Научная статья на тему 'ҲОЗИРГИ ЗАМОН ХАЛҚАРО ҲУҚУҚИ ТУШУНЧАСИ ВА ПАЙДО БЎЛИШ ТАРИХИ'

ҲОЗИРГИ ЗАМОН ХАЛҚАРО ҲУҚУҚИ ТУШУНЧАСИ ВА ПАЙДО БЎЛИШ ТАРИХИ Текст научной статьи по специальности «СМИ (медиа) и массовые коммуникации»

CC BY
513
62
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
халқаро ҳуқуқ / қаршилик кўрсатиш функцияси / байналмилаллаштириш функцияси / ахборот-тарбиявий функция / jus gentium / jus inter gentes / популизм / шовинизм / миллатчилик / протексионизм / делимитация ва демаркация. / international law / function of resistance / function of internationalization / information and educational function / jus gentium / jus inter gentes / populism / chauvinism / nationalism / protectionism / delimitation and demarcation.

Аннотация научной статьи по СМИ (медиа) и массовым коммуникациям, автор научной работы — N. Xushboqova

Ушбу мақолада Халқаро ҳуқуқ тушунчаси, Халқаро ҳуқуқ предмети, мақсади ва моҳияти, Халқаро ҳуқуқ функциялари, Халқаро ҳуқуқнинг номланиши, Халқаро ҳуқуқнинг юридик мажбурий кучи, Халқаро ҳуқуқ ва миллий ҳуқуқнинг ўзига хос хусусиятлари ёритиб ўтилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE CONCEPT OF MODERN INTERNATIONAL LAW AND THE HISTORY OF ITS EMERGENCE

This article reveals the concept of international law, the subject, purpose and essence of international law, the functions of international law, the name of international law, the legal force of international law, the features of international law and national law.

Текст научной работы на тему «ҲОЗИРГИ ЗАМОН ХАЛҚАРО ҲУҚУҚИ ТУШУНЧАСИ ВА ПАЙДО БЎЛИШ ТАРИХИ»

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 5 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

^ОЗИРГИ ЗАМОН ХАЛЦАРО ^УКУЦИ ТУШУНЧАСИ ВА ПАЙДО БУЛИШ

ТАРИХИ Хушбокова Нигора Гайрат кизи

Термиз давлат университети Юридик факультети Юриспруденция таълим йуналиши 3-

боскич талабаси https://doi.org/10.5281/zenodo.7072005 Аннотация. Ушбу мацолада Халцаро %уцуц тушунчаси, Халцаро %уцуц предмети, мацсади ва мо%ияти, Халцаро %уцуц функциялари, Халцаро %уцуцнинг номланиши, Халцаро %уцуцнинг юридик мажбурий кучи, Халцаро %уцуц ва миллий %уцуцнинг узига хос хусусиятлари ёритиб утилган.

Калит сузлар: халцаро %уцуц, царшилик курсатиш функцияси,

байналмилаллаштириш функцияси, ахборот-тарбиявий функция, jus gentium, jus inter gentes, популизм, шовинизм, миллатчилик, протексионизм, делимитация ва демаркация. ПОНЯТИЕ СОВРЕМЕННОГО МЕЖДУНАРОДНОГО ПРАВА И ИСТОРИЯ ЕГО

ВОЗНИКНОВЕНИЯ Аннотация. В данной статье раскрываются понятие международного права, предмет, цель и сущность международного права, функции международного права, наименование международного права, юридическая сила международного права, особенности международного права и национального права.

Ключевые слова: международное право, функция сопротивления, функция интернационализации, информационно-воспитательная функция, jus gentium, jus inter gentes, популизм, шовинизм, национализм, протекционизм, делимитация и демаркация. THE CONCEPT OF MODERN INTERNATIONAL LAW AND THE HISTORY OF ITS

EMERGENCE

Abstract. This article reveals the concept of international law, the subject, purpose and essence of international law, the functions of international law, the name of international law, the legal force of international law, the features of international law and national law.

Keywords: international law, function of resistance, function of internationalization, information and educational function, jus gentium, jus inter gentes, populism, chauvinism, nationalism, protectionism, delimitation and demarcation.

КИРИШ

Omnium profecto artium jus inter gentes nobilissima - Шаксиз, барча фанлар ичида халцаро %уцуц энг улугвордир Халкдро хукук бутун дунё давлатлари эътироф этадиган хамда риоя киладиган нуфузли юридик тизимдир. Узбекистан Республикаси Конституциясининг мукаддимасида хам халкаро хукук, унинг умумэътироф этилган принциплари устуворлиги тан олиниши мустахкамланган. Бунинг маъноси шуки, Узбекистон Республикаси халкаро хукук; принциплари ва коидаларининг мамлакат миллий хукукидан устуворлигини катъий эълон килади. Шу боис халкаро хукукни мукаммал урганиш ва билиш хукукшунослар хамда барча ижтимоий фан сохасидаги мутахассисларнинг биринчи даражали вазифасидир. Мустакил давлатимизнинг халкаро майдонга чикиши ва халкаро муносабатларнинг

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 5 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

тулаконли иштирокчисига айланиши тегишли халкаро-хукукий институтлар ва мезонларни пухта узлаштириб олинишини талаб этади.

Сунгги йилларда халкаро хукукнинг бутун дунё микёсида халкаро муносабатларни адолатли тартибга солиш воситаси сифатидаги роли ортиб бормокда. Халкаро хукук гоялари ва принциплари таъсирида халкаро хамжамиятда янгича тафаккур шаклланди: хусусан, узаро муносабатларда куч ишлатиш ёки куч ишлатиш билан тахдид килиш мафкураси урнини низоларни тинч йуллар билан халкаро-хукукий воситалар ёрдамида хал килиш мафкураси эгалламокда.

ТАДЦЩОТ МАТЕРИАЛЛАРИ ВА МЕТОДОЛОГИЯСИ

Халкаро хукукнинг мазмун-мохиятини, ички тузилишини, асосий принциплари ва тармокларини англаб етиш хамда пухта узлаштириш Узбекистоннинг ташки сиёсий ва иктисодий фаолиятини, дипломатик алокаларини амалга оширувчи барча мутасадди ходимлар, мутахассислар учун айни заруриятдир. ^олаверса, мазкур соха учун тайёрланаётган ёш мутахассис кадрлар халкаро хукук асосларини мукаммал билишлари лозим.

Халкаро хукук деганда давлатлараро оммавий-хукукий характердаги сиёсий, харбий-сиёсий, харбий-техникавий, иктисодий, валюта-молиявий, илмий-техникавий, маданий ва гуманитар муносабатларни тартибга солувчи халкаро-хукукий (шартномвий ва одат) нормалар йигиндиси тушунилади.

Берилган таърифдан келиб чикадики, халкаро хукукнинг субъектлари давлатлар булиб, унинг тартибга солиш объекти эса давлатлараро муносабатлардир (унинг конкрет турлари - сиёсий, иктисодий, ижтимоий, хукукий, харбий - техник, молиявий ва бошкалар). Келтирилган таъриф халкаро хукукнинг узига хослигини акс эттиради, шундай булса-да, айтиш лозимки, бу таърифни тулик деб хисоблай олмаймиз. Шундай килиб, давлатлар - хозирги замон халкаро хукукининг ягона субъектлари эмас. Улар бу хукукнинг асосий суверен субъектларидир, шунинг учун хам кискача таърифда барча субъектларни санаб утмаса хам булади. Халкаро хукук тугрисидаги билимларнинг йигилиб бориши давомида бу таъриф керакли тарзда аниклаштирилади.

Халцаро хуцуцнинг объектлари.

Хукук объекти деганда харакати йуналтирилган ва тартибга солиниши зарур булган муносабатлар тушунилади. Халкаро хукукнинг бундай объекти - халкаро, аникрок айтганда, давлатлараро муносабатлардир. Объектдан халкаро муносабатлар предметини фарклаш зарур. Предмет буйича томонлар хукукий муносабатга киришадилар. Харакатлар ва харакатлардан узини тийиш, худуд ва бошкалар шундай предмет булиши мумкин. Худуд тугрисидаги шартнома унга хеч кандай таъсир курсатмайди. У давлатларнинг берилган худудга нисбатан муносабатини белгилайди. Халкаро-хукукий тартибга солиш ижтимоий бошкарувнинг бир куриниши булгани холда нарсалар эмас, балки ижтимоий муносабатларни бошкаради.

Халцаро хуцуцнинг функциялари - унинг ижтимоий вазифалари билан белгиланувчи, мухитга таъсир этиш йуналишларидир.

Халкаро хукукнинг асосий ижтимоий функцияси халкаро муносабатларнинг мавжуд тизимини мустахкамлашдир. Унинг асосий юридик функцияси эса давлатлараро муносабатларни хукукий тартибга солишдан иборатдир. Хар иккала функция хам

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 5 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

тизимдаги маълум тартибни куллаб-кувватлашга каратилганлиги учун баркарорлаштирувчи ва мухофаза килувчи хусусиятга эгадир.

Халкаро хукук унинг максад ва принципларига зид булган янги муносабат ва институтларнинг пайдо булиши ва мавжудлиги каршилик курсатиш функциясини хам бажаради.

Давлатлар уртасидаги узаро алокани кенгайтириш ва чукурлаштиришдан иборат булган байналмилаллаштириш функцияси хам мухимдир.

Ахборот-тарбиявий функция давлатларнинг тугри ахлокий тажрибаларини етказиш, халкаро хукукни куллаш имкониятларини ёритиш, хукук ва мухофаза килувчи манфаат ва кадриятларга хурмат рухини тарбиялашни халкаро хукук субъектларига сингдиришдан иборатдир.

Халцаро хуцуцнинг юридик мажбурий кучи

Юридик мажбурий куч - халкаро хукукнинг хукукка хос услублар билан халкаро муносабатларни тартибга солиш хусусиятидир. Давлатлар уртасидаги битим факат алохида олинган шартнома ёки нормага эмас, балки бутун халкаро хукукка хам мажбурий юридик куч беради. Бу холат халкаро хукук буйича мажбуриятларни виждонан бажариш принципининг мазмунида уз ифодасини топади.

Халцаро хуцуцнинг номланиши

Асрлар давомида халкаро хукук jus gentium номи билан маълум булган. Бу Рим хукукидан олинган булиб, халкаро хукукнинг давлатлар уртасидаги муносабатларни тартибга солувчи нормалар йигиндиси сифатидаги мазмунини очиб беради. Рим хукукида jus gentium Рим фукаролари ва Рим фукароси булмаганлар, шунингдек, фукаро булмаганлар уртасидаги хусусий муносабатларни тартибга соларди.

XVII асрнинг урталарига келиб, инглиз олими Зеч ,, jus gentium" урнига янада аникрок номланиш - "jus inter gentes" (халклар уртасидаги хукук) атамасини куллашни таклиф килди. Халкаро хукук атамаси шундан келиб чиккан.

Узбекистон худуди доирасида "халкаро хукук" атамаси XIX асрнинг урталаридан бошлаб умумий фойдаланишга кирди. Унгача "халклар хукуки" ибораси ишлатилар эди. Бу "jus gentium" - "умумхалк хукуки"нинг сузма-суз таржимаси эди. Айни вактда, "халкаро хукук" атамасини унчалик муваффакиятли ишлатилган деб булмайди. Чунки бундай хукук халклар уртасидаги эмас, балки давлатлар уртасидаги муносабатларни тартибга солади. Таникли халкаро хукукшунос В.А.Незабитовский (1824-1883) таъкидлаганидек, бу хукукни давлатлараро хуцуц деб аташ тугрирок булар эди.

ТАДЦЩОТ НАТИЖАЛАРИ

Оммавий ахборот воситалари оркали мулокот килиш жуда хам ривожланган бир пайтда дунёнинг турли тарафларидан баъзи бир нохуш хабарларни эшитиб турамиз. Буларга мисол килиб этнк муаммолар, низолар, табиий офатлар, савдо билан боглик келишмовчиликлар, чегаралардаги отишмалар, бош тортиш (бойкот) эъон килиш, инсон хукукларига зид хатти-харакатлар ва, албатта, кочоклар муаммосини келтириб утишимиз мумкин. Шундай булса-да, асрга келиб олдинги асрлардаги мисли курилмаган глобал урушлар, кон тукишлар ёки гаровга олиш каби муаммолар кенг микёсда юз бераётгани йук. Инсоният ушбу асрда хар сохада глобаллашувга шохид булмокда - давлатлар уртасидаги иктисодий муносабатлар тобора ривожланиб, глобал иктисодиёт ва сиёсат тобора давлатларнинг бир-бири билан узаро хамкорликда иш юритишини талаб этмокда.

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 5 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

БМТ Халкаро Суди судьяси профессор Жеймс Крофорд 2013-йилги Гаага шахрида ёзги академияда сузлаган уз нуткида дунёнинг турли жойларидан йигилган 300 дан зиёд халкаро хукукни урганувчи талабаларига, "Камина уам уша бахтлилар орасида, дунё уеч цачон бунчалик тинч, осуда ва фаровон булмаган. Бундай булишида эса, шубуасиз, давлатларнинг, асосан, икки ёки куп томонлама тузган битимлари, халцаро шартномалари жуда катта рол уйнайди. Асрлар давомида мисцоллаб йигилган халцаро одат ууцуцининг ауамияти уам тобора ортмоцда. Чунки биз айнан шундай шартномалар ва уруш цилишни умумий ууцуц принципларига зид деб эълон цилган халцаро ууцуц соуасининг маълум даражадаги маруамати туфайлигина бошимиздан бомбалар ёгилмаслигига амин булган уолда яшамоцдамиз. Халцаро ууцуц Биринчи ва Иккинчи жауон уруши каби ута аччиц тажрибалар натижасида инсоният тинчлиги ва фаровонлиги учун ишлаб чицилган, ишлаб чицилаётган ва келажакда уам юксалишдан тухтамайдиган ууцуц соуасидир" дегани бежиз эмас.

Афсуски, утган асрдаги глобал урушлар колдирган асоратнинг инсон хотирасидаги изи учиб бориши билан инсониятнинг яна салбий томонларга майл килиши кучаймокда. Олдин умуминсоний ташаббуслар учун жонини беришга тайёр куп сонли ва иктисодий жихатдан анчагина бакувват булган давлатлар ва миллатлар хам иктисодий. сиёсий ва тарихий важларни курсатган холда эски даврдаги популизм, шовинизм, миллатчилик, протексионизм каби иллатларни яна бошидан кечирмокда.

Узбекистон Республикаси халкаро хукукнинг тенг хукукли субъектига айланиши билан узининг мустакил ташки сиёсатини амалга ошириб келмокда ва унинг хукукий асослари ва механизмлари жорий этилди.

Мамлакатимиз мустакиллик йилларида амалга оширилган кенг куламли ислохотлар миллий давлатчилик ва суверенитетни мустахкамлаш, хавфсизлик ва хукук-тартиботни, давлатимиз чегаралари дахлсизлигини, жамиятда конун устуворлигини, инсон хукук ва эркинликларини, миллатлараро тотувлик ва диний багрикенглик мухитини таъминлаш учун мухим пойдевор булди, халкимизнинг муносиб хаёт кечириши, фукароларимизнинг бунёдкорлик салохиятини руёбга чикариш учун зарур шарт-шароитлар яратди.

Узбекистон Республикаси Президентининг 2017-йил 7-февралдаги ПФ-4947-сонли Фармони 1-илова билан тасдикланган 2017-2021-йилларда Узбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йуналиши буйича Х,аракатлар стратегиясида Узбекистон Республикасининг ташки сиёсий фаолияти билан боглик куйидаги устувор йуналишлар белгиланди:

- чукур уйланган, узаро манфаатли ва амалий ташки сиёсат сохасидаги устувор йуналишлар сифатида давлат мустакиллиги ва суверенитетини мустахкамлаш;

- мамлакатнинг халкаро муносабатларнинг тенг хукукли субъекти сифатидаги урни ва ролини ошириш, ривожланган демократик давлатлар каторига кириш, Узбекистоннинг ён-атрофида хавфсизлик, баркарорлик ва ахил кушничилик мухитини шакллантириш, Узбекистон Республикасининг халкаро нуфузини мустахкамлаш;

- мамлакатда олиб борилаётган ислохотлар тугрисида жахон хамжамиятига холис ахборот йетказиш, Узбекистон Республикасининг ташки сиёсий ва ташки иктисодий фаолиятининг норматив-хукукий базасини хамда халкаро хамкорликнинг шартномавий-хукукий асосларини такомиллаштириш, давлат чегарасини делимитация ва демаркация килиш масалаларини хал етиш.

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 5 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

МУ^ОКАМА

Халкаро хукукни куллаш доираси йилдан йилга кенгаймокда. Атом енергиясининг кашф етилиши, ута кучли музёрар кемаларнинг, товушдан тез учадиган хаво кемаларининг пайдо булиши, ер сунъий йулдошининг, космик кемалар ва орбитал станцияларнинг парвози ва бошка фан-техника тараккиёти натижасида халкаро хукук олдида янгидан янги муаммоли масалалар пайдо булди. Бу улкан ютуклар бехисоб бойликлар яшириниб ётган денгиз туби, кутбдаги жойлари, шунингдек дунё океанини узлаштириш ва атроф-мухитни мухофаза килиш буйича халкаро хукукий режим урнатиш заруратини белгилайди.

Халкаро ташкилотлар хозирги халкаро муносабатларда мухим рол уйнамокда. Бундай ташкилотлар орасида дунёдаги деярли барча давлатлар аъзо булган, бутун дунёнинг универсал ташкилоти - Бирлашган Миллатлар Ташкилоти мухим уринни егаллайди. Унга 193 давлат аъзо. Ташкилотнинг юридик негизи - БМТ Устави хозирги замон халкаро хукукининг узига хос кодекси деб асосли равишда эътироф килинган.

Халкаро хукук нормаларининг ичида агрессия, апартеид, геноцид ва халкаро жиноятчиликка карши кураш, куролланиш, оммавий киргин куролларини ва бошка ядровий куролларни такиклашда давлатлар хамкорлигини тартибга соладиган нормалар алохида урин тутади.

Халцаро хуцуц ва миллий хуцуцнинг узаро муносабатлари

Икки хукукий тизим - халкаро ва миллий (ёки ички давлат) хукукнинг узаро алокасини таъминлаш бугунги кунда хар кандай давлат ташки сиёсатининг ажралмас кисми хисобланади. Хаммага маълумки, замонавий ижтимоий муносабатлар глобализация йулидан кетмокда ва бу жараён давлатлар уртасида турли даражада ва турли сохаларда давом етмокда.

Узбекистон Республикасининг Биринчи Президенти И.А. Каримов таъкидлаганидек, бугун дунёвий жараёнлар глобаллашаётган, турли давлатлар ва бутун-бутун минтакаламинг узаро интеграциялашув жараёнлари тезлашаётган бир даврда яшамокдамиз.

Хозирги кунда миллий ва халкаро хукукий тизимлар уртасидаги муносабатлар энг долзарб масалалардан биридир. Уларнинг максади, умуман, муносабатларни тартибга солиш булишига карамасдан, улар уртасида бир катор фарклар мавжуд. Халкаро хукук давлатлар уртасидаги муносабатларни тартибга солиши билан, тартибга солиш объекти билан миллий хукукдан ажралиб туради. Миллий хукук эса у ёки бу давлат худуди чегараси доирасида юзага келадиган муносабатларни тартибга солишга каратилган. Икки тизимнинг узига хос жихати сифатида шуни таъкидлаш лозимки, улар доимий равишда бир-бирининг нормаларини узлаштириб туради.

Халкаро хукук ва миллий хукукнинг умумий хусусиятлари мавжуд булиб, уларни куйида келтирамиз:

1. Икки хукук тизими мажбурий тартибда бажарилишини таъминловчи юридик принциплар ва нормалар йигиндисини ифодалайди.

2. Хукук тизимлари узига хос. тузилмаларга эга: иккита тизимда хам асосий принциплар мавжуд, икки тизим хам соха ва институтларга булинади. иккита тизимнинг дастлабки елементи норма хисобланади.

ХУЛОСА

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 5 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

Дунёга том маънода очилиш - юртимизнинг экспорт салохиятини кутариш, инсон омилини олдинга олиб чикиш, худудий ички туризмни ривожлантириш, якин пайтгача бизни безовта килиб келган халкаро дарёлар сувларидан узаро манфаатли равишда тинч йул билан фойдаланиш, одам савдосининг олдини олиш каби муаммоларга карама-карши турган Узбекистон Республикаси хукукшуносларидан хам бундай кийин ва тез узгарувчан пайтда халкаро хукук коидалари, уларни ишлатиш услублари ва нихоят низо чиккан пайтда уларни тугри талкин эта олиш каби кучли тахлилий кобилиятлар талаб этилади. Шу сабабали хам биз каби ёш хукукшунослар халкар хукук сохасини юксак даражада узлаштиришимиз зарур.

REFERENCES

1. https://drive.google.eom/file/d/1PqkESdYGHYFAyVmBi9F14B98GAovx4Ud/view;

2. https://drive.google.eom/file/d/1dYeS0WLQxBY2qqQJOQZeoOGIY9lC0hHw/view?usp=d rive_open;

3. Выступлсппе И. А.Каримова на международной конференции по развитию транспортного коридора Европа - Кавказ - Азия (ТРАСЕКА) /.' Каримов И.А. C-iot будущее мы строим своими руками. Т.7. -Т.: Узбекистан, 1999;.

4. https://elibrary.namdu.uz/67%20%D0%A5%D1%83%D0%BA%D1%83%D0%BA%D1%8 8%D 1%83%D0%BD%D0%BE%D 1%81 %D0%BB%D0%B8%D0%BA%20%D 1 %84%D0 %B0%D0%BD%D0%BB%D0%B0%D1%80/Xalqaro%20huquq.%20Darslik.%202018.pdf

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.