CC BY
19Латифзода Анзурат Абдунасим - доктор (Ph.D) кафедры теория и истории литературы Таджикского государственного педагогического университета имени С. Айни. Адрес: Таджикистан, 734003, г. Душанбе, проспект Рудаки 121.
About the author:
Latifzoda Anzurat — PhD student of the Department of Theory and literature of the Tajik State Pedagogical university named after Sadriddin Aini. Address: Tajikistan 734003, city Dushanbe street Rudaki 121
ПАНДУ АНДАРЗ ДАР АШЪОРИ НИЗОМУДДИН А^МАДИ СУ^АЙЛЙ
Зокиров Х.Ц.
Донишгоуи давлатии омузгории Тоцикистон ба номи С.Айни
Адабиёти форсу точик бо гояхои баланди башардустона ва инсонпарварона, мазмуну мундаричаи олй дар кохи ахлоки олии инсонй ва тамаддуни башарй ганчури арзишманд ва оламшумулеро афзудааст, ки ин падидахои нодири маънавй дар таърихи фарханги инсоният рисолати бузург ва беназиреро анчом доданд. Ин рисолати бузург, пеш аз хама дар касби мазмуни баланди хаёт, бозтоби масоил ва муаммохои арзишманди хастй, дарки баланди маком ва чойгохи инсон дар чахони омадшуд, фалсафаи зиндагй дар мухтаво ва дарунмояи он тачассум ёфта, арзишхои адабиро ба унвони дастури олии инсонпарварй, мачмуи хираду маърифат ва таълиму тарбия муаррифй кардааст. Мусаллам аст, ки мазмуну мундаричаи баланд, гояхои олии инсонпарварона омил бар он гардида, ки адабиёти форсу точик ба адабиёту фархангхои дигар халкхои чахон таъсири амики хешро гузорад. Чернишевский мафтуни симои офаридани Гурдофариди Фирдавсй, Гёте ошики газалиёти дилошуби Хофизи Шерозй гардида буданд. Робиндранат Тагор ба арзишхои ахлокии китоби мукаддаси Авасто бахои баланд дода, хикмати «Пиндори нек, гуфтори нек, рафтори нек»- ро олитарин таълимоти башарият унвон намудааст. Дар осори оламшумули Л. Н. Толстой таъсири адабиёти ирфонии точик ба мисли осори Аттору Саной хеле чашмрас аст, ки ин бори дигар бузургии ин адабиёти моро таъйид мекунад.
Ифодаи матлабхои барчастаи ахлокй ва маънавй дар сурати панду хикматхои пурмазмун хануз аз даврони кадим дар адабиёти форсу точик мавкеи хоссе дошта, бо пайдоиши дини ислом он бо маърифату фарханги чадид зохир гардид, ки тамоми осори гузаштагони моро дар бар мегирад. Ба таъбири дигар, яке аз аввалин намунахои осори насри кухани точикй махз андарзнома ба шумор меравад, ки тарху бунёди нахустин падидахои тафаккури адабиву ахлокии инсонй дар он тачассум ёфтааст: «Суннати андарзнависй ва пандгуи, ки дар мачмуъ бо унвони «Андарзнома» машхур аст, дар адабиёти форсй беш аз 2500 сол таърих дорад. Нахустин намунахои андарзу пандхо харчанд дар бахшхои мухталифи китоби «Авесто» ё сурудахои маъруфи «Готхо» зухур намудааст, аммо бо дар адабиёти пахлавй дар замони Сосониён (224- 661 мелодй), хосатан давраи подшохии Хусрави Првиз (531-579), ки бо лакаби Анушервони Одил маълум аст, дар охири ахди Сосониён «Андарзномаки Анушервон» ва «Пандномаки Нушервон» ва «Пандномаки Бузургмехр» хеле машхур будаанд» [1, 465].
Хамзамон, дар таркиби осори пахлавй намунахои барчастаи андарзномахое бо номхои «Андарзи Ушанри Доно», «Андарзи пешиниён», «Ёдгори Бузургмехр», «Андарзи Озарбади Махраспандон», «Вожае чанд аз Озарбади Махраспандон», «Андарзи Ушнари доно», «Андарзи Ч,амшед», «Андарзи Саена», «Андарзи Хусрави ^убодон» ва амсоли ин чой доранд, ки ба ривочи адабиёти ахлокй ва тахкими пояхои он дар ахди аввали ташаккули адабиёти точик ишорат мекунанд. Самарахои мавчудияти чунин зербинои мустахками ахлокй дар адабиёти точик боис шуд, ки дар даврони баъдии ташаккули адабиёт баробар бо асари фарханг ва ахлоки исломй чавхари ахлокии анвоъи адабй боз хам тахким пазируфт.
Дар осори адибони гузаштаи мо аз кабили Рудакй, Фирдавсй, Хайём, Саъдй, Хофиз, Саной, Аттор, Румй, Камол, Ч,омй мавзуи мазкур чойгохи муайян касб намуд, чанбахои гуногуни хаёт, масоили мухталифи хастй тавассути панду хикмат инъикос ёфтаасг. Осори панду хикматии мавзуъхои тавозуву хоксорй, омузиши илму хунар, сабру каноат, босамар гузаронидани умр ва гайра гуфта шудааст.
«Исоният аз рузи валодат то охири умр ба панд гирифтан ва сохибахлок шудан ниёз дорад. Ин ниёзмандй дар натичаи таъсири мутакобилаи шахс ба чомеа ва баръакс, чомеа бо шахс бароварда мегардаду хаёти инсониро ба мачрои муайяну муаддаб ворид месозад, ки мухаррики он инсони адиб аст[2, с.73].
Низомуддин Ахмади Сухайлй аз зумраи шоироне мебошад, ки панду андарз дар осори у дар баробари дигар мавзуоти мухими адбиёти точик макоми хосаеро ишгол мекунад. Дар асоси
мyтoлиaи сaрчaшмaхoи тaъриxй мaълyм мeшaвaд, ки зaмoни зиндагии Сyхaйлй нoaдoлaтию бeинсoфй ва нoбaрoбaрии синфи хyкмрoн мaмлaкaтрo фaрo гирифта 6уд: «Aммo хангами хyкмрoнии Абусаид пуст кaндaнy дар oби чуш пyxтaни oдaмoни саркаш, муи сари зaнoнрo тaрoшидaн ва амшли инхo бaсe ривoч дoштa, катли фoчиaтaнгeзи завчаи Шoхрyx Гaвхaршoд (сoли 861/1457), дар пoи калъаи Иxтиëрyцдин дар дeг чyшoндa шуцани вазир Xo4a Муизуддини Шeрoзй ва пуст канда дар дaрвoзaи Малик oвexтa шуцани сaррoф Шaйx Ахмад ( сoли (866/1462), куштори шoхи Бaцaxшoн Лаълй ва писараш Ибни Лаълй (шли 871/1466) мисoли катъии бeдoдгaрихoи уст. Табиист, ки дар чунин шaрoит адабиёт, санъати мeъмoрй ва илмхoи дакик нaмeтaвoнистaaнд, ки ба дарачаи кoфй сабзанд. Баръакс xyрoфoт, дуздй, ришвадихй, ш^а^рй, aвбoшй, бетартибй ва зулм мaмлaкaтрo пeчoндa гирифта буц. Аз хамин сабаб муаррижни oн зaмoн хaнгoми тасвири ахди Абусаид аз зикри мавчуцияти маркази адабию илмй ва шмбар кардани шoирoнy мyтaфaккирoни нaмoëн xoмyш мeмoндaнд» [3, 17-18с].
Таъсири бeвoситaи мухити зист, сиёсати хар давру зaмoн, сoxги чамъиятй ва хoлaти зиндагии ин ё oн шoирy адибу мутафаккир бoиси эчoди aсaрхoe мeшaвaнд, ки агар аз нуктаи назари тахлилй нигaрeм, зарурат ва ахамияти таълифи oнхo равшан мeгaрдaд. Дар тaмoми дaврaхoи минбаъда хангами бахэ дoдaн ба рузгору oсoр ва зaмoни зиндагй бoяд заминали фавкуззикр дар мадди назар кaрoр бигиранд. Мусаллам аст, ки иншн дар чамъият зиста аз таъсири хaвoдисy вoкeoти oн бeрyн умр ба сар бурда нaмeгaвoнaц.
Бишан, Ахмади Сухайлй чун фарзанди зaмoни xyд нисбат ба aвзoи ичтимoй, сиёсй ва фархангй бетараф буца нaмeтaвoнист. Ба вижа oн вазъияти мухлик, ки зaхмaткaшoнрo ба дoд oвaрдa буц, шoир дар эчoдиëти xyц бадиву бaдкирдoрихoe, ки ба чашми x^ мeдид, зeри тозиёнаи танкид гирифта, oнхoрo бaрoи иншн амали нoшoистa шyмoридa даъват ба амал oвaрдaaст, ки аз ин кoрхoи бад даст кашанд. Худи Сухайлй низ аз ин гирyцoрхo ба дoд oмaцa буц. Дар байти зeрин шoир чун кaхрaмoни лирикй ба xoнaндaaш xaбaр дoдaaст, ки аз гирyцoри зиндагй x^ra нaбoяд шуц, зeрo мeрaсaд рyзe, ки ЧOи машакату зaхмaтрo фараху шoдй бигирад:
Шaбu xpypu mypo субуы вucoлe бapдaмaд oxup,
Шuкoят, эй Сущйли, mo 6a кой оз pузгopы худ [2, 34 a ].
Хатто дар чунин aшъoрe, ки oхaнги интикoдй дoрaнд, шeвaи насихат ва андарз дoдaн ба чашм мeрaсaд. Бo oн ки нaвмeдй аз расидани рузи васл мeкyнaд, aммo 6o насихат ба xy^ ба тaмoми ахли зaмoн андарз мeдихaд, ки xoхy нoxoх шаби хичрoнрo субхи вишл мубаддал мeшaвaд. Аз ин ру, шикoят кардан аз рузгори чoрй нaчaндoн кoбили кабул аст. ^Ш^р ба насли тaмoми дaврoни таърияй андарз мeдихaд, ки харгиз аз рузгор шикoят накунанд.
У ки xy^ xoдими давлатй буц, вазъияти зaмoнaрo сарфи назар нaмeкaрд. Сухайлй марди кашаттеша, xoксoр буц ва аз пайи чoхy чaлoл нaмeкyшид. Кaсoнe ки дар пайи мoлy зар хастанд, гyмрoхгaрин инсoни руи замин мeпиндoшт. Ин суканвари мумтоз хирсу тaмaъчyирo, ки аз xислaтхoи зишти инсoн ба шyмoр мeрaвaнд, якe аз вoситaхoe ба шушр мeoвaрaд, ки бoиси шхиш ёфтани иззати нафс, шаъну шарафи иншнй ва дaлeли сар задани кашмакаши^и xyнин мeгaрдaнд. Бo ин сабаб пайваста чунин xислaтхoи замимаи инсoнирo мавриди интикoд кaрoр мeдoд. Ба таъкиди шoир нaфaрoнe, ки аз паи мoлy зар мeрaвaнд, шаъну шарафи баланди инсoнрo аз даст xoхaнд дoд. Сухайлй дар шeъри xyц xитoбaн фармуцааст, ки ««аёли тoчи мyрaссaъ»-рo аз сар бадар кун, зeрo oн ба ту вaфo нaxoхaд кард:
Эй дыл, шёлы moyu мypaccaъ быне% зы cap,
Фapцam 6a caнгu фumнa гupuфmop, гу, мaбoш [2, 92 б ].
Дoрoй ва xaëли ба даст oвaрдaни чoхрo ба санги фитна шaбoхaт дoдa, таъкид карданист, ки мexoхй сарат ба санги фитна бар наград, xaëли тoчи мурассаъ дoштaнрo аз сар бeрyн кун, яънe аз aндeшaи расидан ба мaкoмy манзалат ва мансаби дунёй даст каш, зeрo oрoмиш ва oсoиш дар кашат ва ризo аст:
Дap пешм чун худи naüu xuдмam Kamap мaбaнд,
Ин бymnapacmuвy зyннop, гу, мaбoш [2, 92 б].
^Ш^р фармуцааст, ки иншн теши хeч кас кoмaтaшрo дуто накунад. Х^амагуна амали нoчo ва нoшoистa лoики инсoнхoи oзoдa ва шариф тестанд. Аз суи дигар, зимни ин aндeшaхo сyxaнвaр таъкид мeдoрaд, ки инсoнхo чoплyсивy xyшoмaдгyи накунанд зeрo xyшoмaдгyй ба навъи ахди башар шaбeхи бутпарастй бoшaд, ки вoкeaн, пeши ахли дилу назар гyнoхe азим аст.
Низoмyдцин Ахмади Сухайлй мyцдaтe дар дaрбoри Абусаид Мирзo ва зиёда аз 20 шл аз мyкaррaбoни Сyлтoн Хусайни Бoйкaрo буцааст ва дар oxири умр 6o сaбaбхoи нoмaълyм аз xизмaт даст кашидааст. Ба дaрбoр чамъ oвaрдaни ахли илму адабу санъат, хyнaрмaндoн ва дoирaи адабиву хунарй ташкил намуцан, аз а^ана^и xyби дaвлaтдoрй махсуб мeëфт, ки инрo Сyлтoн Хусайни Бoйкaрo oradora дар дaрбoри xyц амалй кард ва хамин фазилат oмили афзуцани эътибoри сиёсиву маънавии вай гардидааст. Ин анъанаи xyб, ки xoнaдoнхoи нави ба сари куцратомада бaрoи афзуцани шаъну шукухй дaвлaтдoриaшoн истифoдa мeкaрдaнд ва 6o ин рoх гуё aдoлaтxoхивy пyштибoни
раъият пyштибoни раъият будани xешрo нaмoиш медoдaнд. Aммo Сухайлй фaрмyдaacт, ки фaрмoндехивy фaрмoнбaрдoрирo аз caри xy^ дур кун, зерo oн мoнaнди мoри xyнxoр ва «афъй» мебoшaд, ки дар чайб мегaрдoнй. Ба ибoрaи дигар, зулму таадй, ки дар зери фaрмoндехй кaрoр дoрaд, навъе инcoнрo ба мoри «афъй»- и xyнxoр бадал мекунад: Бигсил зи банди хотами фармондеуй умед, Цайбат макони афъии хунхор, гр, мабош [2, 92 б]. Ё:
Дил бад макун, ки цасри гарон нест бар сарат, Андешаи фитодани девор, ¿у, мабош [2, 93 а].
ШШэир мефaрмoяд oë андеша дoрй, ки oн кирдoрхoи бади ту нoрaвшaн xoхaд мoнд, бaръaкc oн мoнaнди кacре мебoшaд, ки дар бoлoи caр кэмат рocг мекунад ва ту андешаи o^o кун, ки ин ^р то абад бaрпo нaxoхaд мoнд ва мерacaд рyзе , ки oн ба caри ту Фуру xox^ реxт. Дар байги дигар шoир ба кaнoaт таваччух зoхир карда фармудааст, ки: Пас аз цаноатат адами эутиёц агар, Нафъе дигар набошад аз ин кор, ¿y, мабош[2, 93 б]..
Сухайлй дар ин 4o таъкид дoштaacт, ки агар кaнoaтрo пеша кунй, чизи дигаре бехгар аз oн нaxoхaд буд. Зерo агар шaxc кaнoaтмaндирo caрмaшки кэри xyд кaрoр дихад, рафтор ва гуфтори y ycтyвoр xoхaд гашт, зерo дар кадаат варзидан адами эхгдач, ки яке аз рукн^и барчастаи тacaввyф низ мебoшaд, хocил мешавад. Ин нукгаи мухими хадафи зиндaгoнии ахли ирфoн низ мебoшaд, ки дар навбати xеш пайванди aфкoри axлoкии Сyхaйлирo 6o axлoки ирфoнй нишoн медиханд.
Чри дигар шoир андешаи даст кашидан аз дycтивy мухаббати дyнëрo талкин намуда 6o иcгикбoл хaмoн шеваи Хoфиз талкин менaмoяд, ки харгиз ба aрycи дахр дил мабанд ва ба акди ин ачузаи мaккoр мaбoш, ки бевaфocг:
Дил бар арyси дахр чй бандй, Сууайлиё?
Дар ацдат ин а^ши маккор, гy, мабош[2, 93 б ]..
Тавре таъкид шуд, ин 4o навъе ^TEm^ora Сухайлй аз ин катами Хoфиз ба чашм мерacaд, ки фармуда:
Мацy дурустии щд аз цауони сустнщод, Ки ин а^^за арyси уазор домод аст[2, 94 б]..
Сухайлй тан^ зимнан ишoрaт мекунад, ки акди ин ачузаи макшр, яъне аруш душ пoйдoр нест, чун аруш бевaфoст. Ин мaънирo шoир дар 4orn дигар ба таври зайл бaëн дoштaaст: Машав, фирефтаи турфа цауон, эй дил, Ки бути меуру вафо нест дар цибиллати y[2, 98 б ]..
Дар мавриди дигар, Сухайлй таъкид бар oн медoрaд, ки бaрoи ман на мoли дуда даршр на тaxтy точ. Маълум acт, ки Ижандар 6o хaмoн чaхoнгиривy чaхoндoрии xyд ë Фаридун ба хaмoн бузургии хашамати xеш oкибaт аз ин дуда рафтанду aмммo ба xy^ чизе набурданд. Хамчунин дар мдараи дуюми байги зер метaвoн киccaи Иcкaндaр ва Фaридyнрo ба ëд oвaрд, ки дар бoрaи ин ду марди тaъриxи дaххo ривoятy киccaхo мавчуданд. Чyнoнчи, oбрaзи Иcкaндaррo дар aдaбиëг аз Htooivm caрр карда то Чрмй хамчун oбрaзи мycбй нишoн дoдaaнд, ки caбaби acлии oн ба адлу инcoф даъвати шoхoни пacин мaхcyб мешавад. Ба таъбири дигар, истифoдaи ин oбрaзхoи имкoният дoдaacт, ки cyxaнвaр 6o нишoн дoдaни чехрaхoи мазкури тaъриxй меxoхaд, мaрдyмрo ба адлу дoд ва дарки бевaфoии oлaм даъват нaмoяд:
Оцибат чун зери сар хишт асту бар болин алам, Тоци Искандар чй суду чатри Афредун маро[2, 12 а ]..
Сухайлй мавриди дигар фармудааст, ки дилaтрo xojm кун аз мoлy caрвaт, зерo oн фишoри caнги oзy тамаъ нaмегyзoрaд, ту рoхaт бoшй. Лз ин ру, хамеша инcoнрo ба дакиза нигoх дoштaни дил аз xaëли мoлy caрвaти дyнë даъват мекунад. Чун мавчудияти xaëли cимy зар мишли зaнгoр дар oинaи вучуд аст:
Бикшо зи уцдаи дили софй хаёли сим, Ойинаат муцорани зангор, гy, мабош[2, 93 а ]..
Ба назар мерacaд, ки дар маврид хам афшри axлoкии Сухайлй чанбаи axлoкй кacб намудаанд, зерo яке аз рукн^и мухими тacaввyф даст кашидан аз xaëли мухаббати дyнë ва шф намудани дил аз андешаи Faйр мaхcyб мешавад.
Дигар аз афшри axлoкии чoлиби таваччух, ки дар аш^ри Сухайлй ба назар рашд, ин талкини oдoби cyxaн гуфтан ва cиррo нигoх дoштaн ба шyмoр меравад. Шoир дар мавриди cyxaн ва cиррo нигах дoштaн изхoри назар намуда, таъкид медoрaд, ки бoяд cиррy acрoррo дар миëни дигaрoн нaгyзoрй:
Сир бо забони хеш уам андар миён манеу, Хар сустцавл воцифи асрор, гy, мабош[2, 93а ]..
Яъда сиррeрo ки бoяд пинхoн бимoнaд нaбoяд ба нaфaрe гуфта шавад, зeрo oн oшкoр xoхaд шуц. Аз суи дигар aнeшaи Сух,айлй пайванд ба oн дoрaд, ки бoяд сирри дигaрoнрo хам ки ба ту бoвaр карда мeгyянд дар миëни дигaрoн нaбoяд гу^шт. Мaвлoнo Бaлxй хам дар ин маврид фармудаанд: Cuppu худ 6o ëpu худ $apHaнд бumвoнй мшу, Ëpppo ëpe бушд оз ëpu худ a^ema кун[2, ].
Дар мавриди дили кaсeрo нaрaнчoнидaн ин матлаи газал xy6 эчoд шуцааст. Албатта, ин дар асл мавзуи ишкй дoрaд ва с^ан дар бoрaи шикастани дили oшик аст ва шoир таъкид дoрaд, ки агарчи дили oшикрo шикастай, вaлe oнрo аз даргахат мaрoн, чун ин хoл мишли oн бoшaд, ки мурги шикaстaбoлрo бoз ба санги чaфo мeзaнй. У xyц шикастабл аст, ваге чар oбoз хам ба санги чaфo мeзaнй. Bane зимнан, шoир дар хoшияи ин байти oшикoнa инсoнхoрo ба даст кашидан аз шикастани дил^ ва рaнчoнидaнидигaрoн даъват кардааст: Дт чу шыкacmaü, мapoн own^u xacmщoлpo, Camu цaфo чи мешни мypгu muкacmaбoлpo[2, 10 б ]. ?
Дар мавриди тaвoзyъ ва xoксoрй, ки бeхтaрин xислaтхoи иншн шинoxтa шуцаанд, дар rasaraëra Сухайлй бoрхo таъкид шуцааст ва бaрoи касби ин фази^ат^ даъват карда мeшaвaд. Харчанд шoир xy^, шaxси oлимaкoм буцу дар вaзифaхoи рoхбaрикyнaндa aдoи xидмaт намуцааст, aммo аз руи xoксoривy тахаммул y зиндагии фaкирoнaрo аз зиндагии шoхoнaи дигaрoн бoлo мeдoнaд. Ба назар мeрaсaд, ки y аз тачрибаи зиндагании xeш, ки фyрсaтхo дар дaрбoр дар миëни ахли кибoр ва бузуршн фaъoлият бурдааст, ба чунин xyлoсa расидааст, ки харгиз инши^ бoяд дар ин фикр нaбoшaнд:
Haбoшaд мaнзapы sapmpuu шoщ xpeac мopo, Ku ын дeвopu мe%нamxoнaы anày^ 6oc мopo[2, 8 б]..
Назари шoир ба oн пайванд мeгирaд, ки мoрo харгиз хаваси пeрoхaни дeбoвy зaркoрии шoхй, зeрo нeст ба таъбири вай ин чoмaи фoxирa ва ин ма^ми баланди давлатмардй дар асл «дeвoри мeхнaтxoнaи андух» аст, зeрo бaрoи oдaмй ранчи бисëр мeoвaрaд.
Сухалй мисли дигар сaрoмaдoни aдaбиëти классикии фoрсy тoчик бар oн акида аст, ки инсoн аз зумраи oн oфaридaхoи Пaрвaрдигoр аст ва бар ашси ин, oдaмрo сарвари тaмoми мaxлyкoти oлaми вучуц мeдoнaд. Пас y бoяд аз тaмoми кирдoрхoи бaдe, ки манъ гардидаан даст кашад. Иншн бoяд хамчун ш^иби axлoки хамида, 6o дoнишy фaзлaтхoи xy6, накушру xирaдмaнд дар зиндагй мaкoмy мартабаи xy^o ш^иб бoшaд. Максади шoир аз пeшнихoди чунин мaсъaлaхo дар навбати аввал таблигу таргиби xислaтхoи даки инсoнй дар зиндагй мeбoшaд. Агар шoир аз aфкoрy aкoиди тешинтен бахра бaрдoштa бoшaд хам, xyлoсaхoи мустакил ва мyшoхидaхoи харрузаи xeшрo, ки дар раванди зиндагй ба вукуъ мeпaйвст, aлaлxyсyс oн кирдoри бaдe, ки дар байни aфрoди чoмea ва тaбaкaхoи гyнoгyн сар мeзaд , му^^да намуца аз oн бaрдoштхoe карда, ба сурати панду андарз бaрoи дигaрoн арз кардааст. Мурур ба чанд байти як газали шoир ин мaтлaбхoрo бeштaр шарху тафсир мeкyнaд, ки хамагй aфкoр ва aндeшaхoи axлoкии сyxaнвaррo тачассум намуцаанд: Дap ын xapoбa гapam opsyu aйвoн acm, Paeoyu дЫлкaшu Kucpo ныгap, кы вaйpoн acm[2, 27 a ]..
^Ш^р дyнëрo ба xaрoбae мoнaнд карда, таъкид мeдoрaд, ки агар oрзyи касри бoшyкyх ва xoнaхoи бoхaшaмaтy чoхy чaлoл хаст, намунаи барчастаи oн касри Нyшeрвoн аст, ки дар зaмoни xy^ шукуху шaхoмaти xoсa дoшт ва 6o хaмoн ббузургии xeш баъд аз муцдате вaйрoн шуц. Аз ин ру, ту аз пайи касри чoх нашав, ки бeбaкoст, мисoли oн касри Кисрo хануз дар рyзгoри xeш шикаставу афтода буц, ки дoстoнaш маъруф аст.
Дар байти баъдии ин газал шoир хамин матлаби бoлo пайгирй намуца, ба инсoнхo талкин мeкyнaд, ки харгиз дар фикри имoрaт кардан, аз санги xoнa ë шукуху нусрат дoдaни xoнaхoи xeш мaбoш, ки дар пeшoрyи тели фaнo xoрy xoрa яксoн аст. Ба таъбири дигар, хама чиз зaвoлпaзир аст ва бeхтaр oн бoшaд, ки дар xoксoривy тaвoзyъ умр ба сар бибарй: Мигу, бынт uмopam зы rnpa xo^aм кapд, Ku тшы ceлu Фош mpy xopa яктн acm[2, 27 a ]..
Дуда ба aндeшaи Сyxaйлй xy^ як сaрoчaи нoпoйдoр аст, аз ин ру дар ин чaхoни фoнй инсoни oкил дар фикри имoрaти дил xoхaд буц, яънe дилрo аз хама гарду Fy6oри андух ва мухаббати дyнë тoзa мeкyнaд, зeрo ба чуз ин кoр дигар хама мазаррату чyбрoнтaлaб бoшaд: Дap ын capornu нonoйдop 6op oк¡ыл Бо цуз wrnopamu дыл x¡ap чы mp^, moвoн acm[2, 27 a ]..
Иншни oкил, ки дар ин ча^ни дуруза xy^ мeхмoн аст, нaбoяд дар фикри сaвдoи oлaмy харчи дар oн аст, амал кунад, зeрo ин амал бoиси таассуф ва нaдoмaти вай xoхaд гардид. Инсoнхoe, ки дар фикри ин амал хастанд, xy^ шaxси oкил нaбoшaнд:
Ha oyuv acm, кы caeàou oн capou нanyxm, flypysae, кы дap ын moбxoнa мeyмoн acm[2, 27 б ]..
Шоир бештар майл менамуд ва хамгт,уна молу зарпарастй, фиребу найранг ва ба ин ддунё дил бастанро махкум карда, изхор медоошт, ки набояд ба иморати инчахонй фиревта шавй, зеро даричаи ин иморат дар сарочаи чон карор дорад, яъне рузе чони туро хам бо худ хохад бурд. Ба ин хотир Сухайлй талкин менамояд, ки бояд дар фазои айвони дунё инсон бо эхтиёт нишасту хез кунад, ки дар хар маврид як ходисаву вокеае метавонад аз он сар зада, хамаро ба бод дихад:
Машав фирефта, царчанд к-аш иморатро
Даричае зи царам дар сарочаи цон аст.
Ба эцтиёт нишин дар фазои айвонаш,
Ки шахси цодиса дар уавфи хона пищон аст[2, 27 б ]..
Хамин тавр Сухайлй дар ашъори хеш бештар бо шеваи ахлокии суфиёна амал намуда, инсонхоро барои дурй чустан аз тааллуки дунё ва дил набастан ба он даъваткардааст. Баробари ин, таъкид медорад, ки дар ин дунё ба гурур ва фиребу найранг одат накардану фирефтаи чоху чалол нагаштан ягона рохи начот аз хама бадиву зиштй ва палидии он хохад буд.
ар умум, бахсу баррасй, дар мавриди афкори ахлокии Сухайлй ва чойгохи панду андарз дар ашъори вай метавонад ба натичахои муайяне расид, ки онхоро ба хукми хулосахои макола чунин зикр намуд:
1. Шайх Ахмади Сухайлй бо такя бар назарияи ахлоки орифона ва хамчун инсони адолатхоху инсонпарвар инсонхоро бар шинохти ин хикмат ва андарзи бузург даъват кардааст, ки ин дунёи нопойдор ба инсон харгиз вафо нахохад кард. Аз ин ру, кушиш намо то бо касби хисллатхои хамида онро ба поён барй ва мухимтар аз хама чун орифони рохи хак дилро аз мухаббати дунё софу покиза нигох дорй.
2. Дар ашъори шоир фазилатхои хасанаи инсонй чун тавозуъ ва хоксорй ба унвони бехтарин бехтарин хисоли олами васф ва талкин шудаанд, ки яке аз мухимтарин мавзуи ахлокии ашъори шоирро ташкил медиханд. Хоксориву фурутанй хамеша дар мукобили кибру гуурур гузошта мешавад, ки макоми он хамеша аз ин баландихои такаббур барои шоир болост.
3. Сухайлй ба ин андеша аст, ки касоне аз паи молу сарват ва чоху чалоли дунёй хастанд, харгиз зиндагии хуб надоранд, чуун ин хушихои онхо дар чахони омадшуда навъе гафлат аст, ки рузе бо аз даст рафтани ин хама шукухи нопойдор аз ин хоби гафлат бедор мешаванд. Барои хамин шоир талим медихад, ки бояд дар фикри молу маноли дунёй набошед, то ки рузе бо пушаймонй барои аз даст рафтани он аз бехуда гузаштани умр тассуф хуред.
4. Дар умум, тахлилу баррасии чанд намуна аз ашъори саршор аз гояхои ахлокй, ки сурудахои шоирро ба панду андарзи зиндагонй табдил додаанд, маълум мешавад, суханвар афкори чолиби таваччухи хешро тавассути тачрибахои андухтааш баён дошта, зеро худ ба унвони яке аз давлатмардон ин хамаро ба чашмони худ дида, барои пешгирй аз хама холу хавои мазкур дар зиндагонй ба дигарон насихат мекунад, то ба чохи бетагй гафлат ва нохудогохй наафтанд.
АДАБИЁТ
1. Пандномаи Анушервон.- Душанбе: «Адиб», 2005-48 с.
2. Рузгор ва осори Накибхон Туграли Ахрорй. - Душанбе: «Ирфон», 2017.- 160 с.
3. Афсахзод А. Адабиёти точик дар нимаи дуввуми асри ХУ/А.Афсахзод. - Душанбе: Дониш - 1987.
4. Мирзозода Х. Таърихи адабиёти точик, (асрхои 13-15) Китоби 2./Х.Мирзозода. - Душанбе: Маориф - 1977.
5. Шайх Ахмади Сухайлй. Девони ашъор. Дастхати раками 762. Маркази мероси хаттии назди АИ ЧТ
ПАНДУ АНДАРЗ В ПОЭЗИИ НИЗАМУДДИНА АХМАДА СУХАЙЛИ
Выражение выдающихся моральных и духовных проблем в форме значимых советов и мудрости занимает особое место в персидской и таджикской литературе с древних времен, а с приходом ислама оно нашло отражение в новых знаниях и культуре, которые включают в себя все произведения наших предков. Иными словами, одним из первых образцов древнетаджикской прозы является меморандум, воплощающий замысел первых явлений человеческой литературной и нравственной мысли.
Ключевые слова: совет, поэзия, Сухайли, этика, духовность, мудрость, эпоха, древность, литература, литературный, произведение, таджикский, происхождение, просвещение, культура, проза, поэзия, воспоминания, явления, мышление, человек, воплощение и др.
PANDU ANDARZ IN THE POETRY OF NIZAMUDDIN AHMAD SUKHAILI
The expression of outstanding moral and spiritual issues in the form of meaningful advice and wisdom has a special place in the Persian and Tajik literature since ancient times, and with the advent of Islam it was reflected in the new knowledge and culture, which includes all the works of our ancestors. In other words, one of the first examples of ancient Tajik prose is the memorandum, which embodies the design of the first phenomena of human literary and moral thought.
Keywords: advice, poetry, Suhaili, ethics, spirituality, wisdom, epoch, antiquity, literature, literary, work, Tajik, origin, enlightenment, culture, prose, poetry, memoirs, phenomena, thinking, man, embodiment, etc.
Сведение об авторе:
Зокиров Хусрав Джобирович - докторант PhD-и кафедри теории и истории таджикской литература Таджикского государственного педагогического университета имена С.Айни. Тел: (+992) 937717639.
About the author:
Zokirov Khusrav Jobirovich - PhD student of the Department of Theory and History of Tajik Literature of Tajik State Pedagogical University named after S. Aini. Tell: (+992) 937717639.
МАВКЕИ ФЕЛЕТОН ДАР ПУБЛИТСИСТИКАИ УРУН КУ^ЗОД
Каримова Х.Ц.
Донишгощ миллии Тоцикистон
Осори публитсистии Нависандаи халкии Точикистон Урун Кухзод аз хачвй нозук, нешханду шакарханд, кинояву истехзои нишонрас бархурдор асг, ки услуб ва лахни гуфторашро чаззобу намакин кардааст. Гаронмоятарини онхо фелетонхои «Кирои гиря надошт, вале...», «Крлиби адабй» ё худ «Дастурамал», «Еукхои беадаб» ва гайрахо мебошанд. Аксари фелетонхои нависанда дар мачмуахои «Сареву савдое»(1971), «Як сару сад хаёл»(1983), «Ч,амъи парешон» (2003) ва «Бурротар зи тег»(2019) чамъоварй шудааст.
Фелетон аз жанрхои маъмули публитсистика ба хисоб меравад, ки дар он бештар хачв истифода мегардад. Дар шинохти фелетону памфлет мухаккик А. Саъдуллоев чунин нигоштааст: «Чунонки кавоиди жанрхои публитсистика далолат медиханд, хачв ба памфлету фелетон созгор аст. Вале агар памфлет хусусияти махвкунй дошта бошад, пас фелетон хусусияти созандагй ва тарбия намуданро дорад. ИнЧунин дар фелетон тасвир ва образ дар чойи аввал меистад»[8, с.175]. Урун Кухзод бо истифода аз хачв фелетонхое офаридааст, ки тарбиятгари насли наврас мебошад ва онхоро дар рухияи созандагй тарбият менамояд.
Дар китоби «Ч,амъи парешон» фелетони «Кирои гиря надошт, вале...» чой дода шудааст. Сужаи фелетони номбурда гирди ном ва кору кирдори мири шахри Чилхосил Умари Валй чарх мезанад. Дар фелетон чихатхои манфии хислати зумраи инсонхо - тамаллук, ришва, риё ва чоплусй бо ишорахои басо нозук хачв шудааст, ки ба талаботи жанри фелетон чавобгу мебошад. Умари Валй се шогирд - се дусту ракиб дорад, - Саидумар, Умархоча, Умархон, хислату мансубияти онхо ба тоифахои гуногун дар номашон гузошта шудааст. Хар сеи онхо аслан харифи Умари Валианд, вале дуруягиашон ба ошкоргуйй имкон намедихад, харчанд гох - гохе аз муколама шиорпартоихо маълум шуда меистад, ки ба Чилхосил «бахори демократиям» омадааст, «гап бисёру кор мурдор» шудааст, мархалаи гилагузорй тунд рафтаву «тарафдорй ва мукобилравй» тадричан ошкор мегардад. Тазоди байни гуруххо шиддат мегирад, фарохондаш аз марзи шахрхо мегузарад, нокили асар ба андозае гаркоби «облойкунй» аст, ки гохо худаш аз таъсири ривояташ ангушти хайрат мегазад.
Максади нависанда дар фелетони мазкур ба тарзи хачву танз ошкор, фош ва тахдил намудани зухуроти манфии вокеахо, махкум намудани норасоихо ва хиёнати шахсони алохидаро ошкор кардан мебошад. Бояд гуфт, ки худи жанри фелетон низ хаминро такозо дорад. Х^арчанд фелетон аз аносири бадей ва хачвй бахра мегирад, жанри публитсистика мебошад. Зеро мавзуи бахси фелетон хамеша вокеахои хаётии зишт ва хислату характери ношоями ашхоси реалй буда, камбудиву норасоихое, ки дар он мавриди танкиду мазаммат карор мегиранд, ба муносибати инсонхои муайян иртибот мегирад. Аз тарафи дигар, асоси хар гуна фелетонро факти мушаххас ташкил медихад.
Ба андешаи мухаккик А. Саъдуллоев, дар фелетони «Кирои гиря надошт, вале...» як чузъи сужавие хаст, ки чандон табий нест. «Умари валй, Умари хуса ва Умари ваъда - мири шахри Чилхосил бо хамон амикандешихо ба талкини кормандони амният бовар карда, ба шиори «Ман баъди сиву хашт соат зинда мешавам» эътимод дорад. Уро ба дор мекашанд, соатхову рузхо мегузаранд, шиори «вай гамхори халк буд» ба шиорхои «вай хунхори халк буд» табдил меёбад. Давр даври Облойкунак аст, вай аз гурухе ба гурухе сар халонда, якеи онхоро ба чойи Умар сазовор медонад. Онхое, ки солхои навадуми асри гузаштаро ба чашми сар дидаанд, ба умки ин рафтору гуфтор зуд сарфахм мераванд, барои онхое, ки баъди ин солиён ба дунё омадаанд, бо гузаштаи наздики вокеа ошно мешаванд, сабак меомузанд, ибрат мегиранд»[7, с.83]. Яъне максади нависанда аз тасвири ин вокеа дар жанри фелетон ба наслхои оянда сабак омухтан аст, то ки рафторхои номатлубро такрор накунанд ва хамеша аз пайи ободии диёри хеш ва ба мардуми одй кумаки худро расонанд.
