CC BY
13OVERVIEW OF TOPONYMIC NAMES IN KUNGRAT DISTRICT
Kuttimuratova I.,
Phd, Docent of the department of the Kazakh language and literature, Nukus state pedagogical institute
named after Ajiniyaz, Nukus, Uzbekistan Mambetkerimov G.
Senior Lecturer of the department of the Kazakh language and literature, Nukus state pedagogical institute
named after Ajiniyaz, Nukus, Uzbekistan
ЦОЦЫРАТ АУДАНЫНДАГЫ ТОПОНИМЩАЛЬЩ АТАУЛАРГА ШОЛУ
^угтымуратова Ы.А.,
Эжiнияз атътдагы Неюс мэмлекеттж педагогикалыц институты цазац тш жэне эдебияты
кафедрасы доцентi, (PhD Мамбеткаримов F.
Эжiнияз атындагы Неюс мэмлекеттт педагогикалыц институты цазац тiлi жэне эдебияты
кафедрасы ага оцытушысы
Abstract
In the article, on the basis of materials, oykonyms, toponyms, hydronyms, nichronyms of the Kungrat region are collected, and their semantic and grammatical structures are analyzed. We can say that the branch of onomastics related to anthroponyms arose earlier than other branches. It has to do with the human world. Аннотация
В статье на основе материалов собраны ойконимы, топонимы, гидронимы, нихронимы Кунгратского района, и проанализированы их семантические и грамматические структуры. Можно сказать, что ветвь ономастики, относящаяся к антропонимам, возник раньше других ветвей. Это связано с человеческим миром.
Keywords: oykonyms, toponyms, hydronyms, nichronyms, onomastics. Ключевые слова: ойконимы, топонимы, гидронимы, нихронимы, ономастика
Кдравдлпак аймагындагы ономастиканьщ барльщ турш тольщ камти алмаймыз. Б^лардын iшiнде ойконимдерд^ топонимдерд^
гидронимдерд^ никронимдердi жинаган материалдарымызды непзге ала отырып, оларды семантикалык жэне грамматикалык к¥рылысы жагынан талдау жасаймыз.
Ономастиканын антропонимдерге байланысты тарауы езге салаларына Караганда б^рын пайда болган деп карауымызга болады. Онын себебi олардын адамзат дYниесiне байланысты болып табылады.
Адам, ру, тайпа жэне халык аттары ономастикага айналганда олардын негiзгi белгiлерi есепке алынады. Тiл бiлiмiнде адам аттары туралы ономастиканын Yлкен бiр тарауы антропонимдер деп аталатынын бiз бiлемiз. Ал, сол адам аттарынын немесе антропонимдердщ
географиялык атауга айналуы кен таралган эрине, тYрлi экстралингвистикалык фактор негiзiнде пайда болады. Б^л еш системанын бiр-бiрiмен жакын катынасынан, олардын сипатынан келiп шыгады. Антропонимдерде де топонимдер сиякты тек обьектiлердi жекелеспруш^ олардын бiр-бiрiнен ажыратушы социалдык-лингвистикалык белгi гана емес, сонымен бiрге олар адамдардын этникалык белгiсiн, ^лттык езгешелiгiн, когамдык саяси кезкарастарын да керсетушi белгi. Сондыктан да олар арасындагы езара катынас ете ертеден басталады. Кептеген адам аттарынын жер
атауларына немесе керiсiнше, жер атауларыньщ адам аттарына втуi дэл сондай фактормен дэлелденедi.
Антропонимдер топонимикалык системага вткенде, обьектi белгiлеушi, баскалардан ажыратушы отрибут кызмепмен аткарады. Онда адам жэне обьект арасындагы катынас мацызды роль ойнайды. Алгаш белгiлi бiр аймактагы адамдардын когамда тущан орны айрыкша белгi болып кызмет етедг Б^л белгiлер тYрлiше тYсiндiрiлуi мумшн: адамнын кэсiбi, этникалык шыгысы т.б. осы сиякты бiркатар жеке тYрлерде кврiнедi. Акикатында да квптеген когамдык терминдердiн, лакаптардын жэне кейбiр этнонимдердщ топонимдерге втуiнде
антропонимдер негiзгi дерек болады. М^ндай тYрдегi белгiлердiн квпшшп вз-взiнен жеке атка айналмайды. Олар алгаш адам атымен бiрге колданылады. Кейiн уа^и-тын втуiмен тYрлi факторлар непзвде географиялык атауга втедi.
Антропонимдер уакыт втуiмен тек к¥рылысы жагынан емес, ол вз мотивтерi жагынан да взгередг
Кдракалпакстандагы Крнырат ауданы аймагына тиiстi ономастикалык атаулардын да квпшшк бвлiгi антропонимдерге байланысты болып келедг М^ндай атаулар сол обьекттщ белгiлi бiр адамга тиiстiлiгiн бiлдiрген немесе сол жерге бiрiншi коныс баскан адамнын атымен аталган. Белгш ономаст галым Т.Жанраков адам аттарынын топонимдерге вту жагдайын былайша
CHnarrangbi: (Kemneni 3aMaHga ap6ip pygMH e3iHe T9H kmc KMcrayH, ®a3 ^annaybi 6onFaH, onap con ®epgi 6acKapymbi agaMgapgHH, Ke6iHe ®epgi uenen OT^ipraH 6aH ^eogangapgbiH arrapbiMeH aTanbin OT^ipraH).
AmponoHuMgepgiH 6¥n npoцeсi KoHbipaT aygaHH aHMaFbiHgaFbi TonoHuMgepge ge e3 KepiHiciH Tan^aH. EpTege naHga 6onFaH amponoHuMgep ®eKe agaM arrapbiHaH ^acanbin, con ®epgi 6acKapymbi agaMgapgHH, coHgaH-aK anram^M kohmc 6acKaH agaM arbma ga Koftbinbin oTbipFaH.
Ocm aHMa^Ta ^acaraH araKTM agaMgapgHH HeMece KeceM, icKep, aKHH, ®a3ymbi, 6aTbip TaFM 6acKa ocm cuaKTH 6enrini agaMgapgHH aTbiH MaHrinecTipy YmiH KoftbinFaH.
KoHbipaT aygaHH aHMaFMHga TeMeHgerigeH aHTponoHHMgepre 6aHnaHbicrbi oHoMacTuKanHK araynap Ke3gecegi. ^.oc^aH aybin, MaMHT aybin, ATa^aH ayHn, KanKe aybin, CaFbip ayHn t.6.
Ocm KoHbipaT aygaHH aftMaFbrnaH ^HHaraH MaTepuangapHMH3gHH MaFMHacMHa, K¥pbinMCbma KapaH onapgM imTeH 6ipHeme TonKa кnaссн$нкaцнanayмммзFa 6onagM. Ohm 6i3 e3 angMHa 6ip 6eniM eTin KapacrbipaMbi3.
^orap^iga aTanraH ^oc^aH ayHn, MaMHT ayHn, ATa^aH ayHn, KanKe ayHn TaFM ga 6acKa ocm cuaKTH KenTereH aTaynap con ®epre T^HFHm kohmc 6acKaH HeMece con aybingbiH Kanbinracybma ce6enmi 6onraH, aKH con ayMngaFM 6ip 6egengi agaMgapgHH arMMeH aTanraHgHFHH 6aHKayFa 6onagM.
CoHgaH-aK, ocm aTaynap Heri3iHge ^epriniKTi xanbiK apacMHga apKunbi aHM3-aHriMenep TaparaH. OHgaH aHriMenepgiH Kenminiri Tapuxu mbiHgbiKKa caHKec Kenegi. ConapgHH Kenminiri KoHbipaT aygaHH aHMaFMHgaFM KoHbiMmbinbiKTapFa 6aHnaHMCTM.
MaceneH, ^ayMT aTa KoftbiMmbinbiFM XVIII racbipgbiH eKiHmi ^aprHCH XIX FacbipgbiH 6acMHga eMip CYpreH agaM. Ohmh Ma3apM aftHanacbrngaFbi K^naFaH, ap gayipge canMHFaH ecTeniKTepgiH MaTepuangapHHaH TiKTenin, K¥nbmrac XX FacbipgMH eKiHmi ^apTMCMHga KoftbinFaH.
M^Hgan ecTeniK aTaManap TapuxmbinapgH ga KH3HKTMpHn Kenegi.
Tapuxmbi FanbiM X.Ec6epreHoB e3iHiH (KoHbipaT TapuxH ®9He MageHu ecTeniKTepi) gereH eH6eriHge ocMHgaH reorpa^uanbiK aTaynapFa Ken KeHin 6enreH. Ocipece on 6^n eH6eriHge Kana, engi MeKeHgep, KoftMMmbinbiKTap TypanH KenTereH Tapuxu gepeKTep KenTipegi. Bi3 M^Hga con eH6eKTeH ge e3iMi3re TuicTi MaTepuangap angMK.
naflFaMSap km3m. B^n engi MeKeH KoHbipaT KanacHHaH oth3 maKbipbiM conrYCTiKTe gapua ^aFacMHga K¥6aTay KanranbrngaFbi gapuaHMH ecKi cananapMHMH 6ipi KeKgapua ^aFacbmga opHanacKaH.FanHMgapgHH aftTybma KapaFaHga K¥6aTay aftHanacbi ecKi KoHbicrapgbiH 6ipi 6onbin, on ®epge XII-XVIII Facbip ecTeniri Kt Ka^a opHanacRaH. Coh on Kh3 KanaHMH aftHanacbma KoftMMmbinbiK naHga 6onbm, (Km3 KoftbiMmbinbiFbi) ucnaM giHi acepiHiH KYmeroiMeH (naHFaM6ap km3m) gen aranMn KeTKeH 6onyM mymkIh.
MiHeKeH ocbmgaft Tapuxu geperi 6ap aHTponoHuMgepre 6aHnaHHCTM oHoMacTuKanHK
aTaynapgM KoHbipaT aygaHH aftMaFbrnaH KenTen Ke3gecTipyMi3re 6onagM.
Kapa^annaKCTaHgaFH Ka3aKTapFa TuicTi agaM arrapHHa TuicTi TonoHuMuKanbiK aTaynapgM Ka3aKTap Ken MeKeHgeHTiH TaxTaKenip aygaHMHaH ga KenTen Ke3gecripyre 6onagM. B¥napgMH Kenminiri 6ipiHmi kohmc 6acKaH, con aybingbiH Heri3iH canFaH HeMece con aybinga 6egeni ^oFapH, MapTe6eni agaMgap hfhu, py, ay^rn 6acmMnapMHMH aTMHa KoftbinFaH.
^.ereHMeH M¥HgaH agaM arrapHHa 6annaHHCTH KoHMnFaH aHTponoHuMgep 6acKa TonoHuMgepre KapaFaHga 6ipKaHma e3repMeni 6on^m Kenegi. Onap yaKMTTMH eTyiMeH, 3aMaHHMH e3repyiMeH xanMK T¥pMHCMHga 6on^m ^aTKaH ^aHanaHynapFa 6aHnaHMcTM e3repin oTMpagM.
MaceneH, eniMi3ge cohfm ^eraic ®bin imiHge ayHn, aHMaK, engi MeKeHgep, opMaH, ToFaH, Kana, e3eH, Ken TaFM 6acKa ga TonoHuMgepgiH e3repTinin KoHMnyM 6¥n ce3iMi3re ganen 6ona anagH. M¥HgaH aTaManapgHH Ke6i eniMi3ge сoцнagнстiк TY3iMHiH opHayMHa 6aHnaHMcTM KoHMnFaHgMFMH KepyiMi3re 6onagM. MaceneH, TenbMaH, rarapuH TaFM 6acKa ga ocMHgaH aTaynap MeHniHme Ke6eHin KeTKeH-gi.
Cohfm ^ubipMa imiHge e3 Tayenci3giriH
an^m, e3 angMHa MeMneKeT 6onMn Kan^mTaca oT^ipMn e3 тeppнтopнaсмнgaFм ®ep-cy aTaynapMH e3 caacaTMHa can Kama e3repTin KowgH MMKTan KonFa ana 6acTagM.
Kapa^annaKCTaHgaFH ^aHyapnap gYHueciHe 6aHnaHMcTM 6onFaH oHoMacTuKanMK aTaynapgMH Kenminiri mapyamMnMK neH aHmMnMK Kaci6iHe 6annaHHCTH ^aFganga naHga 6onFaH. On aTaynap Ke6iHe con ®epge aTanMHm ^aHyapgMH epeKme Ken 6onyMMeH 6aHnaHMcTM eKeHi 6aHKanagM. Bi3 ^uHaFaH MaTepuangap imiHge M¥HgaH aTaManap ga KenTen Ke3gecegi.
MaceneH, K¥raH Ken, CapaHma ayHn, K¥HgM3 Ken, Ba^an^i, ^binaH Ken, KoaH cop t.6.
EHgi ocHnapgHH apKaHcMCMHa ®eKe-®eKe ToKTan eTeMi3.
Ko^n cop. B¥n ga KoHbipaT aygaHMHgaFM ^epgiH aTM. ®a3, KY3, KeKTeM annapbrnga KoaHgap Ke6iHe e3iHiH TYciHe ¥Kcac 6onFaH cop ^epnepge 6onagM. Ce6e6i cop ^epnep KoaHgM g¥mnaHgapMHaH ^acbipbm KanagM. CoHgHKTaH KoaHgap cop ^epnepge Ken 6onagM. OcHFaH 6aftnaHHCTH 6¥n ^epgiH aTM ga KoaH cop gen aTanbm KeTKeH.
K¥ngw3 Ke^. B¥n aTaygMH ga Kenin mbiFybi coFaH ¥Kcac. KapaKannaKcTaH aHMaFMHga K¥TaHgap cuaKTH K¥HgM3 ga meHge-meH ¥mbipaHgbi. K¥HgH3 cyga ^acanTHH K^iM6aT 6aFanM Tepini ^aHgiK. Ohmh TepiciHiH ap KunM KMM6aT 6aFanM KuiMgep Tirinegi. K¥HgM3 e3iHiH TipminiriHe KonaHnM ®epge ^acangH. BacKa xaHyaHaTTapFa KapaFaHga K¥HgM3 eTe Ta3a ^acangbi. Ocm aTanMHm Kenge 6ip Ke3gepi K¥HgM3 6onFaH. CoHgHKTaH 6¥n KengiH aTH K¥ngw3 Ke^ gen aTanbm KeTKeH. BipaK Ka3ip on Kenge K¥HgH3 ®ok. ^ereHMeH KengiH aTM K¥HgM3 Ken.
CapaHma ay^i^. CapaHma-meripTKeHiH 6ip TYpi. On guxaHmHnHKKa KarTM 3uaHgH ^aHgiK. EpTepeKTe capaHma epeKme Ke6eHin, guxaHmMn^iKKa Ken 3uaH KenripreH. KapuanapgHH anTy^iHa KapaFaHga con ^bingapbi capaHma TonapHMeH
кетершп ^шканда куннщ кезi кершбей калатын едi,-дейдi. Ауыл адамдары колдарына дацгыра алып, шегiрткелердi куатын болган. Сол шегiртке окигасына байланысты б^л жер Саранша ауыл деп аталып кеткен.
Каракалпак аймагындагы Конырат ауданынын кепшiлiк белегi мал шаруашылыгымен айналысады. Сондыктан да аудан территориясындагы жер-су атаулары
жануарлардын аттарына койылган:
Тайлак жеген-атау аты.
Ат аткан-атаудын аты.
Жылкышы-атаудын аты.
Тай жеген-атаудын аты.
Маяжен-атаудын аты.
Карактокты-атаудын аты.
Бозайгыр-жердщ аты.
Мал елген-атаудын аты.
Кара бура-атаудын аты.
Ат кеткен-канал аты.
Есек кеткен-канал аты.
впз кеткен-канал аты.
Бота шунгш-езеннщ аты.
Жылан жол-жердiн аты.
ТYЙе жол-жердiн аты.
Сондай-ак, Конырат ауданы аймагынан бiз жинаган материалдар iшiнен есiмдiктерге байланысты атауларды да кездестiремiз. Мэселен, Жиде кел, Жиде тогай, Сабан кел, Лимон канал, Акбасты жап, Камыс кел, Когалы, Жусан сай т.б. атауларды айтуымызга болады.
Жиде тоFай. Б^л жердщ б^лайша аталуынын да езiндiк себеш^ бар. Жиде-жемiс тYрiне жатады. М^нын екi тYрi бар: бiрi-жиде. Ол бармак басындай болады. Ал, екшшгсьжтлдгк деп аталады. Б^л жидеге караганда бiрканша кiшi, iрi домалак формада болады. Сондай айырмашылыктарына карамастан дэмi бiрдей. Немесе, жiгiлдiк-жиденiн жабайы тYрi. Сондыктан да кейде екеуiн де жиде деп атай бередг Бiз айтып отырган Жиде тоFайдаFы жиде-жшлдж. Б^л жерде жиде ерекше кеп есш тогайга айналган. Сол себептен б^л тогайдын атын Жиде тоFай деп атап кеткен.
Ал, Жиде кел атауынын келiп шыгуы да соган байланысты. Себебi, осы аталмыш кел сол Жиде тогайдын касында жайласкан. Жагасында жиде кеп ескен. Сондыктан да жергшкп халык б^л келдщ атын да сол жидеге байланыстырып, Жиде кел деп атап кеткен.
Сабан кел. Сабан-б^л салы есiмдiгiнiн сабагы. Конырат ауданы ертеден-ак салыгершшкиен айналысып келедi. Салы суды кеп талап ететiн еамдш. Ол пiсiп жетiлгенше судын iшiнде тирады. Дихандар онын суын атыз касындагы ой жерлерге кашырып, тазалап тирады. КYЗде пiскен кезде салыны орып алады да, кебiне сабаны атыз швде калады. Атыз iшiнде калган сабан желмен, сумен кешш, ауысык суды жiберетiн келдерге кетедг Бiз айтпакшы болып отырган сабан кел атауы да осындай жагдайларга байланысты пайда болган.
Жусан сай. Б^л да жердiн аты. Жусан-б^л шел далада есетiн шептесiн ес1мдак. Осы аталмыш жердiн аты жусаннын сол жерде ерекше кептiгiне байланысты койылган
Жауьютырдыц келi-каракалпактардын Конырат арысынын бiр белiмiнiн атына койылган кел.
Жщш-ауылдын аты. Жiдiн каракалпактардын кыпшак руынын бiр тармагы.
Казак дария-жер жэне елдi мекен атауы.
Карахожаныц баFы-жердiн аты. Карахожа конырат арысынын Шултк тайпасынан, ашамайлы руынын бiр тармагы.
Корыта айтканда, жергiлiктi атаулар елкемiздiн ой-кырын, байлыгын бiлуiмiзге, ^лттык санамыздын есуiне, ездiгiмiздi, ез тарихымызды, халкымыздын белгiлi перзенттерiн тануымызга Yлкен кызмет аткарады. вйткенi, географиялык атамалар (елi сездер) емес, олардын негiзiнде халыктын т^рмысы, тарихы, тiлi жэне сол сиякты баска да кептеген сырларды ез iшiнде сактап жаткан казына болып есептеледi.
Солай етiп, Каракалпак аймагындагы топонимдершщ эр килы к¥рамды екенiн жэне де теренiрек зерттеудi талап ететiн мэселелердiн бiрi болып есептеледi.
ЭДЕБИЕТТЕР:
1. Гулямов Я. История орошения Хорезма с древнейщих времен до наших дней. Ташкент, 1957.
2. Жанраков Т. Казак еамдершщ тарихы. Алматы, 1961.
3. Жданко Т.А. Очерки исторической этнографии каракалпаков // Труды института этнографии. Новая серия. М.-Л., 1950. Т. IX.
