CC BY
0ISSN 2992-9024 (online) 2024, №5
Ilmiy-nazariy va metodik jurnal Научно-теоретический и методический журнал Scientific theoretical and methodical journal
INTER EDUCATION & GLOBAL STUDY
Original paper
O'ZBEKISTONDA ERON DIASPORAS! TARIXI
© B.B. Ahrorov1^
1Ulug'bek nomidagi O'zbekiston Milliy Universiteti, Toshkent, O'zbekiston Annotatsiya
KIRISH: Eron xalqi, millati qadimiy va boy tili, tarixi, diniy mazhabi, ajoyib urf-odati bilan islom dunyosi va xalqaro hamjamiyatda munosib o'rni, mavqei, obro'-e'tiboriga ega. Mamlakat besh davlat sarhadini yuvib turuvchi Kaspiy dengizini Ummon dengizi va Fors ko'rfazi bilan bog'lab turadi. Eronni O'zbekiston kabi, Shimol va Janub qit'alararo yo'llari kesishgan, Sharq va G'arb sivilizatsiyasi, madaniyati, ma'naviyati, siyosati tutashgan chorrahaga qiyoslash mumkin.
MAQSAD: O'zbekistonda Eron diasporasi tarixini tadqiq qilishdfan iborat. MATERIALLAR VA METODLAR: tadqiqotda keng qamrovli adabiyotlarni ko'rib chiqish va vaziyatni tahlil qilish qo'llaniladi. Materiallar o'z ichiga ilmiy maqolalar, ta'lim asoslari va evtagogik tamoyillarni amalga oshirgan institutlarning amaliy tadqiqotlarini o'z ichiga oladi. Usullar o'z-o'zidan aniqlangan ta'limning nazariy modellarini tahlil qilish, amaliy tadqiqotlar natijalarini baholash va muammolari bo'yicha sifatli ma'lumotlarni to'plash uchun suhbatlar o'tkazishni o'z ichiga oladi.
MUHOKAMA VA NATIJALAR: to'plangan materiallarga asoslanib, eronliklarning turli guruhlarining kelib chiqishi bir xil emas deb taxmin qilish mumkin. Ulardan ba'zilari 18-asr oxirida Amir Shoh Murod tomonidan bu erga ko'chirilgan Marv aholisining avlodlari edi; Buxoroga butun Xurosondan, shu jumladan Afg'onistonning shimolidan Erondan kelgan muhojirlardan kelib chiqqan.
XULOSA: barcha zamon va makonlarda turli din va millatlarga mansub aholi orasida mustahkam o'zaro totuvlikning mavjudligi barqaror rivojlanish omili va kafolatlaridan biri bo'lib kelgan. Bu esa o'z navbatida jamiyatda hayotiy muhim bo'lgan huquqlarning, xususan diniy erkinliklarning ta'minlanganligiga va milliy o'ziga xos madaniyatlarning himoyalanganligiga asoslangan.
Kalit so'zlar: Eron, Fors, Marv, Samarqand, Buxoro, Panjob.
Iqtibos uchun: B.B. Ahrorov. O'zbekistonda Eron diasporasi tarixi. // Inter education & global study. 2024. №5. B.62-66.
ИСТОРИЯ ИРАНСКОЙ ДИАСПОРЫ В УЗБЕКИСТАНЕ
© Б.Б. Ахроров1^
1 Национальный университет Узбекистана имени Улугбека, Ташкент, Узбекистан
© intereduglobalstudy.com 2024, ISSUE 5
'J Amos
INTER EDUCATION & GLOBAL STUDY
Аннотация
ВВЕДЕНИЕ: Иранский народ, нация которого имеет древний и богатый язык, историю, религиозную секту, прекрасные традиции, занимает достойное место, положение, престиж в исламском мире и международном сообществе. Страна соединяет Каспийское море, омывающее границу пяти государств, с морем Омана и Персидским заливом. Иран можно сравнить с Узбекистаном как перекресток, где пересекаются северные и южные межконтинентальные пути, где пересекаются Восточная и западная цивилизации, культура, духовность, политика.
ЦЕЛЬ: исследование истории иранской диаспоры в Узбекистане
МАТЕРИАЛЫ И МЕТОДЫ: в исследовании используется обширный обзор литературы и ситуационный анализ. Материалы включают научные статьи, основы образования и тематические исследования институтов, которые внедрили евтагогические принципы. Методы включают анализ теоретических моделей самоопределенного обучения, оценку результатов тематических исследований и проведение собеседований для сбора качественной информации по их проблемам.
ОБСУЖДЕНИЕ И РЕЗУЛЬТАТЫ: основываясь на собранном материале, можно предположить, что происхождение различных групп иранцев неодинаково. Некоторые из них были потомками жителей Мерва, переселенных сюда эмиром шахом Мурадом в конце 18 века; они произошли от иммигрантов, прибывших в Бухару из всего Хорасана, включая Иран с севера Афганистана.
ВЫВОД: наличие прочной взаимной гармонии между населением разных религий и национальностей во все времена и в пространстве было одним из факторов и гарантий устойчивого развития. Это, в свою очередь, основано на обеспечении жизненно важных прав в обществе, в частности религиозных свобод, и на защите культур национальной идентичности. Ключевые слова: Иран, Персия, Мерв, Самарканд, Бухара, Пенджаб.
THE HISTORY OF THE IRANIAN DIASPORA IN UZBEKISTAN_
© Ahrorov B. Botir 1H
1Ulugbek National University of Uzbekistan, Tashkent, Uzbekistan_
Annotation
INTRODUCTION: the Iranian people, whose nation has an ancient and rich language, history, religious sect, and excellent traditions, occupy a worthy place, position, and prestige in the Islamic world and the international community. The country connects the Caspian Sea, which borders the five states, with the Sea of Oman and the Persian
Для цитирования: Ахроров Б.Б. История иранской диаспоры в Узбекистане. // Inter education & global study. 2024. №5. С. 62-66.
INTER EDUCATION & GLOBAL STUDY
Gulf. Iran can be compared with Uzbekistan as a crossroads where the northern and southern intercontinental routes intersect, where Eastern and Western civilizations, culture, spirituality, and politics intersect.
AIM: to study the history of the Iranian diaspora in Uzbekistan
MATERIALS AND METHODS: the study uses an extensive literature review and situational analysis. The materials include scientific articles, fundamentals of education, and case studies of institutions that have implemented eutagogic principles. The methods include analyzing theoretical models of self-determined learning, evaluating the results of case studies, and conducting interviews to gather qualitative information on their problems.
DISCUSSION AND RESULTS: based on the collected material, it can be assumed that the origin of different groups of Iranians is not the same. Some of them were descendants of the inhabitants of Merv, resettled here by Emir Shah Murad at the end of the 18th century; they descended from immigrants who arrived in Bukhara from all over Khorasan, including Iran from northern Afghanistan.
CONCLUSION: the existence of strong mutual harmony between the population of different religions and nationalities at all times and in space has been one of the factors and guarantees of sustainable development. This, in turn, is based on ensuring vital rights in society, in particular religious freedoms, and on protecting cultures of national identity.
Keywords: Iran, Persia, Merv, Samarkand, Bukhara, Punjab.
Qariyb bir mintaqada, iqlimi, dini, qadim tarixi, urf-odati, an'analari yaqin Eron va O'zbekiston o'rtasida ko'p yillar yaxshi qo'shnichilik aloqasi, deyarli, yo'q edi. Turli mazhabda bo'lsa-da, dini bir, turli tilda gapirsa-da, fitrati, tabiati bir-biriga yaqin, dili bir bu ikki xalq o'rtasida keyingi yillarda diplomatik, madaniy, savdo-iqtisodiy aloqa o'rnatilib, tobora rivojlanmoqda.
O'zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning taklifiga binoan Eron Islom Respublikasi Prezidenti Ibrohim Raisiy 2022 yil sentyabr oyida rasmiy tashrif bilan mamlakatimizda bo'ldi. Oliy darajadagi O'zbekiston-Eron muzokarasi va tashrif doirasidagi tadbirlar Shanxay hamkorlik tashkiloti majlisi chaqirilgan Samarqand shahrida bo'lib o'tdi. Eron rahbari rasmiy tashrif bilan O'zbekistonda bo'lgan paytida Eron Islom Respublikasi mazkur nufuzli xalqaro tashkilotga to'laqonli a'zolikka qabul qilindi.
1979 yil Imom Xumayniy rahbarligida yuz bergan inqilobiy g'alaba tufayli Eronda shohanshohlik tizimi tugatilib, Islom Respublikasi o'rnatildi. Bu tarixiy voqeadan ko'p o'tmay, 1980 yili o'tkazilgan umumxalq referendumida mutlaq ko'p ovoz bilan mamlakat islomiy jumhuriyat, deb e'lon qilindi.
Qadimgi forslar, shuningdek, G'arbiy Eronning boshqa xalqlari va o'rta Osiyoning etnik jihatdan yaqin Eron tilida so'zlashuvchi aholisi o'rtasidagi aloqalar hech bo'lmaganda Ahamoniylar davridan boshlab faol rivojlandi.
For citation: Ahrorov B. Botir. (2024) 'The history of the iranian diaspora in Uzbekistan', Inter education & global study, (5), pp. 62-66. (In Uzbek).
INTER EDUCATION & GLOBAL STUDY
XVI asrda Eronda Safaviylar sulolasining qo'shilishi va uning aholisining aksariyati shiizmga aylanishi bilan bog'liq. Shia Eron va sunniy Buxoro xonligi o'rtasidagi urushlar shia aholisining Markaziy Osiyoga kirib kelishining asosiy sababi bo'lgan. 1740 yilda nadir-shoh Buxoro va Xiva xonliklarini vaqtincha egallab oldi, u bilan birga sharqqa asosan turkiy tilli shialar (qizilboshilar) ko'chib o'tishdi. Biroq, o'rta Osiyo shialarining diasporasini asosiy manbai Xurosondan, shu jumladan XVIII asrgacha turkiy tilli aholini saqlab qolgan marv shahridan olib ketilgan ko'plab asirlar edi. Asirlar birinchi navbatda Buxoro va Samarqandda, shuningdek Panjikentda joylashdilar. Keyinchalik ko'pchilik Jizzax, Xo'jent, Shahrisabz va Termiz shaharlariga ko'chib o'tishdi.
Xurosonning eng katta shahri — Mashhad. Shahar aholisi 2 million 700 ming kishidan ziyod bo'lib, Eron shaharlari orasida ikkinchi (Tehrondan keyin) o'rindadir.
Parfiya podsholigining markazi (miloddan avval 250 — milodiy 224). Xuroson nomi sosoniylar davridan ma'lum. Xuroson 3-asrdan 18-asr o'rtalarigacha hozirgi Eronning shimoliy-sharqiy qismi, Marv vohasi, hozirgi Turkmanistonning janubiy qismi va Afg'onistonning shimoliy va shimoliy-g'arbini o'z ichiga olgan. Mashhad, Nishopur, Marv, Balx, Hirot, Tuye, Saraxs, Obivard, Niso, Sabzavor Xurosonning muhim shaharlari bo'lgan. VII asr o'rtalarida uni arablar egallagan. Arab xalifaligi tanazzulga uchragach, Xuroson Tohiriylar, Safforiylar, Somoniylar, G'aznaviylar, Saljuqiylar, Xorazmshohlar, Hulokuiylar, Safaviylar tarkibiga kirgan (9 — 14-asrlar). 8-asrdan 13-asrning 20-yillarigacha Xuroson Yaqin va O'rta Sharqda iqtisodiy jihatdan eng rivojlangan hududlardan biri bo'lgan. U qo'shni davlatlarga qishloq xo'jaligi mahsulotlari, mevalar, ipak, jun, mo'yna chiqargan. Shuningdek, Xurosonda kumush, qo'rg'oshin, mis va temir rudalari, oltin, oltingugurt, to'tiyo, margimush, marmar, malaxit va boshqa qazib chiqarilgan, to'qimachilik avj olgan. 1220 va 1223-yillarda Xurosonga mo'g'ullar hujum qilib vayron etgan; aholisining ko'pchiligi qirib tashlangan. Shundan keyin Xuroson avvalgi mavqeiga chiqa olmagan. XIV asr oxirida Amir Temur Xurosonni istilo qilgan, 1510 —1736-yillar Safaviylar davlatlariga tobe bo'lgan. Keyinchalik Xurosonning bir qismi (Hirot viloyati va Balx) Afgonistonga, bir qismi Eronga qo'shilgan.
Muhammad Rahimxon marv, Janubi-Sharqiy Mazenderan, Abivard va boshqalarning vaqtincha ishg'ol qilingan tumanlari aholisining katta qismini ko'chirgan. masalan, epigraf tadqiqotlariga ko'ra, mazar Irani "Ogo-Yi Mir Hasan" (dastlab bu faqat Irani qabristoni edi), unda qabr toshlari, hech bo'lmaganda 19-asrdan 1930-yillarga qadar, mahalliy eronliklarning ismlarini, shubhasiz, "Gilani", "Mazandarani", "Nisaui" va boshqalarning merosxo'r nisbalarini o'z ichiga olgan.
Birinchi mangitlar hukmronligidan boshlab, davlatni boshqarishda eronliklar katta rol o'ynagan. Daniyal-biy (1758-1785) davrida Kushbegi saroyining eng yuqori lavozimlaridan biriga Davlat-biy tayinlandi.
Amir Shahmurod (1785-1800)ning maqsadi hozirgi Turkmanistonning muhim qismini Buxoro amirligiga qo'shib olish edi, uning markazi Marvda edi. Marv aholisi taslim bo'lganidan so'ng, Bayram Ali o'g'illari boshchiligida Buxoroga ko'chirildi. Ushbu
INTER EDUCATION & GLOBAL STUDY
ko'chmanchilarning avlodlari o'rta Osiyo eronliklarining katta qismini tashkil etib, unga Buxoroda tez - tez "Mavri" deb talaffuz qilinadigan "Marui"ismlaridan birini berishdi.
A. D. Grebenkin ular yaxshi dehqonlar, jangchilar va hunarmandlar ekanliklarini va Shuning uchun Amir Shahmurod ularni shaharlarga ko'chib o'tib, ularga yaxshi yerlar va bo'sh saklilarni mulk qilib berganini yozgan. Bunday ko'chib o'tish, ammo kamroq ixcham guruhlarda, Amir Shahmurodning vorislari, xususan Amir Nasrulloh xon davrida ham davom etdi. U Erondan kelgan Abdu-S-Samad yordamida doimiy sarboz piyoda qo'shinini yaratdi, bu qo'shin forslar, afg'onlar, tojiklar va qisman rus harbiy asirlaridan iborat edi.
Asrlar davomida mahalliy aholi bilan o'zaro aloqada bo'lgan o'rta osiyolik eronliklar mahalliy aholi bilan sezilarli darajada yaqinlashdilar.
Markaziy Osiyo eronliklarining umumiy soni 50 dan 60 minggacha. Ularning asosiy qismi, ya'ni 50 mingdan ortig'i O'zbekistonda istiqomat qiladi. O'zbekistonlik eronliklarning yarmidan ko'pi Samarqand shahri va uning atrofida, Darg'am shahar atrofi hududlarida (Eronarigi — Eron ariq nomi bilan tanilgan), Eronning Panjab, Xo'ja-Sahat, Lolazor, Xaymar, Bagishamal, Nayman, Xo'janazar, Bekmahalla, Damariq mahallalarida, Xishrau shaharlarida istiqomat qiladi. Shuningdek, ular Buxoro va uning atrofida, qisman Qashqadaryo, Surxondaryo, Jizzax viloyatlarida istiqomat qilishadi.
ADABIYOTLAR RO'YXATI | СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ | REFERENCES
1. Этнический атлас Узбекистана. — Ташкент: «ИООФС — Узбекистан», 2002. — С. 101—105. — 452 с. — ISBN 5-862800-10-7.
2. Сухарева, О. А. К истории городов Бухарского ханства. Ташкент, 1958. С. 82-83.
3. Ата-Мирзаев, О. Узбекистан многонациональный: историко-демографический аспект / О. Ата-Мирзаев, В. Гентшке, Р. Муртазаева. Ташкент, 1998. С. 54.
4. Иванов, П. П. Очерки по истории Средней Азии. М., 1958. С. 205.
MUALLIF HAQIDA MA'LUMOT [ИНФОРМАЦИЯ ОБ АВТОРЕ] [AUTHORS INFO]
HAhrorov Botir Baxodirovich, Ulug'bek nomidagi O'zbekiston Milliy Universiteti Tarix fakulteti 1-bosqich tayanch doktoranti, [Ахроров Батыр Баходирович докторант 1-го этапа исторического факультета Национального университета Узбекистана имени Улугбека], [Ahrorov B. Botir, 1st stage doctoral student of the Faculty of history of the National University of Uzbekistan named after Ulugbek]; manzil: O'zbekiston, Buxoro ш, Islom Karimov ko'chasi, 100 uy, 60 xonadon [адрес: Узбекистан, ул. Ислам Каримов, дом 60, кв 60, г. Бухара], [address: Uzbekistan, Islam Karimov str., house 60, sq., Bukhara city]
