning klinik xususiyatlari va labarator ko'rsatkichlari natijalari boshqacha natijalar kasb etmoqda. Keksa yoshdagi bemorlar COVID 19 ga chalingan bemorlar orasidan yuqori xavfga kiruvchi maxsus guruh hisoblanadi, hamda klinik belgilari tez suratda rivojlanadi. Koronavirus kasalligi 2019 (COVID-19) pandemiyasi butun dunyo bo'ylab avj olishda davom etayotgan bo'lsada, ko'plab mamlakatlarda ushbu kasallikning klinik va laboratoriya tadqiqotlari cheklangan. Biz kasallik bilan bog'liq samarali ko'rsatkichlarni aniqlash uchun COVID-19 bilan kasallangan bemorlarning epidemiologik, klinik va laboratoriya natijalarini tekshirdik.
Kalit so'zlar: COVID-19, Biokimyoviy tahlil, PZR, Jigarni noalkagol yog' xastaligi,AST.
Muammoning dolzarbligi: SARSCoV-2 koronavirusi keltirib chiqaradigan yangi koronavirus infeksiyasining (COVID-19) 2019-yil dekabr oyida Xitoyning Uxan shahrida boshlangan pandemiyasi, shu vaqtdan boshlab butun dunyoga tarqaldi. Koronavirus infektsiyasi (COVID-19) havo-tomchi va kontakt yo'llari orqali yuqqan SARSCoV-2 koronavirusining yangi shtammidan kelib chiqqan o'tkir yuqumli kasallik. Patogenetik COVID-19 virusemiya, mahalliy va tizimli 670ntens-yallig'lanish jarayonlari, 670ntensive670670 kasallik, mikro va makrotromboz rivojlanishiga olib keladigan gipoksiya bilan tavsiflanadi hamda intoksikatsiya, isitma, qon tomir endoteliyasi, o'pka, yurak, buyrak, oshqozon-ichak trakti, markaziy va periferik asab tizimi, xavf ostidagi tizimning shikastlanishi bilan simptomlarsiz shaklda klinik jihatdan og'ir o'tadi. COVID-19 hujumi pandemiya rivojlanishidan oldin insoniyat azob chekkan kasalliklarni bekor qilmadi va tibbiyot hamjamiyatining birgalikdagi say-harakatlari tufayli pandemiya barqarorlashmoqda va bir qator mamlakatlarda pasayishni boshlaganligi sababli, boshqa kasalliklarga chalingan bemorlarga e'tiborni qaytarish va ularning yangi misli ko'rilmagan o'zaro ta'sirini baholash zarurati yetib keldi. O'z-o'zidan va boshqa patologik sharoitlar bilan birga bo'lgan infektsiyani biz hali ham juda kam bilamiz.
Pandemiya davrida ma'lum bo'ldiki, COVID-19 o'tkir respirator infeksiyadan tashqari, balki ko'p a'zolar, jumladan, jigar kabi muhim a'zolar soniga zarar
yetkazadigan kasallikdir. Bu masala biz tomonidan o'sha paytda mavjud bo'lgan adabiyotlarni umumlashtirish asosida maxsus sharhlarda yoritildi. Jigar ko'p funktsiyalarga ega bo'lgan muhim organdir [1-13]. Jigarning himoya funktsiyasi endogen va ekzogen omillarni zararsizlantirishni o'z ichiga oladi. Jigar hujayralari tananing immunitetini himoya qilishda faol ishtirok etadi. Jigarda T va B limfotsitlar mavjud, 671ntensive671671 hujayralar IL-1 va IL-6 yallig'lanish mediatorlarini ishlab chiqaradi, Kupfer hujayralari ixtisoslashgan jigar makrofaglari bo'lib, virusni samarali ushlash va uning replikatsiyasini buzish uchun zarurdir. Oxirgi jarayon interferon (IFN) -I bilan Kupfer hujayralarining aktiv kationini o'z ichiga oladi va virusning qo'shni gepatotsitlarga tarqalishini oldini oladi. Kupfer hujayralari bo'lmasa, gepatotsitlar IFN-I mavjudligida ham virus replikatsiyasini bosa olmaydi, bu uzoq muddatli virus replikatsiyasiga va hatto mumkin bo'lgan og'ir T-hujayra immunopatologiyasiga olib keladi. Jigar nafas yo'llari bilan birga patologik jarayonda faol ishtirok etishi va COVID-19 ning kechishi va natijasi ushbu infektsiyadan jigar shikastlanishining chastotasi va darajasi bilan chambarchas bog'liqligi ko'rsatdi.
Biroq, COVID-19 pandemiyasi davrida surunkali jigar kasalligi bilan og'rigan bemorlarning muammolari o'rganishni talab qiladi. Surunkali jigar kasalliklari dunyoda eng keng tarqalgan kasalliklardan biri bo'lib, epidemiyada ushbu patologiyalar bilan og'rigan bemorlarni samarali kuzatish va davolashni davom ettirish salomatlikni saqlash, shuningdek, sog'liqni saqlash yukini kamaytirish va umumiy kasalliklarni kamaytirish uchun juda muhimdir. Koronavirus infeksiyasi qurbonlari soni. Bugungi kunga kelib, ilmiy ma'lumotlar koronavirus infeksiyasining yuqish ehtimoli va og'ir kechishi ehtimoli yuqori bo'lgan xavf guruhiga keksa yoshdagi bemorlar hamda gipertoniya, yurak-qon tomir kasalliklari va qandli diabet kabi surunkali yurak-qon tomir kasalliklari bilan og'rigan bemorlar kirishini tasdiqladi. Boshqa surunkali kasalliklarning, xususan, jigar kasalliklarining ta'siri haqida kamroq ma'lum. Biroq, og'ir fibroz va jigar sirrozi bilan og'rigan bemorlar, jigar transplantatsiyasidan 671ntens bemorlar ham infektsiya xavfi yuqori bo'lgan va COVID-19 ning og'ir kechishi bilan zaif guruh ekanligi allaqachon aniq. Shuning uchun ularga o'zini-o'zi izolyatsiya qilish va ijtimoiy aloqalarni qisqartirish qat'iy belgilangan .
Jigar ko'p funktsiyalarga ega bo'lgan muhim organdir. Jigarning himoya funktsiyasi endogen va ekzogen omillarni detoksifikatsiya qilishni o'z ichiga oladi.
Klinik ma'lumotlarning tahlili yangi koronavirus infektsiyasining COVID-19 surati shuni ko'rsatadiki, jigar disfunktsiyasi og'ir kasallik bilan kasalxonaga yotqizilgan bemorlarda keng tarqalgan hodisa [14-30]. Turli ma'lumotlarga ko'ra, bemorlarning 18-50 foizida 671ntensi aminotransferaza (ALT) va 671ntensive aminotransferaza (AST) yuqori darajalari qayd etilgan. COVID-19da jigar disfunktsiyasi ko'pchilik tadqiqotchilar tomonidan yengil deb hisoblanadi va u bilan birga keladigan zarar sifatida ko'riladi. Ba'zi ma'lumotlar shuni ko'rsatadiki, COVID-
19 bilan og'rigan bemorlarning 4-14 foizida jigar bilan birga keladigan kasalliklar mavjud va 15-55% hollarda kasallikning rivojlanishi davomida aminotransferaza darajasi normal bo'lmagan. Og'ir COVID-19 bilan og'rigan bemorlar ko'pincha jigar disfunktsiyasidan aziyat chekadi. Nyu-Yorkda 5700 bemor ishtirokida o'tkazilgan tadqiqotda 58,4% AST qiymati 40 U / L dan va 39,0% 60 U / L dan yuqori ALT qiymatlariga ega edi. AST yoki ALT darajasining normaning yuqori chegarasi bilan solishtirganda 17 martadan ko'proq oshishi tavsiflangan. Ushbu 56 nafar bemorning 3 nafari 18-65 yoshda (3/1 373; 0,2%) bo'lgan va 53 nafari vafot etgan: 25 nafari 18-65 yoshda (25/134; 18,7%). Ma'lumotlar tahlili shuni ko'rsatadiki, jigar disfunktsiyasi bilan kasallanish holatlari COVID-19 og'irligiga mutanosib ravishda oshadi. Ko'rinishidan, COVID-19 da ALT ning ko'tarilishi, gipoalbuminemiya va trombotsitopeniya kasallikning noqulay prognoz omili hisoblanadi. Shunga o'xshash holatlar pediatriya amaliyotida qayd etilgan. COVID-19 bilan kasallangan chaqaloqlar ustida olib borilgan bir nechta tadqiqotlar kasallikning 7 dan 11 kuniga qadar jigarning shikastlanishi holatining kuchayishi, shuningdek, boshqa organlarning ko'plab zararlanishini ko'rsatdi. COVID-19 bilan og'rigan bemorlarda jigar yo'llarini o'rganish ularning COVID-19 infektsiyasiga yuqori sezuvchanligini va kuchli virus replikatsiyasini saqlab qolishini ko'rsatdi. SARS-CoV-2 virusi xolangiositlardagi o't kislotalarining to'siq va transport funktsiyalarini buzadi. Bu taxmin COVID-19 bilan kasallangan bemorlarda qon zardobidagi gammaglutamil transferaza (GGT) darajasining oshishi bilan tasdiqlanadi. Og'ir COVID-19 bilan og'rigan bemorlarning ko'pchiligida qon zardobida yallig'lanishga qarshi sitokinlarning normadan yuqori o'sishi kuzatildi. Yallig'lanishga qarshi sitokinlarning haddan tashqari ishlab chiqarilishi sitokin bo'roni sifatida tavsiflangan. Yuqori sitokin kontsentratsiyasi vaqt o'tishi bilan kamaymasa, qon tomirlarining gipero'tkazuvchanligi, ko'p a'zolar yetishmovchiligi va oxir oqibat o'lim xavfining oshishiga olib keladi. Infektsiyaga qarshi immunitet reaktsiyasi paytida qon ivish yo'llarining faollashishi yallig'lanishga qarshi sitokinlarning ortiqcha ishlab chiqarilishiga olib keladi, bu esa ko 'p organlarning shikastlanishiga olib keladi. Yallig'lanish jarayonida antikoagulyantlarning kontsentratsiyas pasayishi va iste'molning ko'payishi tufayli kamaydi. Ushbu prokoagulyant-antikoagulyant nomutanosiblik mikrotrombozning rivojlanishiga, tomir ichidagi qon ivishining tarqalishiga va ko'p organ yetishmovchiligiga olib keldi. Surunkali jigar kasalliklari bilan og'rigan bemorlar epidemiya davrida shifokorlarning e'tiborini kuchaytirishni talab qiladi, chunki ularning kasalligining kuchayishi fonida nafaqat COVID 19 virusli infektsiyani yuqtirish xavfi, balki uning yanada og'ir kechishi ham ortadi.
Hozirgi tadqiqotlar shuni ko'rsatdiki, COVID-19 bemorlarida yomon prognoz jins (erkak), yosh (60 yoshdan 672nte), asosiy tibbiy holatlar (qandli diabet, yurak-qon tomir kasalliklari), ikkilamchi va boshqa tegishli omillar bilan bog'liq. Shu bilan birga,
og'ir COVID-19 bilan og'rigan bemorlarda ALT, AST, umumiy bilirubin va boshqa jigar funktsiyasi ko'rsatkichlari yengil COVID-19 bilan solishtirganda sezilarli darajada oshdi va tiklanish jarayonida jigar funktsiyalari ko'rsatkichlari asta-sekin normal holatga qaytdi. Yengil COVID-19 bilan og'rigan bemorlarda jigar shikastlanishi ko'pincha vaqtinchalik bo'lib, hech qanday maxsus davolashsiz normal holatga keltirilishi mumkin. Jigarning og'ir shikastlanishi bo'lgan bemorlarga odatda gepatoprotektiv dorilar buyuriladi. Bundan tashqari, COVID-19 bilan kasallangan bemorlarda jigar disfunktsiyasi koagulyatsiya va fibrinolizning faollashishi, nisbatan past trombotsitlar soni, granulotsitlar soni va neytrofil-limfotsitlar nisbati va yuqori ferritin darajasi bilan bog'liq. Ushbu parametrlar yallig'lanishning o'ziga xos bo'lmagan belgilari deb hisoblangan bo'lsada, ular tug'ma immunitetning disregulyatsiyasiga ham mos keladi. Shunisi e'tiborga loyiqki, bu o'zgarishlar immunitet muvozanati bemorning 673nten ortishi bilan sodir bo'ladi. Shunday qilib, keksa bemorlar uchun vaziyat yomonroq bo'lishi mumkin. Glyukokortikoidlarning 673ntensive673 gepatitli bemorlarda COVID-19 prognoziga ta'siri noma'lum. Og'ir COVID-19 bemorlari, ayniqsa, keksa bemorlarda ko'proq 673ntensive monitoring yoki individual davolanishni talab qiladi.
XULOSA. Surunkali jigar kasalliklari bilan og'rigan bemorlar epidemiya davrida shifokorlarning alohida e'tiborini talab qiladi, chunki ularning kasalligining kuchayishi fonida nafaqat COVID 19 virusli infektsiyani yuqtirish xavfi, balki uning yanada og'ir kechishi ham ortadi. Oldingi tadqiqotlar shuni ko'rsatadiki, koronavirus infektsiyasi (COVID-19) bo'lgan bemorlarda ko'pincha jigar fermenti darajasi ko'tariladi, boshqa tadqiqotlar surunkali jigar kasalligi og'ir infektsiya va o'limning oshishi uchun xavf omili ekanligini ko'rsatdi.
REFERENCES
[1] Khodzhaeva D. I. Changes in the Vertebral Column and Thoracic Spinecells after Postponement of Mastoectomy //International Journal of Innovative Analyses and Emerging Technology. - 2021. - Т. 1. - №. 4. - С. 109-113.
[2] Ilkhomovna K. D. Modern Look of Facial Skin Cancer //Баркарорлик ва Етакчи Тадкщотлар онлайн илмий журнали. - 2021. - Т. 1. - №. 1. - С. 85-89.
[3] Ilkhomovna K. D. Morphological Features of Tumor in Different Treatment Options for Patients with Locally Advanced Breast Cancer //International Journal of Innovative Analyses and Emerging Technology. - 2021. - Т. 1. - №. 2. - С. 4-5.
[4] Ходжаева Д. И. СОВРЕМЕННЫЕ ВОЗМОЖНОСТИ УЛЬТРАЗВУКОВОЙ ДИАГНОСТИКИ ПРИ РАКЕ КОЖИ ЛИЦА //Жизнеобеспечение при критических состояниях. - 2019. - С. 111-112.
[5] Hodzhieva, D. T., Pulatov, S. S., & Hajdarova, D. K. (2015). Vse o gemorragicheskom insul'te lic pozhilogo i starcheskogo vozrasta (sobstvennye nabljudenija)[All of hemorrhagic stroke in elderly persons (own observations)].
[6] ПУЛАТОВ, С. С., & МАНСУРОВА, Н. А. (2020). ПОКАЗАТЕЛИ ТИРЕОТРОПНОГО ГОРМОНА ПРИ БОЛЕЗНИ ПАРКИНСОНА. ЖУРНАЛ НЕВРОЛОГИИ И НЕЙРОХИРУРГИЧЕСКИХ ИССЛЕДОВАНИЙ, 1(3).
[7] Рахматова, Д. И., & Пулатов, С. С. (2019). НЕЙРОФИЗИОЛОГИЧЕСКИЕ И ГОРМОНАЛЬНЫЕ ОСОБЕННОСТИ ПОДРОСТКОВОЙ ЭПИЛЕПСИИ. Новый день в медицине, (4), 275-279.
[8] Рахматова, Д. И., & Пулатов, С. С. (2016). Особенности течения инволюционной эпилепсии. Биология и интегративная медицина, (1).
[9] Рахматова, Д. И., Пулатов, С. С., & Ходжиева, Д. Т. (2016). ОСОБЕННОСТИ КЛИНИКИ И ДИАГНОСТИКИ ЭПИЛЕПСИИ У ПОДРОСТКОВ. In МЕДИКО-БИОЛОГИЧЕСКИЕ, КЛИНИЧЕСКИЕ И СОЦИАЛЬНЫЕ ВОПРОСЫ ЗДОРОВЬЯ И ПАТОЛОГИИ ЧЕЛОВЕКА (pp. 190-192).
[10] Жураева, Д. Н., Мардонова, З. О., Пулатов, С. С., & Тошева, И. И. (2013). ГЕНДЕРНЫЕ ОСОБЕННОСТИ ПСИХОВЕГЕТАТИВНЫХ НАРУШЕНИЙ У ПАЦИЕНТОВ С НЕВРАЛГИЕЙ ТРОЙНИЧНОГО НЕРВА. Здравоохранение (Минск), (6), 6-8.
[11] Рахматова, Д. И., Пулатов, С. С., & Ходжиева, Д. Т. (2016). ОСОБЕННОСТИ КЛИНИКИ И ДИАГНОСТИКИ ЭПИЛЕПСИИ У ПОДРОСТКОВ. In МЕДИКО-БИОЛОГИЧЕСКИЕ, КЛИНИЧЕСКИЕ И СОЦИАЛЬНЫЕ ВОПРОСЫ ЗДОРОВЬЯ И ПАТОЛОГИИ ЧЕЛОВЕКА (pp. 190-192).
[12] Наврузова, Н. О., Ихтиярова, Г. А., Каримова, Г. К., Наврузова, У. О., Шукуров, И. Б., & Аманова, Х. И. (2019). Современные диагностические методы для раннего выявления заболеваний шейки матки. Доктор ахборотномаси, (4), 77-82.
[13] Navruzova, N. O., Karimova, G. K., & Ikhtiyarova, G. A. (2020). Modern approaches to the diagnosis of cervical pathology. Medicine and sports, (1), 74-77.
[14] Karimova, G. K., Navruzova, N. O., & Nurilloyeva, S. N. (2020). An individual approach to the management of gestational diabetes. European Journal of Molecular & Clinical Medicine, 7(2), 6284-6291.
[15] Navruzova, N. O., Ikhtiyarova, G. A., & Karimova, G. K. (2020). Colposcoria as a diagnostic method for early detection of cervical diseases. Problems of Biology and Medicine, (1.1), 117.
[16] Наврузова, Н. О., Ихтиярова, Г. А., & Каримова, Г. К. (2020). Кольпоскория как диагностический метод для раннего выявления заболеваний шейки матки. Проблемы биологии и медицины, (1.1), 117.
[17] Наврузова, Н. О., Каримова, Г. К., & Ихтиярова, Г. А. (2020). Современные подходы к диагностике патологии шейки матки. Тиббиёт ва спорт, (1), 74-77.
[18] Navruzova, N., Ikhtiyarova, G., & Navruzova, O. Retrospective analysis of gynecological and somatic anamnesis of cervical background and precancerous diseases. SCIENTIFIC PROGRESS» Scientific Journal ISSN, 2181-1601.
[19] Navruzova, N. O., Karshiyeva, E. E., Ikhtiyarova, G. A., Hikmatova, N. I., Olimova, N. I., & Muminova, N. K. (2021). CLINICAL AND LABORATORY MARKERS
FORECASTING OF CERVICAL DISEASES AND ITS PREVENTION. Annals of the Romanian Society for Cell Biology, 13098-13110.
[20] Ashurova, N. G., & Navruzova, N. O. (2017). Preclinical diagnosis of cervical diseases. News of dermatovenerology and reproductive health, (3), 4.
[21] Navruzova, N. O., Ikhtiyarova, G. A., Karimova, G. K., Navruzova, U. O., & Shukurov, I. B. (2019). AmanovaKh. I. Modern diagnostic methods for early detection of cervical diseases. Doctor akhborotnomasi, (4), 77-82.
[22] Tuksanova, Z. I., Ashurova, N. A., Safarova, G. A., & Hikmatova, M. F. (2018). HEALTH STATUS OF SCOOL CHILDREN DEPENDING ON HEALTH CARE ACTIVITIES OF FAMILIES. European science review, (9-10-2), 164-166.
[23] Furkatovna, H. M. (2021). TO STUDY THE ANTHROPOMETRIC PARAMETERS OF CHILDREN AND ADOLESCENTS INVOLVED IN ATHLETICS. Web of Scientist: International Scientific Research Journal, 2(06), 238-242.
[24] Furkatovna, H. M. (2021). MEDICINAL PLANTS FOR BLOOD THINNING IN PREGNANT WOMEN. CENTRAL ASIAN JOURNAL OF MEDICAL AND NATURAL SCIENCES, 2(1), 5-7.
[25] Furkatovna, H. M. (2021). Pakistan pharmaceutical stocks behavior during covid19. CENTRAL ASIAN JOURNAL OF MEDICAL AND NATURAL SCIENCES, 2(1), 8-10.
[26] Hikmatova, M. F., & Khamdamova, M. T. (2021). A study of morphometric features of anthropometric parameters of adolescents living in the city of Bukhara engaged in athletics. Asian Journal of Multidimensional Research, 10(9), 215-217.
[27] Hikmatova, M. F., & Khamdamova, M. T. (2021). Morphometric features of anthropometric parameters of adolescents living in the city of Bukhara engaged in athletics. ACADEMICIA: An International Multidisciplinary Research Journal, 11(9), 492495.
[28] Кароматов, И. Д., & Пулатов, С. С. (2016). Лечебные свойства базилика. Биология и интегративная медицина, (1).
[29] Khozhieva, D. T., Pulatov, S. S., & Khaydarova, D. K. (2015). Vsyo o gemorragicheskom insul'te lits pozhilogo i starcheskogo vozrasta (sobstvennyye nablyudeniya)[All about hemorrhagic stroke in elderly and senile (own observations)].
[30] Hodzhieva, D. T., Pulatov, S. S., & Hajdarova, D. K. (2015). Vse o gemorragicheskom insulte lic pozhilogo i starcheskogo vozrasta.[All about hemorrhagic stroke of elderly and elderly people].
