CC BY
0INNOVATION: THE JOURNAL OF SOCIAL SCIENCES AND RESEARCHES
ISSN: 2181-3868 SJIF-2023: 3.812 | ISI: 0.539 | VOLUME 2, ISSUE 1, 2024
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
PAREMIOLOGK MATNLARNING PRAGMATIK XUSUSIYATLARI
Sindarova Dilshoda Nurmuhammadovna
SamDCHTI stajor-tadqiqotchisi
Annotatsiya: Ushbu maqolada pragmatik komponentli frazeologik birliklarning semantikasidan kelib chiqqan holda ularning ingliz va o'zbek tillaridagi mavzuiy-semantik tasnifini amalga oshirilgan. Maqolada pragmatik matnli komponentli frazeologik birliklar milliylik va madaniyatni aks ettiruvchi milliy-madaniy xususiyatga ega til birliklari sifatida talqin etilgan. Tadqiqot natijasida pragmatik matnli komponentli frazeologik birliklarning universal xarakter va milliy-madaniy xususiyatga ega 10 mavzuiy-semantik guruhi aniqlangan.
Kalit so'zlar: lingvomadaniy; frazeologik birliklar; pragmatik matnli komponentlar; milliy-madaniy xususiyat, mavzuiy guruh
https://doi.ors/10.5281/zenodo.13387355
ABSTRACT. The article provides a thematic-semantic classification of phraseological units with the component denoting "pragmatical texts" on the material of the English and Uzbek languages. Phraseological units with the "pragmatical components" component are interpreted as nationally-culturally marked language units, reflecting in their semantics the national culture of a certain linguoculture. As a result of the analysis, ten thematic-semantic groups of phraseological units with the component "numeral" were identified, some of them being universal for both languages and some of them being nationally specific for the English language. National-cultural specifics of phraseological units is found in phraseological units: 1) having no equivalents in one of the studied languages; 2) containing national realia; 3) containing notions related to historical, socio-political, religious events and facts; 4) representing certain cultural values of a particular lingua culture.
Key words: linguacultural, phraseological unit, with "numeral" component, national-cultural specifics, thematic groups.
KIRISH
Xalq maqollarida paremiologik birlik nomlarining qo'llanilishi juda ko'p uchraydi. Ayniqsa, pragamatik matnlar qo'llangan maqollarning deyarli barchasida majoziy tasvir ifodalanadi. Hayvon obrazlarini keltirish orqali insonga xos xususiyatlar hayvonlar orqali ko'rsatiladi, ya'ni maqollarda keltirilgan ibratli fikr aynan maqolda keltirilgan ma'lum obrazga qarata aytiladi. Ko'pincha, hayvonlar vositasida, salbiy xarakterli insonlarga dashnom beriladi, tanqid qilinadi. Har bir millatning o'ziga xos xususiyatlarini namoyon qiluvchi maqollari mavjud. Biz ushbu kichik tadqiqotimizda o'zbek va ingliz xalq maqollarini tuzilish hamda semantik jihatdan qiyosiy tahlil qilamiz.
ADABIYOTLAR TAHLILI VA METODOLOGIYA
Masalan, Almost never killed a fly -ushbu ingliz milliy maqolini o'zbek tiliga so'zma-
INNOVATION: THE JOURNAL OF SOCIAL SCIENCES AND RESEARCHES
ISSN: 2181-3868 SJIF-2023: 3.812 | ISI: 0.539 | VOLUME 2, ISSUE 1, 2024
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
so'z tarjima qiladigan bo'lsak, hatto pashshani ham o'ldirmagan gapi hosil bo'ladi, biroq o'zbek tilida pashsha hasharoti biroz salbiy mano kasb etadi. O'zbek tilida esa yuqorida ta'kidlab o'tilgan almost never killed a fly paremik birligining muvofiq muqobili sifatida chumoliga ham ozor bermagan yoki qo'y ogzidan cho'p olmagan kabi frazeologik birligini olishimiz mumkin.
An as between two bundles of hay—ushbu paremik birlik o'zbek tiliga to'g'ridan to'g'ri Ikki bog pichan orasida arosatda qolgan eshak tarzida tarjima qilinadi. Ammo semantik jihatdan mos keluvchi frazema esa quyidagicha bo'ladi: Ikki quyonning ketidan quvgan ikkalasidan ham quruq qolar. Muloqot jarayoniga tayyor holatda olib kiriluvchi yuqoridagi kabi birliklar xalqlarning joylashuv hududi, milliy urf-odatlaridan kelib chiqqan holatda bir biridan farqlanadi. Ammo barchasining markazida shaxsga tarbiya berish, yani didaktik maqsad ko'zlanganligi bois semantik jihatdan bir xilliklarga ham ega.
MUHOKAMA
Pragmatik matnli qatnashgan maqollar ingliz tilida ham o'zbek tilida ham ikki xil maqsadda, yani salbiy jihatlarni yoritish yoki tarbiyaviy maqsadga yo'naltirilganligi bilan ham birlashuvchi xususiyatga ega. Buni quyidagi maqollarning semantik tahlili orqali ham ko'rib o'tishimiz mumkin:
Bats in the belfry, To have- Minorasida ko'rshapalagi bor, ya'ni telba, o'zbekcha muqobili esa Telba tosh yigar. Bu maqolda ko'rshapalak zoonimi ishtirok etgan bo'lib, salbiy ma'no ifodalash uchun xizmat qilgan. Shu o'rinda takidlash joizki, ingliz xalq maqollarida uchragan hayvon nomlari o'zbek xalq maqollarida umuman ishtirok etmasligi ham mumkin. Yuqoridagi maqolda qo'llangan ko'rshapalak zoonimi o'zbek xalq maqollarida qatnashmaydi. Buning sababi esa, maqollar tarkibida keladigan hayvon nomlari ham o'sha xalq yashash hududining geografik joylashuvi, tabiatiga va eng asosiysi, qaysidir hayvonlarning ular hayotidagi o'rni va ahamiyati qanchalik katta yoki kichikligiga bog" liqligidadir.
Better be the head of a dog than the tail of a lion - Arslonning dumi bo'lgandan ko'ra itning dumi bo'lgan afzal. Bu maqolga o'zbek tilidagi Arslonning o'ligi- sichqonning tirigi maqoli ekvivalent bo'la oladi.
Buy a pig in a pake, to- Qop ichidagi cho'chqani ko'rmasdan sotib olmoq. Bu maqolning o'zbek tilidagi semantik jihatdan muvifiqi quyidagichadir: Savdogarga bo'ysunma bo'yningni,
Puch yongoqqa to'ldirar qo'yningni. Bu maqolni "Burga tutmoq uchun ham barmoqni ho'llamoq kerak" maqoli bilan bir xil mano ifodalaydi deyishimiz mumkin.
Cat's away, when the mice will.
O'zbekcha ma'nosi: Mushuk ketsa, sichqon raqsga tushar.
Muvofiq ekvivalenti: Otning o'limi- itning bayrami
Fish begins to stink at the head.
Ekvivalenti: Baliq boshidan chiriydi.
Dogs bark, the but caravan goes on.
O'zbekcha ma'nosi: Itlar hurar, karvon esa o'tar. Bu maqol to'gridan to'gri tarjima qilinganda ham muqobil variant bilan mosdir.
Dogs lie, let sleeping. Ekvivalenti: Yotgan ilonning quyrugini bosma.
NATIJA Hayvon va boshqa majoziy obrazlar qatnashgan ingliz va o'zbek
INNOVATION: THE JOURNAL OF SOCIAL SCIENCES AND RESEARCHES
ISSN: 21S1-3S6S SJIF-2023: 3.S12 j ISI: 0.539 j VOLUME 2, ISSUE 1, 2024
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
maqollarining har ikkala tildagi variantida har doim ham bir xil qahramonlar ifodalanmasligi mumkin. Yuqoridagi maqolda inglizcha variantda "dog", ya'ni "it" ishlatilgan bo'lsa, o'zbekcha variantida "ilon" obrazidan foydalanilgan. Lekin bu o'zgarish bilan maqolning mazmuni o'zgarib qolmagan, har ikkalasida ham ehtiyotsizlik, e'tiborsizlik ma'nosi ifodalangan. O'zbek va ingliz xalq maqollarini solishtirib ko'rilganda "it", "mushuk", "baliq" zoonimlari nisbatan ko'proq uchraydi.
XULOSA
Yuqoridagilarga xulosa sifatida shuni aytishimiz mumkinki, paremiologik birliklar har bir xaqlning milliy urf-odati hamda ananalarini verbal vositalar orqali ko'rsatib beradi. Bu birliklarni qiyosiy o'rganish xalqlarning o'ziga xoslilari hamda birlashtiruvchi jihatlarini aniqlashga yordam beradi. Paremik birliklarda qo'llangan obrazlar pragmatik ma'no ularning hududiy joylashuvi, milliy mentaliteti, diniy qarashlari bilan bog'liq holatda bir-biridan farqlanadi. Ammo semantik jihatdan bir xil ma'no ifodalaydiganlari ham talaygina. Tilshunoslik nuqtai nazaridan tahlil etilganda, asosiy e'tibor paremalarning shakl xususiyatiga emas, balki semantikasiga qaratiladi. Hayvon nomlari turlicha bo'lishi mumkin, biroq manoviy jihatdan bir xil bo'lgan birliklar mavjud. Son komponentli frazeologik birliklarning milliy-madaniy o'ziga xosligi ularning: 1) o'rganilayotgan tillarning birida ekvivalentiga ega emasligi; 2) tarkibiy qism sifatida ma'lum bir til madaniyatining milliy realiyalarni o'z ichiga olgan; 3) tarixiy, ijtimoiy-siyosiy, diniy voqea va faktlar bilan bog'liq tushunchalarni aks ettiruvchi; 4) ma'lum bir lingvomadaniyatining madaniy qadriyatlarini ifodalashi bilan izohlanadi. Til madaniyat bilan chambarchas bog'liq bo'lgan holda u bilan birga rivojlanadi va o'sha madaniyatni ifodalaydi. Til va madaniyat ajralmas tushunchalardir va til har jabhada madaniyatni aks ettirgani kabi, madaniyat ham shu orinda tilsiz mukammal namoyon bo'la olmaydi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati
1.Ashurova D.U., Galieva M.R. Cultural Linguistics. - Tashkent, VneshInvestProm, 2G19. - 2GS p.
2.Арсентьева E. Ф. Фразеология и фразеография в сопоставительном аспекте (на материале русского и английского языков). Казань: Изд-во Казан. гос. ун-та, 2006. 172 с.
3.Воробьёв В. В. Лингвокультурология. (теория и методы) - М.: Академия, 2008. -
331с.
4.Гак В. Г Фразеология в контексте культуры - В. Н. Телия. М.Школа «Языки русской
культуры», 1999.
5.Галиева М.Р. Когнитивный принцип бинарности в религиозной картине мира. Когнитивная лингвистика. Научно-теоретический журнал. -Тамбов. 2014. -№ 2 - С.56-65
6.Икономиди И. Я. Фразеологические единицы с национально-специфичным компонентом значения в русском и новогреческом языках: дис. на соис. учен. Степени канд. филол. наук. Краснодар, 2005. 241 с.
7.Ковшова М. Л. Культурно-национальная специфика фразеологических единиц:
INNOVATION: THE JOURNAL OF SOCIAL SCIENCES AND RESEARCHES
ISSN: 2181-3868 SJIF-2023: 3.812 | ISI: 0.539 | VOLUME 2, ISSUE 1, 2024
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
когнитивные аспекты: Автореф. дис. канд. филол. наук. - М.: Ин-т языкознания. РАН, 1996. 22с.
8.Маслова.В.А Лингвокультурология: М.:Изд.центр академия,2007. - 208 с.
9.Телия В. Н. Русская фразеология: семантический, прагматический и лингвокультурологический аспекты / В. Н. Телия. М. : Школа «Языки русской культуры», 1996.
