CC BY
17FТАХР 14.33.09
Ц.П.ЖYСmТЩ МЕКТЕПТЕ ПОЭЗИЯЛЬЩ ШЫГАРМАЛАРДЫ ОЦЫТУДАГЫ ШЕБЕРЛ1Г1
М.И. Оразханова, Г.А. Сагынаева Павлодар мемлекетпк педагогикалык университетi, Павлодар к., Казахстан maigul7777@mail.ru, Gulzirasagnaeva@mail.ru
Макалада эд1стемеш1, галым К•П•ЖYсiптщ енбектерше, эдютеме гылымына катысты кетерген мэселелерш талдап талкылаймыз. Галымнын мектепте эдебиеттi окыту мэселелерiне байланысты шыккан енбектерiн талкылап, ал кептеген макалалары эдiстеме гылымыньщ кыр-сырын Yйретуге арналганын керсетемiз• Макалада мектеп багдарламасында бар кептеген елендердi талдаудын эдiстемесi бYге-шYгесiне дейiн талданып керсетiлген• К•ЖYсiп езiнiн эдiстемелiк ецбепнде магыналы сурак коя отырып талдап, непзп идеясын ашып, кейiпкерлерiнiн бейнесш ашуда, шыгарманын тiлдiк ерекшелiктерiн талдауда жаксы колданган. Эдiстемешi енбегiне Yнiлсек, тек елен керкемдiгiне YЩлтш коймаган, ондагы бiлiм алушыларга курастырылган сауалдар эр еленнiн ерекшелiктерiне байланысты езгерш отырган.
ТYйiн свздер: эдiстеме, эдебиетп окыту, эдiс\тэсiлдер, технология, елен окыту, дастан окыту.
Кiрiспе
Каз1рде барлык дамыган елдерде бшм беру юше ерекше кещл белшш жаткандыгы белгш. Ел1м1здеп бшм беру жуйес окушыларга езге кундылыктармен катар адамзаттык, улттык кундылыктарды дэрштеу1мен ерекшелену1 тшс. Заман талабы мен элеуметпк сураныстарга сай эдютеме де жанартылып, жетшд1ршш отырады. Эс1ресе, казак мектептершдеп эдебиет пэнш окытудагы езгерютер онын даму удерюшщ узд1кс1з екендтн танытады. Бшм беру жуйес де, багдарлама да тубегейт езгерюке ушырап, окыту эдютемесше де ез эсерш типзш жаткан туста, бул кунге дешнп жеткен жетют1ктер1м1з бен эдютемешшер1м1здщ усынган эдю-тэсшдерш жокка шыгара алмаймыз. Кепшшпм1з ден койган Кембридж окыту тэсшдерше катысты да «умыт болган есю эдю-тэсшдердЬ> тандап, жуйелеп беру деп айтуга болады.
Эдюнама мугатмдерд1 тшмд1 окыта отырып, езшщ пэнш суюге жетелейдь Сондай-ак, эдебиеттен теориялык бшм беру аркылы окушынын дуниеге деген кезкарасын калыптастырады. Шэюртгерге дагды мен бшм беру, казак эдебиетш дурыс окытканда гана нэтиже бермек.
Эдебиеттерге шолу
Казак эдебиетш окыту эдютемес гылымына елеул1 енбек с1щрш, ез1нд1к ой-пшр, гылыми тужырымдарымен эдютеме тарихынан орын алган эдютемеш1, галым КПЖусштщ енбектерше, эдютеме гылымына катысты кетерген мэселелерге токталгымыз келедь Ол эдютеме саласында 60 жылдардын сонынан бер1 жуйел1 эр1 табанды турде гылыми зерттеу журпзш келедь Fалымнын «Элен - сездщ патшасы» (1991) [1], «Казак лирикасындагы стиль жэне бейнелшк» (1999) [2], «Керкем сездщ куд1ретЬ> (2000) [3] атты 1ргел1 зерттеу ютаптары мен республикалык басылымдарда жарияланган 150-ге жуык гылыми макаласы галымдар тарапынан жаксы багаланды.
Эзшд1к дамыту, топтык окыту, дамыта окыту, жобалау т.б. педагогикалык технологиялар мен окушынын ез1нд1к эрекетш дамытуга багытталган эдю-тэсшдер баланы ез ю-эрекетше жауапкершшкпен карап, шыгармашылык тургыдан дамуына экеледь КПЖусш усынган эдю-тэс1лдер осы максаттарды шешуге багытталган.
Fалым КПЖусш мектепте эдебиетп окыту мэселелерше ерекше кещл белш келдь Онын «Мектепте казак эдебиетш окыту» атты комакты енбеп 2003 жылы жарык керд1. Сонымен катар кептеген макалалары эдютеме гылымынын кыр-сырын уйретуге арналган. Ютапта КПЖусАптщ кеп жылдан берп 1зденютер1 жинакталып бершген. Автор макалалары 1983-2009 жылдары республикалык журналдарда узбей басылып келдг Буган дешн осы мэселелерд1 камтыган онын «Керкем сездщ куд1ретЬ> [3] жэне «Мектепте казак эдебиетш окыту» [4] ютаптары жарык кердь
Б^л ецбектщ Yшiишi н¥сrçaсыидaFы бiрiишi бeлiм мектепте eлец о^ыту ерекшелiктерiие aриaлсa, екшшще эпостьщ шыFaрмaиы о^ыту iздеиiстерi сaрaптaлaды. Атaп arö^aH4a, С.ТорaЙFыровтьщ «Юм жaзьщты», М.Ж¥мaбaевтыц «^тыр Бaяи», С.Сейфулииищ «Кeкшетay», LЖaисYгiровтщ «K¥лaгер», М.Мarçaтaевтьщ «А^^^р y^iKraFaH^» шыFaрмaлaрыи о^ыту мэселелерi кец rçaрaстырылFaн.
«Кeркем шыFaрмa тiлiи тaиытy» деп aтaлaтын ецбектщ Yшiишi бeлiмi мемлекетпк тiлге мэи берудщ не бiр озьщ Yлгiлерiи усыиып, дэлелдеуге rç¥PылFaи.
Проблеманы талдау
Мектепте эдебиетш, оиыц iшiиде поэзияльщ туыидыиы eткенде, шыFaрмa мaзм¥иыи жaлaц бaяидayмеи шектелу, о^ушыиы ойлaитa отырып, eлец гаркемд^ше Yцiлте aлмay сиящы ол^ылы^гардыщ жш кездесетiидiгi белгiлi. Еидеше, aтaлFaи ецбект о^ып, оиы сaбa^тa rçолдaиy ултыи, тiлiи шыи CYЙгеи м¥Faлiм Yшiи eте rçaжет. Ецбек мектепте жэие aрнayлы о^у орыидaрыидa эдебиет мен тiлiи rçaзiрri зaмaииыц озьщ тaлaбыиa сaй жaцaшa о^ьта бшуге aриaлFaи.
K^n^YCimirç эдебиетi эдютемесше ^ос^и Yлесi орaсaи зор. Ka^arç эдебиетiи
мектепте о^ыту сaпaсыи жетiлдiрyде «Кeркем тездщ кущретЬ> ецбепнщ мaцыздылыFыи бiрiишi кезекте aтaп eткеи орынды. К^нды^ Пaзыл¥лы мектеп о^улы^гарын^ы eлендердi тaлдayдыц озьщ Yлгiсiи усышды. Эдетте, м¥Faлiм жaлaц бaяидayмеи иемесе троп тYрлерiие FaHa тaлдay жaсayFa ^щл бeлсе, кeркем, сyреттi сeздер нaзaрдaн тыс ^лып жaтaтыиы жиi кездеседь Ал Faлым тay биiктiгi, шeп ^льяль^ы, су мeлдiрлiгi, yh тaзaлыFы, кешпкердщ психологияльщ сезiмi, ^r^^^h arçыидaр rçaлaй жеткiзетiидiгiие иaзaр ayдaртaды. Ол о^ушыиьщ тiл бaйлыFыи дaмытaды, тездш ^орыи молaйтaды. Ахмет Бaйт¥рсыиов: "Тш дaмытy мэселесi тек rçaHa грaммaтикa зaцдaрыиa Yйретiп, не болмaсa, сeздердi бaлaFa Yйретiп rçarn емес, сeздi тiршiлiгiиде кeрсетy бaрысыидa FaHa шешуге болaды" [5; 17]. K.П.ЖYCШтщ эдебиет сaбaFындa усыиылып отырFaи тaлдay эдюшщ ^arç тiлi пэиiи оrçытyдa дa мaцызы бaр.
Мектепте оrçылaтыи эдебиет сaбaFындa rçaрa сeзге ^arra мэи берiледi де, eлец кущретш тaлдayFa келгеиде arçсaй беремiз. Себебi «Л^и^лы^ шыFaрмaлaрды ^^та^пеи емес, жYрекпеи, сезiммен rçaбылдay керек десек, ол шыFaрмaлaрды бaлa ^тай мецгерд^ иеиi сезд^ неге тебiреидi, ^идой кeцiл-кYЙде болды, оиы тексеру де м¥Faлiмге оцaЙFa со^гатыи мэселелер. Мiие, соиды^гаи дa лирикaиы о^ытудьщ кYPделiлiгi осыидa жaтыр», - деп, aтaп eтедi белгш эдiстемешi Faлым K.Бiтiбaевa [6; 137]. Осы тэрiздес пiкiрлес бaсrça эдiстемешi Faлымдaр [7] ецбектервде де кездеседь Элецищ ^ущретш тaп бaсып, aйнымaй тaлдay, eлец тaбиFaтыи тaиy - екшщ бiрiиiц колыши келе беретш iс емес.
K.ЖYсiп эдiстемесiие YЦiлсек, тек eлец кeркемдiгiие YR^m rçоймaйды. ОидaFы бiлiм aлyшылaрFa rç¥PaстырылFaи сayaлдaр эр eлециiц ерекшелiктерiие бaйлaиысты eзгерiп отырaды. Элецищ тarçырыптьщ-идеяльщ ерекшелiгi, лирикaльщ rçahaрмaи кeзiмеи берiлгеи тaбиFaттaFы гаркемдш, aвтор иaзaр ayдaртrçысы келгеи ^имыл, кейiпкерлер ^rç^-R^i т.б. иaзaрдaи тыс ^^aü^i. Тiптi 8ж;ындык; ерекше тез rçолдaиыс тa rçaмтылaды. Мэселеи, Абaйдыц «ЖaзFыт¥ры» eлецiиде тiршiлiк сaлтaиaтыиa, эсем rçозFaлысrça, дыбыс ерекшелiгiие, aдaмдaрдыц ^H^-RY^re, жaрaсымды rçимылщозFaлысrça иaзaр ayдaртып бaрып, солaрды aшaтыи сeздермеи ж^мыс жaсayды ¥сыиaды. Содaи кейiи FaHa eлец кeркемдiгiи, яFии, троп, фигyрa тYрлерiи aшyFa кiрiстiредi.
А.Бaйт¥рсыи¥лыиыц жоFaры сыныптaрFa ¥CыиылFaи «ЖayFa тYCкеи жay тезЬ» кeркемдiгi жоFaры eлецiи тaлдayдa дa бiрдеи кeркемдiк ^уып кеткiзбейдi. Алдымен, eлец ерекшелiгiи ескерiп, aлдыи aлa дaярлaиFaи бiлiм aлyшылaрды iздеигерлiк сayaлдaрды ¥сыиaды. ОидaFы ^иыидьщты, ^ысымды, rçоршaFaн ортa жaFдaйыи (^р^шь^ыи, rçолдayыи,тiлекестiriи), лиритальщ rçahaрмaи кYЙзелiсiи, ^р^шь^ыи, сeз rçолдaнысындaFы шaрттыльщты, улттьщ eриектi тaиытып, тaпrçызып бaрып rçaHa eлец кeркемдiгiи тaлдaтrçызa отырып шыFaрмa идеясыи тYсiиyге бaFыттaйды. А.Бaйт¥рсыи¥лыиьщ «ЖayFa тYCкеи жay тезЬ» eлецiиеи соц, М.Дyлaт¥лыиьщ «Алaшrça» eлецiи о^ыту жолыи ¥сыиaды. Б^л eлециiц ерекшелiгiие, тa^ырыбыиa бaйлaиысты eзге eлецдерде ^aйтaлaибaйтыи C¥рaктaрды ¥сыиaды. Оидa хaлкыиыц жер-сyыиaи aйрылy
тa^сiретiи, хaльщтьщ тек жерiиеи емес, жaлпы бостaндыFынaн aдa болFaидыFыи, курескер сaиы aзaюынa дегеи ^ыижылыс т.б. C¥рaктaр тобын ¥сыиa келiп, «^ой бaFып ^одыр ^aшaи опa ^ылFaи» бейиелеyiидегi «^ой», «^aскыр» ayыстырyлaрыиa ерекше иaзaр ayдaртaды. Осы ¥FымдaрFa кaтысты м¥Faлiмдерге aрнaйы тYсiидiрме де жaсaйды. Оиы улт шецберi эдебиетiиде кaрaстырyдыц
жеткшкшздшн ескерте келш, И.А.Крыловтын 1823 жылы жазылган «Ала койлар» мысалымен ундест1ред1. Сондай-ак, казактын ею б1рдей алыбы Абай мен А.Байтурсынулынын И.А.Крылов мысалын жарыса аударгандарын, сол жауыздыкты тудырушыны ашык атай алмаса да, сонгы шумагы аркылы туспалмен айтып еткендшн талдап, айтып, дайындап береди Осыган уксас ойларды «Хал-ахуал» ютабында МэшhYр Жусш, «Ызалы киял» елещндеп «Кожайынсыган арыстан» колданысы аркылы I•ЖансYгiровтiн де мензеп айткандыгын еске салып етедь Сол аркылы мугатмге дайын материал усынады.
К•П•ЖYсiп макала жазган кезвдеп мектеп багдарламасында бар кептеген елендерд1 талдаудын эдютемесш бYге-шYгесiне дешн жiктеп керсетедь Мысалы, «Сэкен Сейфуллин елендерш окыту» 1ш1ндег1 «Асыгып тез аттандык» елещн ету кезещне кещл аударайык. Мугал1м окушыларга ыктимал сурактар даярлап экеледь Бул сауалнамалар таратылган сон, окушылар ездершщ сыныпта алган бшмш эрекетке косады.
Корытынды сауал репнде еленнщ идеясы суралып, онын кYреске, тэуелаздш Yшiн алапат айкаска етпеттеуд1 дэрштеу екендт сез болады. Эд1стемеш1 бул еленнщ жалгасы юпетп «Тулпарым» елещн коса алган. Элецщ талдау барысында Б.Майлиннщ «Кырда» елещн салыстырмалы тYрде берш, С.Сейфуллиннщ «Тулпарым» елещне де арнайы сауалнамалар даярланган.
«М.Жумабаев елендерш мектепте окыту» енбепнде, акынын «Сагындым» елещне сауалнама жасалып, таратылады, онда: «Шыгармадагы алапат киындык, жалпы так^рет, таршылык кершюц тамак нэршздш, уакыт етпеу1, лирикалык каЬарманнын жYдеуi, лирикалык каЬарманнын сагынышы сиякты сурактар алынган.
Зертгеуш^галымдар КМБайтанасова мен С.Ш.Айтуганова «Лириканы терен тYсiну Yшiн кайталап окып, баска акыннын соган уксас елендер1мен салыстыру керек» - [8; 29] деп, атап керсетедь Бул тэж1рибе Куандык Пазылулы енбепнде орын алган. Ол еленнщ табигатын танытпас бурын юрюпе ретшде «С.Сейфуллин, Б.Майлин шыгармаларынын ету кезещне токталган. С.Сейфуллин мен Б.Майлиннщ 1917 жылгы акпан тенкерюшщ ерюндш экелетшше сенш калып, акындар ез куаныш лебш еркш б1лд1рсе, Магжан бул еркшдштщ еткшшшгш ащарган акындардын б1р1 болгандыгын, сондыктан онын елендершде мун, сагыныш, торыгу басым» екендтн баса айкындайды. Сол сиякты Куандык Пазылулы еленнщ эр жолына тиянакты кисындык талдау жасай отырып, елен табигатын, еленнщ шю мазмунын тш аркылы ашуга бет бурады. Жалпы, К•П•ЖYсiпнн «Казак эдебиетш окыту эдютемесЬ» енбеп ете теренд1кпен жазылган, мугатмдерге даяр оку куралы десе де болады. Мунда арнаулы тестшк кесте жасамай-ак, даяр Yлгiнi алып окушыларга таратуга болады. Эрб1р сауалнаманын рет саны, эрт, оган коса жауабы накты бершген.
М.Жумабаевтын «Эткен кYн» елещне жасалган талдау мYлдем езгеше. Айталык, б1р1нш1ден, табигат жарасымдылыгы - елен идеясына непз болса, екшшщен, адамдардын б1р кездеп бостандыкта болу белгшершщ елен идеясын ерютету^ Yшiншiден, ажарлау, кубылтулардын шыгарма идеясын, акын стилiн ербiтудегi релш т.б. ерекше атай аламыз [9; 48].
К•П.ЖYсiптiн мектепте елен окыту енбегше Yнiлiп отырсак, I•ЖансYгiровтiн «Гималай» еленiн окыту да муFалiмнен Yлкен даярлыкты кажет етсе, ондагы сурактар мазмуны курастырушыдан бiлгiрлiктi, бiлiмдi талап етедi• Керкемдiк ерекшелiктердi ашатын сауалдармен катар такырыпка катысты, сез колданысына сай сауалдар ойластырылган. Онда тау басындагы кардын кептiFi, ылгал молдыгы, езеннiн агыс екпiнiнiн катты екендш, табигаттагы дыбыс ерекшелiгi, есiмдiк ерекшелт, тiршiлiк салтанаты, улттык ернек сиякты сауалдар окушыга мэн бермейтiн сез колданыстарына назар аударту аркылы байкампаздыкка тэрбиелейдi•
Зерттеу максаттары мен мiндеттерi
К•П•ЖYсiп бiлiм берудегi проблемалап окытуга аса кенiл белгендiгiн байкаймыз. Осыган катысты бшкп маман Д•Элiмжанов пшрше де CYЙенедi• Онын «проблемалап окытудын окушылардын гылыми-творчестволык бiлiм алуына непзделетшш» айта келiп, [4; 18] «Мектепте керкем шыгарманын мазмунын танытумен шектелу, окушылардын ездерiн ойлантып, iздендiрмеу т.б. олкылыктарды жоймай турып, проблемалык окуды iске асыру мYмкiн еместiгiне ден коямыз» дейдi [4; 19].
Лирикaлык шыFaрмaлaрды окытyFa ^тысты eзге де эдютемешшер тaрaпыиaи жaзылFaи ецбектерге шолу жaсaсaк, белгiлi эдiстемешi К.Бiтiбaевa ецбеп aлдымен оЙFa орaлaды. Ол лирикaлык шыFaрмaлaрды к¥лaкпеи емес, жYрекпеи, сезiммеи кaбылдay керектiгiи, м¥Faлiмищ ^идой мэселелерге гащл ayдaрy кэжеттшгш сaиaмaлaп aйтып береди Сaлыстырa кaрaсaк, K^YCrn пен K.Бiтiбaевa ецбектервде eзaрa ^KCaCraK бaр. E^yi де лирикa тyрaлы эдеби-теориялык ¥Fымдaрды терецдете беруге иaзaр ayдaрсa, eлецдi YЙде aлдыи aлa окып, тaиысyFa ^^myra болaтыидыFы, соидaй-aк, поэтитальщ кeркем тiлiие, к¥Pылымыиa ^щл бeлгiзiп, тaлдaткызып, aкыииыц кeцiл-кYЙiи бaFдaрлaтyFa т.б. нaзaр ayдaргyы - екi эдiсгемешi ецбектервдеп ортaк кeзкaрaс, ^сыиыс, птрлер. К.Бiтiбaевa ецбепиде де лирикaлык шыFaрмaны тaлдayдa оиыц ерекшелiгiие бaйлaиысты aлдын aлa C¥рaктaр дaярлaиaды. Мэселеи, Абaйдыц «КYЗ» eлецiи eткеи кезде жaлпы ойлaитaрлык сayaлдaр тiзбегiи ¥сыиaды. М¥ндa aкыииыц кYЗ кeрiиiсiи кaидaй тездермеи бейиелегеидiгi, «мaлмa», «шомшы», «кYзеy» т.б. ^здердщ мaFыиaсыиa, aдaм мен жaн-жaнyaрлaр тiрлiгi кaлaй берiлгеидiгiие иaзaр ayдaртaды. Ягии, C¥рaктaр мaзм¥иы мен мaксaтыиa кaрaй eзгерiп, гYрлеиiп отырaды [6;i7].
Faлым K.n^YCrn eлец о^т^н^ бiр aкыииыц шыFaрмaсыи тaлдaп Kara кою жеткiлiксiз екеидiгiи aйтaды. Соидыкгаи тaлдay иысaиы болFaи a^iH тyындылaрын eзiие дейiигi, кейiигi a^iH лирикaлaрымен бaйлaиыстырып окытуды д^рыс деп Cara^^i. Мысaлы, К.Амaижолов [10] поэзиясыи Абaй eлендерiмеи сaбaктaстырa тaлдay Yлгiсiи ¥сыиaды. Белгiлi бiр a^iH сeз KOлдaиысыи окшay кaрaстырyFa болмaйтыиыиa, оиы эаресе eзiие дейiигi шaйырлaр тyыидылaрыидaFы тез кестелерiмеи тыгыз бaйлaиыстa aлy керектш эдебиетте eлец окытyдa eз мaцыздылыFын кeрсететiидiгiи aйтaды. K^^YCrn Абaйдыц «Сепз aяк» eлецiидегi: «Кеш деп кзйтар жол емес // Жол aзыFым мол емес», [10; 25] тaрмaктaрыи тYсiидiрмей т^рып, б^л шыFaрмaдaFы «жол» мэиш сaлмaктay дa мYмкiи емес. Абaйдa дa, Кaсымдa дa дaлaдaFы жол емес, eмiр жолы aйтылып т¥рFaиы amiK. Мэселеи, Абaйдa: «Кеш болып кaлFaи екеи, еидi aHa ayылFa жете aлмaспыз, керi KaïïramiK», - деп, дaлaдaFы жолдa жолayшылaрдыц Kaïïra орaлy мYмкiидiгi болсa, eмiр жолыидa, aйтaлык, елу, aлпыс жaскa келгеи aдaмиыц: «Кaртaя бaстaFaиым бa, кой, кырык жaсымa Kaïïra орaлaйын», - дей aлмaйтыиы мецзелгеи. К^сым дa дaлaдaFыиы емес, eмiр жолын жигакгап беру кезiиде оиыц ^птЫи, ^aK^^rn, демек aрпaлыс, кYрес тынымсыздыгын эрi «шaрлaFaи» сeзi aркылы (шaрлaсa, кeп жYргеиi емес пе!?) arç^ram, эрi жол кeлецкесiиiц eз келбетшен кeрiиyiи (сeзбе-сeз ¥Fыисaк, жолдa клецке болa мa, эрi ол aдaм eцiиеи кeрiие ме!?) шaрггы тYрде колдaиып, киыидык, тayкымет сaлмaFыи aз сeзбеи эсерлi сездiре aлFaи» [4; 30], -деп, ею a^iH шеберлiгiи сaлыстырa тaлдaйды.
ШыFaрмaиыц гаркемд^ше иaзaр ayдaртy дa - шыFaрмaны тaлдayдaFы мaцызды мэселе. Faлым Т.Акшолaков «ШыFaрмaиыц кeркем aйшыктaрыи тaиытy» [12] ецбегшде шыFaрмa тaлдayдыц тeрт тYрлi жолын кeрсетедi. Б^л мэселелер Kya^^iK Пaзыл¥лыиыц эдiстемелiк ецбектерiиде мiидеггi тYрде тaлдayFa тYседi. Бaскa эдiскер Faлымдaрдaн дaрaлыFы Faлым ^лттьщ aйшык, шaрггылык, деректеидiрy мэселелерiие ерекше иaзaр ayдaртyды жeи CaHaraH. Eрекшелiк дегеи де тек хaлыктык колдaиыстaFы метaфорa, эпитеггердi тaбy жеткiлiксiз, aкыииыц шеберлiгiи, дaрaлыFын тaиытaтыи соиы колдaиыстaрFa, aвторлык колдaиыстaрFa иaзaр ayдaртyды мaксaт етедi. Мысaлы, eлец окытyдa «вмiрдiц aлтыи сaрaй aспaиы» - Кaсымиыц eзi сомдaFaн, eзiидiк метaфорaлык тiркесi. Бiз бшетш, eзiмiз т¥рaтыи кецiстiк aспaиы емес, «eмiр aспaиы» деп aлy дa -сeздi ayыспaлы мaFыиaдa колдaиy Yлгiсi [10; 31]. Соиыц сaлдaрынaн дерексiз ^гым eмiр белгiлi бiр кецiстiкке aйиaлFaи дa, OFaи aCraH тiркескеи. АспaиFa ^шу К¥с емес, aдaмFa оцaй еместiгiи зерделесек, OFaн киялмеи ерте ^гат Kary жэие жaй aспaи емес, «aлтыи сaрaй» aспaиFa биiктеy де -ерекше мьщтыльщ белгiсi»,- деп кeрсетедi.
Faлым eзге де тыц колдaиыстaр aркылы a^iH шеберлiгiи aйкыидaй тYседi: «6мiр» -дерексiз десек, «от» тезше тiркесyi т^сыи^ («от-eмiрiм») оиыц «^шт» кaлyы мYмкiидiгi де зaцды. Эйтсе де, бiрi ^^н^щ лириталык кahaрмaиы) кeз ж¥мсa дa, екiишiлердiц ^кыи елiиiц) кeшпей кaлaтыиыиa сену, Cernm бiрi eлi, бiрi тiрi ^миде тyFaи жерде бiрлiкте кaлaтыиыи зерделеу, eлiмге дегеи eкiиiштеи гeрi, о дYниеге eтсе де, елi т¥рFaн жерде кaлaтыиыиa мaсaггaиyFa кaрaй кeбiрек бейiмдейдi. Соиыц иэтижесiиде eлiм дэлел^ ^йтыс болFaи aдaм жaткaи орны кeрiиiсi «Жaтaрмыи eз жерiмде бiр тeмпешiк» эрi кэйгы (eлiм кaшaи дa жaксы емес), эрi шYкiршiлiк (бэрiбiр eз елiиде, жерiиде к^ды) кaтaр eрбyiи иегiздейдi. Сeйтiп «тaп-тaзa» бiр сезiм емес, не
бipьщFaй кaЙFы, ж бipьщFaй куаныш та eмeс, eкeyiн apaлaс epy нэтижeсiндe акын кYpдeлiлiктi шынaйылыкпeн уштaстыpa бшген», - дeп тYЙiндeйдi.
Faлымнын ap сыныпта тpоп тYpлepiн окыту мэсeлeсiнe ^щл бeлгeндiгiн aнFapaмыз. 7-сыныпта, atipeœ, окиFaлы eлeндepдi талдау тусында дамыту (гpaдaция) уFымын бepe бiлy Kepe^^m eскepeдi. Ецбeгiндe Сэбит Дeнeнтaeвтын «БозтоpFaй» eлeцiндe бозтоpFaйдын кысым кepyiн, зоpлык иeсi кiмдep eкeнiн танып бшуш кepсeтy apкылы акын элeyмeггiк тeцсiздiктiц тaмыpы мeн мэнiн ашканын айта кeлe, акынныц epбiтy эдiсiн сэтп колдaнFaнынa нaзap ayдapтaды. БозтоpFaйдыц туpымтaйдaн зоpлык Kepyi Faнa аталып eтeтiндiгiнe нaзap ayдapтaды, оныц кандай зоpлык eкeнiн накты Kepe алмайтынымызды eскepтeдi. Сол apкылы акынныц мeцзeп отыpFaнын, кандай зоpлык eкeнiн жeткiзe алмай отыpFaнын атап кepсeтeдi. Элeц шyмaктapындa кыpFидыц бeдeнeгe жaсaFaн киянаты бepiлeдi. Бipaк мунда жай кысым кepдi дeп eтe шыкпай, оны накты бeйнeлeйдi. Бeдeнeнiц кыpFидaн коpкып буFып жатканы кepсeтiлeдi. Бeдeнeнiц 6íp жолдасын KыpFи устап жeгeнi баяндалады. Осы бaяндayлapды Faлым Kn^Y^n «Kyp зоpлык кылды дeгeннeн гepi булай epra^rey накты да эсepлi eкeнi бeлгiлi», - дeп аныктайды. влeц жолдapындa кapшыFaныц YЙpeктepгe жaсaFaн залалы одан да мол, ^p^imm™: «Кeлдeгi Ken YЙpeктiц apaсынaн // ШyлaFaн кapшыFaлaп зap шыFaды: //...Тындаса бул дауысты жакын кeлiп, // 3p жepдe 6íp шYpeгeй жaтыp eлiп». Kemmi шyмaктapдa epнeктeлгeн лашынныц кaзFa жaсaFaн eктeмдiгi будан буpынFылapдын бэpiнiн iсiнeн асып тYсeдi:
ТYбiндe 6ÍP тepeктiн бeкзaдaсы
Жeп отыp каздыц eтiн KeKipeK Kepin [13; 6].
Акын шыFapмaлapындaFы осындай epeкшeлiктepдi тап басып кepсeтyi, мiнe, осы epiстeyлep болмай, бipдeн лашынныц каздыц eтiн калай жeгeнi бepiлсe, eлeн эсepi кeмip eдi. К.П.ЖYсiп eлeн идeясы нeFуpлым эсepлi, пэpмeндi болу Yшiн акын кepкeм дамытуды шeбep пайдалана бшу кepeктiгiнe нaзap ayдapтaды.
K.n^Y^n - мeктeптe eлeн окытyмeн кaтap дaстaндapды окытyFa да аса кeнiл бeлгeн Faлым. Ол лиpо-эпостык поэмaлapдa эпостыц элeмeнтi дe, лиpикaнын элeмeнтi дe бap eкeндiгiн, лиpо-эпостык поэманыц лиpикaлык жaктapы басым кeлeтiндiгiн, лиpикaлык жыфдыц тaкыpыбы CYЙiспeншiлiк сeзiм болса, катысушы кeйiпкepлepi, нeгiзiнeн, кapaпaйым aдaмдap болатындыгеын, бaтыpлap жыpынaн epeкшeлiгi дe осында eкeндiгiн eскepтiп жYpeдi.
Бaтыpлap жыpыныц дэpiптeйтiнi - epлiк, бaтыpлык. Бaтыpлap жыфында пaтpиоггык сeзiм болса, лиpикaлык поэмaлapдa сeзiм, кeйiпкepлepдiн басынан eткiзгeн киыншылыктapын, ^шшш-CYЙiнiштepiн сypeттeйдi. Осындай кYpдeлi шыFapмaлapды мeктeптe окытyFa ^rnrnap талап та биiк.
Осы талапты шeшyдe К.П.ЖYсiптiн усынFaн эдiстeмeсi муFaлiмдepгe Yлкeн кeмeк болapы сeзсiз. Эдiскep Faлым: «Дастанды окытyFa apнaлFaн Yлкeндi-кiшiлi eнбeктepдiн бэpiндe шыFapмaнын идeялык-тaкыpыптык жпзш мaзмундayмeн, баска Yлгiлepмeн сaлыстыpyмeн т.б. шeктeлiп, туынды кepкeмдiгiнe Yнiлтe алмай кeлгeнiмiз дe paс. Бiз осы мэсeлeнi шeшyдi, шыFapмa кудipeтiнe дeн коюFa окyшылapды бaFыггayды максат erriK. Алдымeн поэмада эспeггeлep идeяFa туFыp iспeггi тaбиFaт кepiнiсiн, оpтaлык кahapмaн Акан мeкeн eткeн, оныц eœprne, eмipiнe шабыт бepгeн Keкшeтayды нeFуpлым кepкeм нaкыштaFaн Yзiндiнi окyшылapды сабакка дeйiн жазып кeлyiн уйымдaстыpFaн жeн» [4; 162], - дeп, баса кepсeтeдi.
Meктeптe кeйдe кeлeмдi шыFapмaныц мазмунын aйтyмeн шeктeлeтiн жaFдaйлap аз eмeс. Окушыныц мазмунды жалац баяндауы оны жaлыктыpyы мYмкiн, окушыдан тeк мазмунын суpaмaй, окиFa жeлiсiн талдай отыpып, жeтeкшi суpaктap apкылы идeясын ашып, бaяндaлFaн жайттыц мэнiнe Yнiлтсe, сабактыц мaныздылыFы apтap eдi. Осы мэсeлeлepдщ шeшiмiн бiз К.П.ЖYсiптiн eцбeктepiнeн табамыз. Faлым С.Сeйфyллин поэмaлapын окытудыц жолдapын, I.ЖaнсYгipовтiн «К¥лaгepiн», С.ТоpaЙFыpовтын поэмaлapын, т.б. кeлeмдi тyындылapды окытудыц жолын аныктап бepдi дeсeк, aсыpa айткандык болмайды дeп санаймыз.
БYгiнгi дамыта окыту пpинципiн пpоблeмaлык окытусыз мYмкiн eмeс. Ал пpоблeмaлык окыту пpоблeмaлык ситуациясыз, iздeндipepлiк суpaк-тaпсыpмaсыз жYзeгe аспак eмeс. Mунын 6spí бip-бipiмeн сабактас, eзeктeс.
Kepкeм эдeбиeггi окытyдaFы басты максат - окyшылapдын жалпы ой-epiсiн, эдeби бiлiмiн дамыту, оныц бойына aдaмгepшiлiк асыл кaсиeггepдi eгy, эстeтикaлык тaлFaмын apггыpy. К.П.ЖYсiп усынFaн суpaк-тaпсыpмaлap осы мaксaггapды кeздeгeн.
Зерттеу эдкнамасы
ШыFaрмaны творчестволыкпен оки бiлгеи, эстетикaлык тaлдayFa YЙреигеи окушы кaидaй кYPделi киыи с¥рaк-тaпсырмaлaрды болсыи орыидaй aлaды. С¥рaк коя бiлy - дaмyFa ортa к¥ру, KоршaFaи ортaFa бешмделу, кaжеггiлiк тугызу, тiл дaмытy. K^YCrn eзiиiц эдiстемелiк ецбегiиде дaстaиды C¥рaк коя отырып тaлдaп, иегiзгi идеясын amMn, кейiпкерлерiиiц бейиесiи aшyдa, шыFaрмaныц тiлдiк ерекшелiктерiи тaлдayдa жaксы колдaнFaн.
K^YCim1 I.ЖaисYгiровтiц «К¥лaгер» дaстaиыи тaлдaFaн сaбaк жоспaрыиыц Yлгiсiие иaзaр ayдaрсaк, эдiскер aлдымеи дaстaииыц тaкырыбыиa, оныц кaзaк эдебиетiиде aлaтыи ориыиa, гатергеи мэселесi мен к¥Pылысыиa, кейiпкерлерiие токтaлып eтy aркылы м¥Faлiмдерге тiкелей жол сштейдь
Faлымиыц сayaлдaры бaлa тшш дaмытып кaиa коймaйды, эстетикaлык тaнымын кецейтедi, окушыиыц эдебиетке, эдебиет aркылы тyFaи жер тaбиFaтыиa, тyFaи елше дегеи CYЙiспеишiлiгiи оятaды.
Эдiскер Faлым м¥Faлiмиiц кол кeтергеи окyшылaрдaи raHa сaбaк C¥рayыи д¥рыс сaиaмaйды. Кез келгеи м¥Faлiм сыиыптaFы окyшылaрдыц ортaшa, иaшaр Yлгеретiидердiц iздеибей кaлып коюыта жол бермеу керектiгiи ескертедi. M¥Faлiм бaр окушыиыц толык кaтысyыи кaдaFaлaп, эркaйсысыиa жеке тaрaтылFaи eлец жолдaрынa белгi коюыи тaлaп еткеиi д¥рыс деп сaиaйды. Окyшылaр Yзiидiге eзiндiк белгiлерiи, eз ¥ЙFaрымдaрыи койып шыгуын кaдaFaлaFaиы д¥рыс. Алдымеи иaшaр Yлгеретiндi т¥ргызып, белгiлi бiр сeзге, не тез тiркесiие кaидaй белгi койылг8ныи C¥рay, кейiи оныц жayaбыи бaскaлaрдыц толыктырyыиa, демек эркiмиiц eз эрштесшен кaишaлык кaлып коЙFaиыи бaFaмдayыиa мYмкiндiк беру керектiгiи aйтaды.
«M¥Faлiм ^зЬ» деп окытушыиыц окyшыFa кояр сayaлдaрын дa ¥сыиaды. Окyшылaрдыц «ыктимaл жayaбын» келтiредi. Окyшылaрдыц толык сaбaккa тaртылyы, эр окушыиыц ойыи жеткiзе aлyынa жaFдaйдыц жaсaлyы сaбaктыц иэтижелi болуыта экеледi. Б¥дaи эрi окyшылaрдыц бiрi бaстaп, екiишiлерi eрбiтyi, м¥Faлiм жетектеу^ тYЙiидеyiи, бэрiи ыктимaл жayaп есебiнде жииaктaп кeрсетедi.
Miие, осыидaй такты тaлдaй бiлyлердеи кейiи бaрып, окyшылaр тaбиFaт эсемдiгiие, aкыииыц сeз колдaнy шеберлiгiие деи койып, шыFaрмaдaFы непзп тYЙiидi, зейиеггiлiлiктi, озыктыкты сaктay идеясын кaбылдayFa дaйыидaлaды. Окытушы б¥дaи кешн эрi тaбиFaт с¥лулыгыи, эрi a^iH бейиесiи тaиытaрлык Yзiидiлерге кeцiл бeлгiзедi.
Yзiидiиiц эр окушы aлдыидa кeшiрiлген тYрi бaр екеидiгiие кeз жетюзген соц, м¥Faлiм эрi осыиыц aлдындa берiлгеи сayaлдaр бойыишa, эрi косылггн C¥рaктaрFa бaйлaиысты жayaптaрды кaбaт эзiрлеyдi тaпсырaды. M¥Faлiм сayaлдaрыиaи кейiи ыктимaл жayaптaр ¥сыиылaды.
ШыFaрмaдa тек тaбиFaт эсемдiгi мен aкыи шеберлiгi raHa окушы нaзaрындa болмaйды, соиымеи бiрге окушы сюжет бойыишa шыFaрмa кahaрмaидaрыиa бaFa берiп, кейiпкер обрaзыи arny Yшiи де ецбектеиедi. Mысaлы, осы тyындыдaFы Акaи мен Бaтырaшкa окyшылaр бaFa бередi. «M¥Faлiм жayaптaрды житакгап, корытa келе, aйтылFaи ¥ЙFaрымдaр швде Акaидa эрi иaмыскорлык, эрi aздaп мaктaисYЙгiштiк те орыи aлFaиыи aтaп кeрсетедi. Одaи эрi окытушы Бaтырaштыц доцaйбaт бiлдiрyiиеи кейiи есе жбермей кaйтaрFaи Акaи жayaбыиa Yцiлтсе, aт жaрысы бaстaлaр т¥стa К¥лaгерге мшген бaлaFa aйткaи Акaи сeздерiи бeлiп aлып, OFaи бaFa беру тaпсырылaды. Одaи кейiи м¥Faлiм одaи эрi соккы тиiп, eлiп бaрa жaткaн К¥лaгер кaсыидaFы Акaи кaЙFысыиa гащл бeлгiзедi. Келесi Yзiидiлердеи м¥Faлiм C¥рaктaр кою aркылы шеидестiрy, ayыстырy, тецеу, А^и бaпкерлiгi, К¥лaгерге дегеи CYЙiспеншiлiгi, кaмкорлыFы кaй жерiиеи кeрiиедi т.б. C¥рaктaрды коя отырып, окyшылaрдыц жayaптaрын eзi толыктырып жaлпы тYЙiи шыFaрaды
Эрi кaрaй Бaтырaштыц К¥лaгерге бaFa берyiие кестелеигеи Yзiидi келтiрiледi де, бaFa беру тaFы окушы еншюше кaлдырылaды. Eкiишi сaбaктa окyшылaрдыц бiрi сэггi, бiрi сэтсiз дегеидей, жaзып келгеидерiи сaрaптaп, жYЙелеп, жayaптaры бектлед^ I.ЖaисYгiровтiц «К¥лaгер» дaстaиыи окытyдa Faлым Т.Акшолaков aт сыиыидa aкыииыц Абaй Yлгiсiие ¥мтылFaиы aиык бaйкaлaтыиыи aтaп eтедi. Ат сыиыиa кaтысты эдебиетшi Faлым M.ДYЙсеиов зерггеyiиде ¥тымды, дэлелдi сaлыстырyлaр жaсaлFaидыFыиa токтaлaды [14, 72].
«К^гагер» дaстaиыиыц кeркемдiк ерекшелiктерi, тш тaлдaиып болFaи соц raHa, м¥Faлiм окyшылaрFa корытыиды C¥рaк ретiиде дaстaнныц eзектi идеясын бередi.
Окушылардыц сэтп, сэттаз аралас тYрлi тужырымдарын тыцдап болганнан кейiн, окытушы мына тYЙiнге жYгiнтедi:
- Эзектi идея: «ЖYЙрiктi кYндеме, оган кастык кылма!» - дегенге саяды, Батыраш жберген адам бэйгеде алга шыгады деген Кулагерге айбалта сiлтедi. Одан api Кулагер шекесiнен «шYмектеп», «буркырап» шыккан кан аркылы ат киналысына деген аяныш тудырып, бэpi асылды кимастык сезiмiн вpбiтiп тур».
Бул беpiлген Yзiндiде галымныц шыгарма кыр-сырын жетiк мецгерш, тiлiн, квpкемдiгi мен акын шеберлшн, туындыныц идеясы, сюжетi т.с.с мацызды бвлштершщ барлыгын камтыгандыгын квpемiз. Аныгында бул талаптарды орындау муFалiмнiц де бшмдшшн, шебеpлiгiн талап етедi. Егер Fалым усынFан эдiстеpдi сабак барысында колданар болса, окушылаpFа эдебиет кущретш тану мYмкiндiгi туар едi.
Эдюкер Fалымныц «Казipгi вскелец заман бишмен баFамдасак, кYншiлдiк, каскYнемдiк ол кезде Акан мiнген Кулагеpдi мерт етсе, кешн соны 1936 жылы накыштап, аяушылык бiлдipiп: «Озыкка тиiспе!» - деп дабыл каккан 1лиястыц взш арада екi жыл втер-втпесте курбан кылды», -деуi де, жас урпакка елiмiздiц тарихынан да мэлiмет беpiп отыpFандыFын ащарамыз. внер кайраткерлер^ елiн CYЙген ел арыстарыныц репрессия курбаны болFаны жвнiнде косымаш маFлуматты окушыFа ескерте кетедi. Сол арыстардыц бipi - I.ЖансYгipов екенiн бiлемiз.
«Кулагер» поэмасын вту Yстiнде квркем шы^арманыц тiлiне байланысты вздiгiнен жумыс жYpгiзу пайдалы. Бул поэма каншама свз вpнектеpiне толы. Бip есте болатын нэрсе шэкipттеp квбiне квркем свз образыныц iшкi, астарлы мэнше терец бара беpмейтiндiгi. Сондыктан муFалiм свздiц калыц катпарына, iшкi маFынасына балаларды Yцiлдipе Yйpету керек. Окушы неFуpлым терендеп барса, соFуpлым ол шыгеармадан кYштi эсер алады.
Тшдш бояу шыFаpманыц композициялык курылымына байланысты. Муны «Кулагер» поэмасын талдау Yстiнде шэкipттеpге таныту орайлы [14; 36].
«Кулагер» поэмасы 1лиястыц сацлак внер иес екенiн анык танытты. Мунда акынныц нэзiк сыpшылдыFы, «¥закка жYгipетiн внер жYЙpiктiгi», жез тацдай булбул акындыFы бой квpсеттi. Акын - «свздердщ асыл, квркем тасын калай», свз маржанынан «бip сулу сарай» туpFызып кеттi.
Поэманыц идеялык-квpкемдiк таботатын таныту максатында шэкipттеpге iзденеpлiк, ойланарлык, шыFаpманыц iшкi курылымына енеpлiк сурак-тапсырмалар беру жвн.
Ал сурактар мен тапсыpмалаpFа мэтiндi шыFаpмашылыкпен окып шыккан шэюрт кана жауап бере алады. Жалпы кай шыFаpманы вткенде болсын сурак-тапсырмалар шэкipттеpдi мэтiнге жетектейтiн болуы керек. Сол сурак-тапсырмалар оларды ойландырып, iздендipудi нысаны етулеpi керек. Дидактиканыц бYгiнгi талабы, мiне, осында [12; 19].
МуFалiм окыту поpцесiнде, шэюрттердщ бiлiм вpесiне, даFдысына, шыFаpманыц жанрлык еpекшелiгiне орай сурак-тапсырмаларды взiнше тYpлендipiп беpуiне, курауына болады. Бipак сол сурак-тапсырмалар кайткенде де шэкipттi мэтшге Yцiлдipсiн, шыFаpманыц эстетикалык табиFаты аркылы идеялык мазмунын ашуFа даFдыландыpаpлык болсын. Басты мэселе, мiне, осында. Ал казipде бiзде жоFаpы сыныптарда сурак-тапсырмалардыц калыптаскан жYЙесi жок. Эр муFалiм взiнше эрекет жасайды. Соныц нэтижешнде окыту практикасында ала-кулалык квп. БYгiндегi сын туpFысынан окыту, проблемалык окыту т.б. технологиялардыц аттары аталып, тYCтеpi тYгенделмесе де, К.П.ЖYсiп эдiстемесiнен атаетан технология элементтеpiнiц бой квpсететiнi анык. Шетелде жарык квpiп жYpген жYЙелi ойлау туралы макалалаpдаFы ойлар да штей кабысып жатады. Мысалы, Gilissen Melde G. R., Knippels MCPJ, Van Joolingen авторлы^ымен шыккан «Bringing systems thinking into the classroom» макаласы [15] сыныш^ы жумыста жYЙелi ойлау туралы ой козFайды. Атаетан мэселелер К.П.ЖYсiп усынFан эдiстемеде жок деп айта алмаймыз. ШыFаpмалаpды талдауда жYЙелi ойлау да, проблемалык ойлау т.б. белец алады.
^n^Y^m^ I.ЖансYгipов «Кулагер» дастанынан бвлек бipнеше дастандарды окытуFа катысты эдiстемелiк макалалары бар. Дастанды бYге-шiгесiне дейiн талдаFан келесi ецбегi -М.Жумабаевтыц «Батыр Баян» шы^армасы. АталFан шыFаpманы окытуды арнайы талдап, каpастыpFан А.Бекенова, С.ТэжiFалиеваныц «Батыр Баян» поэмасын орта мектепте окыту тYpлеpi» [16] макаласы, баска да квптеген ецбектер бар екендiгiн бiлемiз. К.П.ЖYсiп эдiстемесi взiндiк тиiмдiлiгiмен ерекшеленедь Эсipесе, кай шыFаpма болмасын, оныц тiлiне ерекше назар аудартады. Шыгарма тiлiне назар аударту да тYpлiше болып келедi. Мэселен, кейiпкеp ойы, элемi аркылы квpкемдiк куpалдаpFа квцш бвлгiзген. А.В. Малева «Антитеза как способ поэтического
осмысления мира лирической героини А.Мишариной и А.Ельцовой» атты макаласын атауга болады [17]. Эдебиетп енермен байланысты окытудыц тYрлерi кеп. Мысалы, эдебиет окыту эдютемес к¥ралында Е.Ж^матаева [18] мен Г.Кдоманбай [19] дастанды сахналык койылымга лайыктап релдерге белiп окыту эдюшщ де ез тшмдшш бар екенiн атап керсетедь Осындай казак эдебиетiндегi лирикалык шыгарамаларды, дастандарды окытуга катысты езшдш ойлар жогарыда аталмаган Керiмбекова Б. [20], РYCтемова Ж. А. [21] ецбектершен де байкай аламыз.
Зерттеу нэтижелерi
Калай десек те, К.П.ЖYсiп эдiстемесiне, эсiресе, лирикалык шыгармалар мен дастандарды окытуга шолу жасай, мэн бере отырып, мына нэрселерге кез жетюздш
- Шыгармалар жан-жакты толык талданады, ягни, окушы теориялык бшм мен тэрбиелiк Yлкен мектептен етедц
- Топпен де жеке де ж^мыс жасауын Yйренедi;
- 1здену, ойлану, жауапкершiлiктi болу, т.б. касиеттерш дамытады;
- Тiлiн дамытып, сез байлыгын арттырады;
- Эдебиетке деген к¥штарлыгы оянады;
- Эр сезге мэн беруш Yйренедi;
- Эстетикалык тэрбие алады т.б.
^орытынды
К.П.ЖYсiп эдiстемесi мен казак эдебиетiн окытудагы ерекшелiктерден утарымыздыц кеп екендiгi тYсiнiктi. Б^лай окыту шын эдебиет жанашырыныц гана колынан келедi. ¥лттыц эдебиетш ^лыктау, екiншiден, болашакка жанашырлыкпен карау - кез келген м¥Fалiмiнiц бойынан табыла бермейтiн касиет. Заманныц да, мектеп баFдарламасыныц да бiр орында т^рмасы анык. Солай бола т^ра, бYгiнгi жацартылFан бiлiм беру баFдарламасымен окытылатын шыFармаларды К.П.ЖYсiп эдiстемесiне акпараттык коммуникациялык технологияларды кiрiктiрiп, ыщайлап окытса, н^р Yстiне н^р болар едь
ПайдаланFан эдебиеттер
1. ЖYсiп КП. 9лен - свздiн патшасы. - Алматы : Жазушы, 1991ж. - 216 б.
2. ЖYсiп КП. Казак лирикасындагы стиль жэне бейнелiлiк. - Павлодар, ЭКО, 1999ж., 443 б.
3. ЖYсiп К П. Квркем свздiн к^ретг - Павлодар, ЭКО, 2000 ж., 288 б.
4. ЖYсiп КП. Мектепте казак эдебиетiн окыту. - Павлодар, С.Торайгыров атындагы Павлодар мемлекеттiк университетi, 2003 ж., 254 б.
5. Байтурсынов А. (1989) Шыгармалары. влендер, аудармалар, зерттеулер. (К¥раст. Шэрiпов Э., Дэуiтов С.). Алматы. - 288 б.
6. Бтбаева К. (1997) Эдебиетп окыту эдктемеа. Алматы: Рауан. -320 б.
7. Квшiмбаев А. (1969) Казак эдебиетш окыту методикасы. Алматы: Мектеп, 1969. - 244б.
8. Байтанасова КМ., Айтуганова С.Ш. (2008) Казак эдебиетш окыту эдютемеа. Астана: Фолиант. -160 б.
9. Жумабаев М. Шыгармалары. Алматы, 1989; 1992; 1995, 3 том. 269 бет.
10.Аманжолов К. (2014) Тандамалы шыгармалары. Алматы: «Айганым». - 216 б.
11. Абай влендерi мен шыгармаларынын ек1 томдык толык жинагы (2002). Алматы: Жазушы. - 296 б.
12. Акшолаков Т. (1994) Шыгарманьщ квркем айшыктарын таныту. Оку куралы. Алматы: Рауан. - 224 б.
13. Двнентаев С. (1957) Шыгармалар. Алматы: Казактын мемлекетпк квркем эдебиет баспасы. - 463 б.
14. ЖансYгiров I. (2002)Тандамалы шыгармалары. 2-том. Алматы: Аян.- 216 б.
15. Gilissen Melde G. R., Knippels Marie-Christine P.J., van Joolingen Wouter R. (2020) Bringing systems thinking into the classroom. International Journal of Science Education. 42(8): 1253-1280.
16.Бекенова А., Тэж1галиева С. (2011) М.Жумабаевтын «Батыр Баян» поэмасын орта мектепте окыту тYрлерi // Актвбе мемлекеттiк педагогикалык институт хабаршысы. №1. 155-158 б.
17.Малева А.В. (2014) Антитеза как способ поэтического осмысления мира лирической героини А.Мишариной и А.Ельцовой. Сбирский филологический журнал. №1. С. 170-177.
18. Жуматаева Е. (2016) Жогары мектепте эдебиетп бшмденудщ инновацияльщ технологияларымен окыту: Оку к^ралы. Алматы: Эверо, 2016. - 252 б.
19. Курманбай Г., Жуматаева Е. (2010) «Эдебиет» окыту эдiстемесi. 6-класс. Алматы: Атамура.
20. Керiмбекова Б. (2017) Казак эдебиетш окыту эдiстемесi. Оку куралы. Астана : Фолиант. - 160 б.
21^стемова Ж.А. (2019) Казак эдебиетш окыту эдютемесг Оку куралы. Е.А. Бекетов атындагы КарМУ.
- Караганды: Акнур. - 164 б.
Мастерство К. П. Жусупа в преподавании поэтических произведений в школе
М.И. Оразханова, Г.А. Сагинаева Павлодарский государственный педагогический университет, г. Павлодар, Казахстан maigul7777@mail.ru, Gulzirasagnaeva@mail.ru
В статье рассматриваются научно-методические работы Куандыка Пазыловича Жусупа (19412019), известного филолога, литературоведа, работавшего в Павлодарском государственном университете им. С.Торайгырова. Показаны труды ученого, связанные с вопросами преподавания литературы в школе, при этом многие его статьи посвящены изучению тонкостей методической науки. В статье показана методика анализа многих стихотворений из школьной программы. Для раскрытии основной идеи, образов героев, языковых особенностей произведения, К.П. Жусуп использовал метод осмысленного вопроса. Изучая труды Жусупа, можно заметить, что вопросы, составленные для обучающихся, варьировались в зависимости от особенностей каждого стихотворения.
Ключевые слова: методология, преподавание литературы, методика, технология, преподавание поэзии, преподавание эпоса.
Skills of k. P. Zhusip in teaching poetic works at school
M.I. Orazkhanova, G.A. Sagynaeva Pavlodar State Pedagogical University, Pavlodar, Kazakhstan maigul7777@mail.ru, Gulzirasagnaeva@mail.ru
The article discusses the scientific and methodological works of Kuandyk Pazyluly Zhusip (1941-2019), a well-known philologist, literary critic who worked at S. Toraighyrov Pavlodar State University. The works of the scientist related to the issues of teaching literature at school are shown, while many of his articles are devoted to the study of the subtleties of methodological science. The article shows the method of analyzing many poems from the school curriculum. K. P. Zhusip used the method of a meaningful question to reveal the main idea, images of the characters, and language features of the work. Studying the works of Zhusip, you can see that the questions compiled for students varied depending on the characteristics of each poem.
Keywords: methodology, teaching literature, methodology, technology, teaching poetry, teaching epic.
Редакцияга 20.09.2020 тусл.
