CC BY
0ARTICLE INFO
Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.1 | SJIF = 7.899 www.in-academy.uz
THE TERM "OVOZNI SOZLASH" QUA VARIANT IN PREFERENCE TO DENOTATION OF SUBJECT "OVOZNI YO'LGA QO'YISH" AND SPECIAL VOICE EXERCISES
Sukhrob Jumaev
The teacher of the subject "Ovozni yo'lga qo'yish", the department of "Makam singing", The Institute of Uzbek National Musical Art named
after Yunus Rajabi https://doi.org/10.5281/zenodo.11351844
ABSTRACT
Received: 20th May 2024 Accepted: 26th May 2024 Online: 27th May 2024 KEYWORDS
Term, buzzword, "Ovozni yo'lga qo'yish", "Ovozni sozlash", equipment of voice, voice exercises, dynamic notes, crescendo, diminuendo, melisma, vorschlag.
When the terms or buzzwords "Ovozni yo'lga qo'yish" and "Ovozni sozlash" enter into education systems, revision and correctly checking the meaning of them become the main task of this article. Furthermore, effective voice exercises are showed additionally in the presentation as musical notes which were composed during the period of pedagogical practice at the end of the article. These exercises are described which features of singers are developed with them.
"OVOZNI YO'LGA QO'YISH" FANINING NOMLANISHI O'RNIGA MUQOBIL SIFATIDA "OVOZNI SOZLASH" TERMINI VA MAXSUS OVOZ MASHQLARI
Suhrob Jumayev
Yunus Rajabiy nomidagi O'zbek milliy musiqa san'ati instituti "Maqom xonandaligi" kafedrasi
"Ovozni yo'lga qo'yish" fani o'qituvchisi https://doi.org/10.5281/zenodo.11351844
ARTICLE INFO
ABSTRACT
Received: 20th May 2024 Accepted: 26th May 2024 Online: 27th May 2024
KEYWORDS Termin, atama, "Ovozni yo'lga qo'yish", "Ovozni sozlash", ovoz apparati, ovoz mashqlari, dinamik belgilar, kreshchendo, diminuendo, melizm,
forshlag.
"Ovozni yo'lga qo'yish" va "Ovozni sozlash" iboralari yoki atamalari ta'lim dasturlariga kirib borar ekan, ularning ma'nosini qaytadan ko'rib chiqib, o'zgartirilishi kerak bo'lganlarini to'g'risiga almashtirish quyidagi maqolaning asosiy vazifasidir. Shu bilan birga maqola so'ngida qo'shimcha tarzda pedagoglik amaliyoti jarayonida ishlab chiqilgan va samarali deb topilgan ovoz mashqlariga ham misollar nota ko'rinishida keltiriladi. Bu mashqlar xonandaning qaysi jihatlariga foyda berishi mashq oldidan ularga berilgan ta'riflarda bildirib o'tiladi.
Ayni damda o'quv muassasalari amaliyotiga, umuman olganda, ta'lim dasturlariga kirib borayotgan ilmiy atama va istilohlar ustida ishlash dolzarb mavzulardandir. Avvalo termin so'zining lug'aviy ma'nosiga to'xtalish kerak bo'ladi. "Termin [lot. terminus - chek, chegara]
é
ш
UIF = 8.1 | SJIF = 7.899
www.in-academy.uz
Fan. Texnika. Kasb-hunarning biror sohasiga xos muayyan bir tushunchaning aniq va barqaror ifodasi bo'lgan so'z yoki so'z birikmasi; atama".1 Biror bir fan, soha, ilmiy ish, umuman olganda nomlanishi kerak bo'lgan istalgan amaliyot yoki jarayonning ilmiy nomlanishi mujmal bo'lmasligi lozim. Shunday ekan xonandalar uchun o'tiladigan "Ovozni yo'lga qo'yish" fanining nomlanishiga to'xtalib o'tish lozim topildi. Shu vaqtgacha mazkur fanning "Постановка голоса", so'zma-so'z tarjima qilinganda "ovozni o'rnatish" yoki "ovozni yo'lga qo'yish" deb nomlanishi amaldadir. Endilikda ushbu nomlanish - "Ovozni yo'lga qo'yish" o'rniga "Ovozni sozlash" atamasi tavsiya etiladi. Chunki "yo'lga qo'yish" so'z birikmasida ma'no tushunarsiz holatga kelmoqda. Uning o'rniga esa "sozlash", ya'ni "to'g'rilash", "soz qilish", "yaxshilash" so'zi ishlatilgani ma'qul hisoblandi. "Sozlamoq" so'zining lug'aviy ma'nosi: "Sozlamoq 1 Soz qilmoq, to'g'rilamoq, yaxshilamoq; tartib bermoq; 2 Yaxshilamoq, yaxshi qilmoq; 3 Musiqa asboblari tovushini o'zaro moslashtirmoq, uyg'unlashtirmoq, sozini to'g'rilamoq (Faqat kerakli ma'nolari olindi.)".2
Xonanda uchun ovoz masalasi o'ta muhimdir. Xonanda doimo asar ijrosi mobaynida o'z ovozining jarangli va shu bilan birga mayin, yoqimli va shirali bo'lib tinglovchiga eshitilishini istaydi. Vaziyat esa xonanda doimo o'z ustida ishlashini taqozo etadi. Ishlaganda ham to'g'ri va tartibli, ortiqcha yuklamalarsiz shug'ullanish nazarda tutiladi. Maxsus mashqlar yordamida inson o'z ovoz apparatiga zarar yetkazmagan holatda mahoratini oshirib boradi. Hozirgi kunlarda xonandalarning ovozini ijro jarayoniga tayyorlash borasida ko'pgina ovoz mashqlari ishlab chiqilgan. Quyida esa shu kabi ovoz mashqlariga misollar tavsiya sifatida keltiriladi. Ushbu mashqlar Yunus Rajabiy nomidagi O'zbek milliy musiqa san'ati institutidagi ilmiy tadqiqot va pedagoglik amaliyoti mobaynida ishlab chiqildi:
Ovoz sozlash mashqlari: 1. Ovoz mashqlari doimo yopiq lab bilan boshlanadi. Chunki xonanda uchun yengildan murakkabga qarab rivojlantirib boriladigan ovoz mashqlari ayni muddaodir. Ushbu ovoz mashqida yuqoriga harakat uch marta amalga oshiriladi va har yuqori pog'onaga chiqishda ko'tarib boriladi. Faqat mashqning to'g'ri bajarilayotganiga qattiq e'tibor berish lozim bo'ladi. Agar mashq to'g'ri bajarilsa, lab va burun atrofi, umuman olganda xonandaning yuz qismida mayin tebranishlar hosil bo'ladi. Agar noto'g'ri bajarilsa, xonanda o'zida noqulaylikni his etadi. Bunda imkon darajasida xonanda tovush tebranishini yuz qismiga yo'naltirishga harakat qilishi lozim:
1 УЗБЕК ТИЛИНИНГ ИЗОШЛИ ЛУГАТИ. "Т" ^арфи. А. Мадвалиев та^рири остида. УЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ФАНЛАР АКАДЕМИЯСИ АЛИШЕР НАВОИЙ НОМИДАГИ ТИЛ ВА АДАБИЁТ ИНСТИТУТИ, "Узбекистан миллий энциклопедияси" Давлат илмий нашриёти. Тошкент. (Kitobning elekton versiyasi www.ziyouz.com kutubxonasi saytidan olindi.) 73-b.
2 УЗБЕК ТИЛИНИНГ ИЗОШЛИ ЛУГАТИ. "С" ^арфи. А. Мадвалиев та^рири остида. УЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ФАНЛАР АКАДЕМИЯСИ АЛИШЕР НАВОИЙ НОМИДАГИ ТИЛ ВА АДАБИЁТ ИНСТИТУТИ, "Узбекистан миллий энциклопедияси" Давлат илмий нашриёти. Тошкент. (Kitobning elekton versiyasi www.ziyouz.com kutubxonasi saytidan olindi.) 544-b.
Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.1 | SJIF = 7.899 www.in-academy.uz
2. Navbatdagi ovoz mashqida esa dinamik belgilarga urg'u beriladi. Avvalo keltirilajak ovoz mashqida ishlatiladigan dinamik belgilarning ta'rifiga yana bir bor to'xtalib o'tish lozim. "Kreshchendo (it. crescendo - zo'rayib) - chalinayotgan musiqa asarining sur'atini o'zgartmay, tovush kuchining asta-sekin kuchayib borishi".3 Ushbu dinamik belgi bilan ovoz paychalari orqali hosil qilingan tovush ravon kuchaytirib boriladi. "Diminuendo (it. diminuendo - kichraytib; qisqartmasi - dim.) tovushni asta-sekin pasaytib chalish".4 Ushbu dinamik belgi bilan esa ovoz paychalari orqali hosil qilingan tovushning kuchi ravon pasaytirib boriladi. Hozir taqdim etiladigan ovoz mashqi xonanda o'zbekona nolalardan foydalanishi uchun qulay melizmlar bilan ham bezatilgan. Unda forshlag melizmi bor bo'lib o'ziga xos dinamika bilan ijro etilishi kerak bo'ladi. Xonanda kreshchendo yordamida uchinchi taktdagi notani cho'zib turadi va diminuendo yordamida navbatdagi taktdan boshlab forshlag orqali tovushining kuchini pasaytirib boradi. Xonanda o'z ixtiyoriga ko'ra mashqni yanada boyitib, bezab ijro etishi mumkin. Faqat me'yordan oshmaslik va bachkanalikka yo'l qo'ymaslik kerak bo'ladi:
3 Акбаров И. Музика лугати. - Тошкент: Fафур Fулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, 1987. 169-b.
4 Акбаров И. Музика лугати. - Тошкент: Fафур Fулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, 1987. 91-b.
Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.1 | SJIF = 7.899 www.in-academy.uz
3. Quyidagi ovoz mashqi esa yengil stakkato orqali ijro etiladi. Ushbu mashq yordamida xonanda yuqori pog'onalarda kuylab ovoz apparati mushaklarini chiniqtirib oladi. Bu mushaklar ko'krak qafasidan biroz pastroqda va qorin bo'shlig'ining ustki qismida joylashgan bo'ladi. Ular nafas olish va chiqarish jarayonida faol ishtirok etadi. Mashqdan so'ng bu mushaklarda biroz toliqish alomatlari sezilishi mumkin. Ammo shu tarzda mashq bajarilgani maqsadga muvofiq:
é
Ws,
References:
1. Акбаров И. Музика лугати. - Тошкент: Гафур Гулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, 1987.
2. УЗБЕК ТИЛИНИНГ ИЗОШЛИ ЛУГАТИ. "Т" ^арфи. А. Мадвалиев та^рири остида. УЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ФАНЛАР АКАДЕМИЯСИ АЛИШЕР НАВОИЙ НОМИДАГИ ТИЛ ВА АДАБИЁТ ИНСТИТУТИ, "Узбекистон миллий энциклопедияси" Давлат илмий нашриёти. Тошкент.
3. УЗБЕК ТИЛИНИНГ ИЗОХ.ЛИ ЛУГАТИ. "С" ^арфи. А. Мадвалиев та^рири остида. УЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ФАНЛАР АКАДЕМИЯСИ АЛИШЕР НАВОИЙ НОМИДАГИ ТИЛ ВА АДАБИЁТ ИНСТИТУТИ, "Узбекистон миллий энциклопедияси" Давлат илмий нашриёти. Тошкент.
4. www.ziyouz.com
5. https://imlo.uz
