CC BY
15Умай бала касынан узакласып кеткен деп тYCинилген.
Шорларда (шорцы) болса, «Умай» (Май-иге) балалардьщ гамхоршысы болыуы менен бир катарда, ол жэбиркеш руух сыпатында Кара Умай хызметин аткарып, балалардын кеселлениуи хэм елими менен байланыстырылган.
Башкуртлардыц эййемги ата-бабалары оны аспан кудайы (салярный) дэрежесинде бахаланган. Ол кыз-аккуу, куяш кызы, Куслар патшасы, тYп баба кахарман, демург Уралдын хаялы сыяклы бир катар руухый зэрYрликлердин мэдеткери деп есапланган.
Улыума Кудай ана тууралы эпикалык маглыуматлар Саян-Алтай, Казакстан, Орта Азияда жасаушы турк тиллес халыклар орталыгында кэлиплескен тYринде хэр кыйлы, шорлардыц, кумандылар, телеутлер, хакаслар, казаклар, кыргызлар, езбеклердин мифлик тYCиниклеринде кецнен орын алганлыгы илимий изертлеулерде сез етилип киятыр. Биз бул топарга каракалпаклардын да ерте дэуирлердеги вднья кезкарасларын сэулелендириуши Умай анага байланыслы эпикалык материалларды Yйрениуге мYмкиншилик бар деп есаплаймыз. Себеби, миллетимиз орталыгындагы Умай ананын аты пэтия-тилеклерде сэулелениуи, онын салмаклы исеним объекти болганын сэулелендириуши
езгешеликлери менен дараланып турады.
ПАЙДАЛАНГАН ЭДЕБИЯТЛАР:
1. W Radloff Die altturkischen Inschriften der Mongolei. Nimaue Folge, St.-Pbg., 1897; П. Мелиоранский, Памятник в груди Кюль-Бебилиска. XVORAO, 1899. Т. XII.
2. Бартольд В. Die Historische Bedeutung dar oltturkischen Inschriften. Прил. k: W Radloff Die alt-turkischen Inschriften der Mongolei, Nimaue Folge, St.-Pbg., 1897.
3. Бартольд В. В. Двенадцать лекций по истории тюрок народов Средней Азии. Алматы, 1993.
4. Каракалпакский фольклор. Многотомник, 77-87 томов. Том 87. Нукус: Илм-фан, 2014.
5. Кашкарий М. Дивану лу^ат от-турк. Алматы. Дайк-Пресс, 2005.
6. Котов В.Г. Женское божество Умай / Хумай: сравнительная характеристика. Алтай, 2010.
7. Мамбетова В.М. Культ Тенри и образ Хумай в тюрко-башкирской эпической литературе // Наука языковедения. Башкирия, 2017.
8. Мелиоранский П.М. Об Орхонских и Енисейских надгробных памятников (Orxonskix i Eniniseyskix nadgrobnix pamyatnikov) JMNP, 1898-SSS XVII. VI. с. 266 архивный источник).
9. Персидско-русский словарь. М.Д985.Т.П.
10. Потапов В. В. Умай-божество древних тюрков в свете этнографических данных / Тюркологический сборник. М.: Наука, 1973.
11. Советский энциклопедический словарь. М.: Советская энциклопедия, 1986.
12. Хошниязов Ж. Каракалпакский героический эпос - источник национальных ценностей. Нукус: Наука, 2017.
ONOMASTIC TERM OF KUNGRAT DISTRICT OF KARAKALPAKSTAN
Kuttimuratova I.,
Phd, Docent of the department of the Kazakh language and literature, Nukus state pedagogical institute
named after Ajiniyaz, Nukus, Uzbekistan Mambetkerimov G.
Senior Lecturer of the department of the Kazakh language and literature, Nukus state pedagogical institute
named after Ajiniyaz, Nukus, Uzbekistan
ЦАРАЦАЛПАЦСТАННЫЦ ЦОЦЫРАТ АУДАНЫ АЙМАГЫНДАГЫ ОНОМАСТИКАЛЬЩ
АТАУЛАР
^ттымуратова Ы.А.
Эжiнияз атътдагы Неюс мэмлекеттж педагогикалыц институты цазац тШ жэне эдебияты
кафедрасы доцентi, (PhD Мамбеткаримов F.
Эжiнияз атындагы Неюс мэмлекеттж педагогикалыц институты цазац тiлi жэне эдебияты
кафедрасы ага оцытушысы
Abstract
The article is devoted to onomastic names in the Kungrat region of Karakalpakstan. An interesting question is the origin of toponyms and hydronyms in onomastics, their formation in connection with the history and character of the local population. Place names are closely related to history and geography. The article describes the origin of toponyms and hydronyms in onomastics, their formation in connection with the history and character of the local population of the Kungrat region.
Аннотация
Статья посвящена ономастическим терминам Кунгратского района Каракалпакстана. Интересным вопросом является происхождение топонимов и гидронимов в ономастике, их формирование в связи с историей и характером местного населения. Топонимы тесно связаны с историей и географией. В статье рассказывается о происхождение топонимов и гидронимов в ономастике, их образование в связи с историей и характером местного населения Кунгратского района.
Keywords: onomastics, toponyms, hydronyms, Kungrat region
Ключевые слова: ономастика, топонимы, гидронимы, Кунгратский район.
Топонимдер тарих, география гылымдарымен тыгыз байланысты. Сондьщтан да топонимикальщ атаулар тарихтагы белгш конкрет жагдайлармен (арабтардыц, монголдардын, орыстардыц жаулап алулары) байланысты пайда болса, кейбiр топонимдер тарихта белгш Шымбай, Шахаман, Эндiжан, Эжшияз т.б. осы сиякты адам аттарымен байланысты. Ал кейбiр топонимикалык атаулар Акбеткей, Беласар, Кенжыра^спрт сиякты жердiн eзiндiк ерекшелiктерiне байланысты
топонимикалык атау болып калыптасады.
Ономастикада топонимдер мен
гидронимдердщ келiп шыгуын, оныц жергiлiктi халыктын тарихына, табигатына байланысты калыптасуын, эрi оларга тiлдiк т^ргыдан талдау жасау бYгiнгi тiлшi галымдар алдындагы ен жауапты да кызыкты мэселе болмак.
Мiне осы орайда, бiз eзiмiз жасап т^рган ортадагы ономастикалык атауларды зерттей бастадык. Республикамыздагы жер кeлемi бойынша ен Yлкен аудан саналатын Конырат каласы жайлы сез козгасак, онын айналасындагы тарих жэне мэдениет м^ралары туралы белгш тарихшы Т.А.Жданко ез енбектерiнде былай деген: «Конырат» сeзi б^л ру атамасы деп каракалпактардын шежiресiне CYЙенедi. Онын магынасы - конырат Майкы биден тарайды, ал, Майкы би аныздарда каракалпак, езбек, казактын ата-бабасы болып сэулеленедi [2, с. 50]. Жазба деректерге CYЙене келiп Т.А.Жданко XIII гасырда КeнеYргенчке жакын жерде конырат руларынын жасаганын кeрсетедi [2, с. 120].
XIII гасырда АйбYЙiр далаларында, Конырат манында кeшпелi Огыз-Кыпшак рулары, отырыкшы Xорезмдiлер жасаган. Xорезмдi Шайбаний ханнын жаулап алуына байланысты Хорезмнен адшш барган. Xорезмдегi коныратты каракалпактардын кeп орналаскан жерi Конырат ауданы. Шоманай, Канлыкeл, Мойнак аудандары Коныраттылардын бiр тобы Шымбай, Тахтакeпiр аудандарында жасаган. Осылайша коныраттылар Арал тещзшщ к¥бла жагалауларын жагалай мекендеген.
Конырат ДФХ бiрлестiгiнде жасаган Мадияр Ешм^рат ¥лынын (1906-1987 жылдары) пiкiрiнше, Конырат атамасы - б^л ел осы жерде б^рыннан бар елдегi ру аты. Б^дан мын жыл б^рын б^л жерде Бурахан ата деген eткен. Б^дан ек1 мын жыл шамасында б^рын казiргi П^лжайдын орнына шахры канон жайласкан. Адакты су алган жэне манголдардын шабуылынан кешн Адактын халкы Конырат каласынын манына кeшiп келедi.
Б^лармен катар коныс баскан бiр адам шыгыр к^рып енбек етедi. Егiнi пiтiк болып, ол шс жылда eзiнен ауыскан тарысын коныр атына артып, аш отырган кeршi ауылдарга апарып Yлестiрiп бередi. Содан ол кiсiнiн аты елге тарайды. Сол шсшщ шыгыр к¥рып, диканшылык еткен жерi Конырат болып аталып кеткен деген халык аузында аныздар да кездеседг
Каракалпакстаннын Конырат ауданы аймагында кездесетiн топонимикалык атаулар тек тYркi халыктарына немесе монгол тшдерше байланысты деп карасак, онда ол бiржактылык болар еда. Бiздiн байкауымызша аудан аймагында б^л халыкка тYркi халыктары келместен б^рын да калыптаскан топонимикалык атаулардын барлыгы байкалады. Б^л топонимикалык атаулар бiрнеше гасырлардан б^рын пайда болганын байкауга болады. Былайша айтканда жалкы есiм болып талай гасырлардан берi (катып калгандыгы) байкалады. Себебi адам eмiрiнде гасырлар бойынша кейбiр нэрселер жогалып, орнына жана заттар пайда болып, немесе бiр атау кeнерiп, екiншi атау пайда болып жатса, ал, топонимикалык атаулар б^ган керiсiнше eздерiнiн аттарын теракты сактайды.
Сондыктан да Каракалпак аймагындагы (Пайгамбар кызы) [1, с. 211], (Дауыт ата), (Карауымбет т^зы), (Кожа адл), (Сагыр кeл) тагы баска да атаулар осы айтканымыздын мысалы бола алады жэне б^л атаулар Каракалпак аймагындагы халыктын тарихына байланысты деректердi ашып берерi сeзсiз. Б^л ономастикалык атауларды тарих бойынша eте ертедегi жэне ен жана деп те еш топка бeлiп карауга болады. Б^лардан баска да тек аудан аймагында кездесетш жэне eзге аудандарда, немесе тYркi халыктары жасайтын баска да аймактарда кездесетiн топонимдер деп те топтауга болады.
Каракалпакстандагы топонимдер тек казак тш Yшiн емес, каракалпак тш Yшiн де, кала берсе тYркi тiлдерi Yшiн де к^нды материал болып саналатыны сeзсiз.
Мысалы: Эшм ата, Пайгамбар кызы, Дауыт ата никронимдер^спрт АйбYЙiр, К¥ба тау, Бeлек тау геонимдерi, Кожа адл, Кэттагар, Сагыр кeл, Машан адл тагы баска да гидронимдер тек Каракалпакстанда емес, жалпы тYркi халыктары жайласкан жерлердщ кeпшiлiгiнде кездеседi. Мше, сондыктан да б¥лар тек казак тш Yшiн гана емес, жалпы тYркi тiлдерi Yшiн ортак обьекп болып саналады.
Бiздi коршап т¥рган ортадагы обьектiлердiн эртурл1 характерлi белгiлерi болуы мумк1н. Мысалы дариялардын тYбi к¥м не ¥йык жэне жагалары тYзу не кисык, тiкжар, камыстык не
тогайлык, агысы катты не жай тагы баска да осы сиякты касиеттерiне байланысты дариянын, каналдын не арнаныц атауы болуы мYмкiн. Мысалы: Лимон, Жансыз, Ала кел, Тр кел, ¥йык, Айдын тагы баска да осы сиякты атаулар сол айтканымызга мысал бола алады.
Адамзат езiн коршаган обьектiлерге атау беруi мiндет. Себебi онсыз адамдар бiр-бiрiмен катынас жасауы киынга согар еда. Мэселен, транспорт, почта, медициналык жэрдем тагы да баска осындай халыкка кызмет керсететiн мекемелер каланын, ауылдыц, кешенiн атауы болмаса кызмет керсететш обьектiнi таба алмайды. Сондыктан да адамдар ездерш коршаган аймакты олардыц басты, манызды, ен характерл1 белгшерш керсетiп атауды ертеден-ак бiлген.
Топонимикада ерте кездерден-ак елдi мекендердi, ауылдарды, калаларды жалпы алганда белгiлi бiр аймакты сол жердiн физико-географиялык белгiлерiне карай атауды Yрдiске айналдырган.
Каракалпакстанда кептеген атаулар сол жердi алгаш мекендеушi, коныстанушылардын атымен де байланыстыра аталады.
Х1Х гасырдын белгiлi философы Людвиг Фейербах (Ат дегенiмiз не ол предметтщ кезге бiрден айрыкша тYсетiн характерлi белгiсi) деп жазган едг Шындыгында да бiз бiлетiн кептеген топонимикалык атамалар сол белгiлерiне карай аталгандыгы керiнiп тирады. Мысалы: Терт там ауылы, Бес там ауылы, Акбасты ауыл, К¥м ауыл, Кекдария ауылы, Домалак тау, К¥ба тау тагы баска ойконимдер жогарыда айтканымыздай кезге бiрден тYсетiн белгiлерiне байланысты койылган.
Ономастика терминi негiзiнен ертедеп грек сезi болып, магынасы (ат кою) енерi дегендi бiлдiредi. Уакыттын етуiмен осы сез тiркесiнен ономастика деген термин калыптаскан. Кaзiргi кезде тш бiлiмiнде осы терминнiн еш магынасы бар:
Бiрiншiсi: ат кою, ешншюг соны зерттейтiн гылым.
Fылымнын баска салаларына караганда ономастика терминдердiн ерекше системасына ие. Топонимикалык изоглосс, антропонимикалык текст, ономастикалык поля т.б.
ТYркi тiлдерiнде ономастика гылымын казактын белгiлi галымы Т.Жан¥заков терт дэуiрге бел1п карайды. Бiрiншi дэуiрi V-Х гасыр арасы. Б¥л дэуiрдегi ономастикалык атаулардын барлык тYрi сырткы к¥рылысы жагынан да жэне мазм¥ны жагынан да казiргi тYркi тiлдерiне ете жакын. Мыс: Айжарык, Келiбай, Балкаш, Алтай, Орхон, Енисей, Карабас, Сарыбас, Акбас, Менке тагы баска осы сиякты кептеген атаулар Монгол, Алтай плдершен тек кана фонетикалык ерекшел1кке ие, ал кебга мазм¥ны жагынан да, т¥лгасы жагынан да тYркi тiлдерiне ортак.
ТYркi тiлдерiндегi ономастиканын дамуынын екiншi кезещ орта гасырлык дэуiрлерге
байланысты. Х-ХУП гасыр б¥л дэуiр тYркi халыктары Yшiн кептеген тарихи окигаларга бай дэуiр. Атап айтканда Караханид мемлекеп дэуiрi (Х-ХУП гасыр). Кыпшак бiрлестiгi Х111-Х1У гасырлар.
Сондай-ак XV- XVIII гасыр казак хандыктары дэуiрлерiндегi тарихи окигалардын барлыгы тYркi тiлдерiнiн ономастикасында сонын iшiнде казак ономасткасында да езвдж iз калдырган. Б¥л дэуiрдегi енбектердiн iшiндегi айрыкша токтауды талап ететш М.Кашкаридын енбектерi. Мысалы: Баласаг¥н, Бесбалык, Б¥хара, Талас, Манкент, взкент, Сайрам, Самарханд, Ташкент, Мынлак, Фергана, Жайхун тагы да баска осы сиякты атаулар М.Кашкаридын (Девани лугат ит-тYрк) атты енбегiндегi тYркi тiлдерiндегi жиi кездесетiн ономастикалык атаулар.
Казак ономастикасынын Yшiншi кезенi- XVII-XIX гасыр. Б¥л дэуiрдiн характерл1 белпсь Казакстан территориясынын орыс мемлекетiнiн кол астына карауы. Патшалык Россиянын кептеген бекiнiстерiнiн казак даласына салынуы. Казакстан территориясында орыстардын атымен аталатын топонимдерiнiн пайда болуы. мыс: Гурьев, Семипалатинск, Целиноград, Павлодар, Петропавловск т.б.
Тертiншi этабы - кенес екiметiнiн кезi. Б¥л дэуiрде де Казакстан территориясында толып жаткан ономастикалык атаулар пайда болады. мыс: Октябрь ауданы, Фрунзе ауданы, Победа колхозы, Москва колхозы, Ленинград колхозы т.б.
Сонгы кездерi эрбiр республика ез егеменджтерш алды. ТYркi халыктарынын осы егемендт олардын ономастика саласынын топонимика тарауында айкын байкалады. Мысалы, Каракалпакстан аймагында кептеген атаулар ездерiнiн б¥рынгы халыктык атамаларын кайтып алганына кезiмiз жетш отыр.
Корыта айтканда, жергiлiктi атаулар елкемiздiн ой-кырын, байлыгын бiлуiмiзге, ¥лттык санамыздын есуiне, ездiгiмiздi, ез тарихымызды, халкымыздын белгiлi перзенттерiн тануымызга Yлкен кызмет аткарады. вйткенi, географиялык атамалар (елi сездер) емес, олардын непзвде халыктын т¥рмысы, тарихы, тiлi жэне сол сиякты баска да кептеген сырларды ез швде сактап жаткан казына болып есептеледi.
Солай етш, Каракалпак аймагындагы топонимдерiнiн эр килы к¥рамды екенiн жэне де терещрек зерттеудi талап ететiн мэселелердiн бiрi болып есептеледi.
ЭДЕБИЕТТЕР:
1. Гулямов Я. История орошения Хорезма с древнейщих времен до наших дней. Ташкент, 1957.
2. Жданко Т.А. Очерки исторической этнографии каракалпаков // Труды института этнографии. Новая серия. М.-Л., 1950. Т. IX.
