CC BY
16
багыттайтын ономастикальщ оське непзделген. Шыгарма кейiпкерi антропонимдермен гана аталады. Егер жазушы кейiпкерлердi бейнелеу максатында апеллятив eciMAepAi колданса, олар онимделш, контекстiк антропонимдерге айналады.
ЭДЕБИЕТТЕР Т1ЗЕШ:
1.Виноградов В. О художественной прозе // О языке художественной прозы. - М.: Наука, 1980. -358 с.
2.Суперанская А. Теория и методика
ЭеЖ 811.512.122 (075)
FTAMP: 16.21.33
ономастических исследований. М., Наука, 1986. - 255 с.
З.Орталык Казакстанныц жер-су аттары. /Жауапты ред. Т.Жанраков. -Алматы: Fылым, 1989. -256 б.
4.Элiмхан А. Шыгыс К^азакстанныц онтYCтiк аймагы
топонимдерiнiн ттлдак жэне этномэдени негiздерi. /Филол. гылым. канд.
дисс. Алматы, 2001. -149 б.
«АЛАСАПЫРАН» РОМАНЫНДАFЫ АНТРОПОНИМД1К РЕАЛИЙЛЕРДЩ КЫЗЫМЕТГ
Сарбасова Ц.Б.
фил.гыл.канд.
Цазац тш мен эдебиетг шфедрасыныц цауымдастырылган профессоры.
Талдыцорган ц., Цазацстан.
Мухамадиева С.С.
1.Жансуггров атындагы Жетгсу университеттщ 2-курс магистранты,
Талдыцорган ц., Цазацстан.
РОЛЬ АНТРОПОНОМИЧЕСКИХ РЕАЛИЙ В РОМАНЕ «АЛАСАПЫРАН»
Сарбасова Карлыгаш Базарбековна
Канд., фил., наук,
ассоциированный профессор кафедры казахского языка и литературы,
г. Талдыкорган, Казахстан.
Мухамадиева Сания Сарсенбаевна
2-курс магистра казахского языка и литературы, г. Талдыкурган, Казахстан.
THE ROLE OF ANTHROPONOMIC REALITIES IN THE NOVEL "ALASAPYRAN"
Sarbasova Karlygash Bazarbekovna
Candidate of Philology,
Associate Professor of the Department of Kazakh Language and Literature,
Taldy^rgan, Kazakhstan.
Mukhamadieva Saniya Sarsenbaevna
2-course Master of Kazakh Language and Literature,
Taldykorgan, Kazakhstan
АННОТАЦИЯ
В статье рассматриваются имена собственные, входящие в категорию реалий, также описываются границы между реалиями и именами собственными. Сообщается роль антропонимов в романе.
Цель: выявление материальных реалий в романе, в том числе антропонимов -имен героев, с помощью которых показать национальный менталитет и грань казахской истории. Доказать, что между реалиями и именами собственными есть различия.
Результат: Реалии по материальной специфике подразделяются на несколько видов. Первый вид - вид реалий по материальной специфике, состоит из географических, этнографических, общественно-политических реалий. «Географические реалии» отождествляют с «ономастическими реалиями», в состав которых входят топонимы и антропонимы. Примерами художественных произведений, доказывается неразрывная связь определенных реалий с народом, являющегося создателем, пользователем и владельцем языка.
ANNOTATION
The article discusses proper names that are included in the category of realities, and also describes the boundaries between realities and proper names. The role of anthroponyms in the novel is reported.
Purpose: identification of material realities in the novel, including anthroponyms - the names of heroes, with the help of which to show the national mentality and the facet of Kazakh history. Prove that there are differences between realities and proper names.
Result: Realities are subdivided into several types according to material specifics. The first type is a type of material reality, it consists of geographic, ethnographic, socio-political realities. "Geographical realities" are identified with "onomastic realities", which include toponyms and anthroponyms. By examples of works of art, the inextricable connection of certain realities with the people, which is the creator, user and owner of the language, is proved.
Ключевые слова: реалии, материальные реалии, ономастические реалии, национальный менталитет, история народа, типы реалии в зависимости от материальных особенностей.
Keywords: realities, material realities, onomastic realities, national mentality, history of the people, types of realities depending on material characteristics.
Тш-тглде екiншi тш екшне тYсiнiксiз, оньщ тшнде жок эрi аударуга келмейтш сездер бар. Олар - ана тш болып саналатын тш иесше гана тYсiнiктi тглдак бiрлiктер жэне б^л сездер тобы ^лгтын рухани жэне материалдык мэдениетш бойында сактаган сездер болып табылады^ылымдагы атаулары эртYрлi болганымен, терминдердiн (баламасыз лексика,экзотикалык лексика, лакун,
варвариздер,этномэдени лексика ,алиенизмдер, аударылмайтын «аудармалар», локализм, фондык лексика, культурема) мэн-магынасы бiр арнага саяды. Зерттеушiлер, негiзiнен, реалий сез - «баламасыз лексика» терминш колданады.
Реалий терминiнiн латын тiлiндегi мэш -«заттык», «шынайы». Реалийлер жайлы галымдардын берген аныктамаларын саралай келе, реалийлер дегенiмiз - ана тшнщ ^лттык байланысын, колоритiн керсететш, баска халыкка тYсiнiксiз, тарихи, рухани, материалдык, элеуметтiк негiзде пайда болган сездер деген ой тYЙiндеймiз. Осыдан келiп, реалийлердi ^лттык мэдениеттiн керсетк^ , ^лт пен ^лтты ерекшелейтш тiлдiн басты бiрлiктерi деуге непз бар.
Реалийлер мен жалкы есiмдердiн бiр-бiрiмен тыгыз байланыстыгы соншалык, кеп жагдайда лексикалык бiрлiктердi лексиканын баска топтарынан тек орфографияга CYЙенiп кана ажыратады. Осы орайда бiз В. С. Виноградов «жалкы еамдер реалия категориясына жатады» деген пiкiрде болса, реалийлер мен жалкы еамдер арасындагы шекара бар екендiгiн С. Влахов пен С. Флорин («Аудармадагы «аударылмайтындар» ецбеп) : «...кейбiр жалкы есiмдер мен реалийлер арасындагы шекара ете т^раксыз, кейде бiр категория екiншi категорияга ауысып кетедi, сондыктан б^л сездi орфографияга CYЙене отырып, екi жакка да жаткызуга болады. Солай десек те, кейде бiз жалкы есiмдердi реалий категориясына жаткызуга бейiм т^рамыз, ал аударма теориясы критерийлерiне CYЙене отырып, оларды «эквивалентсiз лексиканын» жеке дара тобы репнде карастырамыз. Реалийлермен оларды ^лттык жэне тарихи колорит бере алатын кабiлетi бар жаркын коннотативтi магынасы жакындастырады. Дэл осы мэселе кептеген авторларга оларды Реалийлерге жаткызуга м^рындык болып отыр деуге болады-, деп тYсiндiредi [1, 206 б.].
Зерттеушшер реалийлердiн магынасы мен ерекшелжтерше карай терт топка беледi :
I. Заттык ерекшелiгiне;
II. Орнынын ерекшелiгiне (^лттык жэне плдж сипатына карай);
III. Уакыт ерекшелiктерi бойынша (синхрондык жэне диахрондык аспектiде);
IV. Аудармалык т^ргыда [ 1, 50 б.]. Макаланын зерттеу нысанына баланысты реалий сездердщ заттык ерекшелiктерiне карай топтастырылган тYрiне токталып, таркаталык. Реалий сездер заттык ерекшелжтерше карай ез шшен темендегiше жiктеледi: географиялык реалийлер (топонимдер); этнографиялык реалийлер (т^рмыс-салт, дэстYP, наным - сенiм,эдет - г^рып, енбек кэсiбiне байланысты атаулар); KOFамдык-саяси реалийлер (лауазым, дэреже, партия, саяси когамдык козгалыс, эскери атаулар, эшмшшк-аумадтык атаулар). Географиялык реалийлердi бiз ономастикалык реалийлер деп атап, оган топонимдерден баска антропонимдердi де косып карастырган жен деп есептеймiз. Себебi жер-су атаулары мен адам есiмдерi ^лттык меншш, езгерiске тYсе бермейтiн, аударуга келмейтш, магынасы косымша тYсiнiктеме аркылы бершетш, ездерiне тэн жасалу жолдары мен шыгу тарихы бар лексикалык бiрлiктер. Сонымен, тiлдегi лексикалык байлыктын бiр алуаны - реалийлер. Жалкы еамдер де реалийлер корынын бiршама белшн к¥райды, сондыктан ономастикалык универсалийдiн бiрi болып табылады. Ономастикалык реалийлер ез мэртебесш жогалтпай, бiр уак^гтта казак тшнщ бiрнеше лексикалык категорияларына юре алады. Реалий сездердi баска лексикалык бiрлiктердiн баска кластарынан ажыратудын непзп елшемi онын ^лттык жэне уакытша бояуы болып табылады. Олар морфологияда - жалкы есiмдер, ономастикада - топонимдер. Ал географияда географиялык атаулар аталады.
Реалий сездердщ ^лттык жэне тарихи бояуы керкем шыгармада анык байкалады. «Аласапыран» романы тарихи шыгарма болгандыктан, тарихи т^лгалардын аттары бiрден бiр мол кездесетш роман. Казак; халкынын ел билеген хандарынан, тердегi терелерiнен, жауга шапкан батырынан, кызметтегi к¥лдарына дейiн бэршщ аты аталады. Солардын негiзгi сюжетпк желi Yстiнде керiнетiнi санаулы гана. Ал баскалары тYрлi окигалык баяндаулар т^сында косылып отырады. Эркайсысынын ю-эрекеп, рухани жан дYниесi, когамдык, элеуметпк орны суреттеледi.Сол аркылы тарихпен, сонын iшiнде ^лттык тарихымызбен, т^рмыс-пршшпмен, ^лттык болмысымен таныс боламыз. Осыдан барып,
реалий - улттык бiрлiк, улттык бiрлiк кврсеткiшiнiн бiрi деген корытынды жасауга болады.
Шыгармада ономастикалык реалийлер мол, себебi бул шыгармада XVI гасырдын соны мен XVII гасырдын басындагы ^азак, Жонгар, Iбiр-Сiбiр, КЪфым хандыктары мен Ресей патшалыгынын тарихы свз болады жэне солардагы ел билеушiлер есiмдерi мен элеуметпк топ есiмдерi вз тусындагы колданысымен берiлген,жазушы пайдаланган бул тэсiл шыгарманын шынайылыгы мен тарихилыгын арттыра тYCкен.
Шыгармада аталган ономастикалык реалийлерден антропонимдер - адам есiмдерiнiн шыгармадагы кызмеп жайлы вз пiкiрiмiздi ортага салмакпыз. Антропонимдiк реалийлердiн квркем шыгармадагы кызметш кврсетуде
С.Иманбердиеванын онимдердi кызметше катысты жiктеуi негiзге алынды. Fалым енбепнде улттык жалкы есiмдердiн квркем шыгармадагы непзп жетi кызмеп кврсетiледi: атауыштык, мэтiнтYзушiлiк, сипаттаушы, элеуметтiк-жекелендiрушi, ыкпал ету, адрестiк, экспрессивтi багалауыштык, стилистикалык кызметтер [2, 201 б.]. Ал антропонимдж реалийлердiн квркем шыгармадагы кызметш тврт топка жжтеуге болады. Бiрiншiден, атауыштык. Еюншвден, мэтiнтYзушiлiк. Yшiншiден, элеуметтiк-жекелендiрушi.
Тврпншщен, экспрессивтi - багалауыштык.
Атауыштык - жалкы еам - адам есiмдерi автор максатына карай онын баяндау тiлiнде, диалогтарда колданыска тYседi, атауыштык кызметке ие болады жэне онын негiзiнде жалкы есiмдердiн баска кызметщ^ ашылады. Романдагы жуздеген кейiпкердiн аты толыгымен атауыштык кызметте жумсалады. Мысалы:
Ата дэстYрi бойынша курылтайга Шы^ыс урпагымен катар, эр руда журт туткасын устаган аксакалдар, улыстагы тYменбегi, мынбегi батырлар, тiптi, жорык, кауга кYндерiнде айрыкша квзге тYCкен жалан кылыш ерлер де келген едi [3, 3 б.].
Арада каншама алмагайып заман втсе де, ^асым ханньщ «Краска жолында» айтылган: «Хан касында - карашы», «Султан - пзпн, би - ауыздык, батыр - камшы» деген кагидалар вз кушш жоймапты [3, 74 б.].
Элеуметтiк-жекелеушi - кейiпкер есiмдерiне жекелеушi бiрлiктер косыла айтылып когамда алатын орны, элеуметтiк жагдайынан хабар бершедг Мысалы:Адымен Ел-Турар султан, содан сон калган журт батага бет сипасымен Yш жiгiт боз биенiн шашалагына кыл шылбырды салып жiберiп тенките жыгып салды [3, 17 б.]. Бауыздау курмет Акбалак султаета тиген едг 17-бет Елшi Казак Ордасынан келген. Жiберген казак жэне калмак елдерiнiн ханы Тэуеккел. Бас елш^ ^ул-Мухамед бек.Кiшi елшiлердiн аты- Шегел би. Дондык тайша. Бука-мерген. Тобытай батыр [3, 334 б.].
МэтштузушШк кызмет - антропонимдердiн квркем шыгармадагы непзп кызмеп. Олар -окиганын врбуiне, мэтiннiн тYзiлуiне себепкер. Романнын бас кейiпкерi - Ораз-Мухамед. Барлык окига, тарих желiсi Ораз-Мухамедщ айналасында
врбидi. Ал калган аты аталган хан, ханша, султан, батыр, караша аттары- романнын тарихи шындыгын одан эрi аттыра тYсетiн есiмдер. Ораз-Мухамед кызыл торгын шымылдыкты ысырып, сыртка карады [3, 20 б.]. Ораз-Мухамед CYЙек сапты ак кездiкпен ет турап жей бастады, Ай-Шешек жетпен шайга квштi, аз уакыг екеуi де Yнсiз калды. 30-бет
Ту бие жыгылган. Yш вгiзше, жиырма шакты кой сойылган. Кеспек-кеспек бал шырын, кYбi-кYбi шарап келтiрiлген.
Тан аткаанша Петрдiн неше жылдан берi камба тYбiнде балды нэрiмен булыгып жаткан ен есш, ен жаксы ек1 кYбi шарабы сап болтан.
- Араз-МаFмет Анданович, баягыда осы шараптан бас тартып едiнiз. У iшердей жиренiп.
- Зорлыкпен берiлген балдын взi у татиды, -дедi Ораз-Мухамед [3, 160 б.].
Муз Yстiне тоерлеп отыра кетiп, квзiн жумган калпыбаппен шокынды: - Госпади Иисус Христе, Божий сын, помилуй нас!.. Неге екенш взi бшмейд^ Ораз-Мухамедте кол жайып бетш сипады: - Аллах акбар. Дуга тэмэмдалып, дастархан иелерi тегiс тэуба айтканда бул да вз рэсiмiмен бетiн сипады. -Аз ба, квп пе бiздiн арамызда боласын, содан сон салтанатпен YЙiне ораласын. Ата тагын аласын! -дедi Петр. - Эумин! - Ораз-Мухамед бетш сипады.
Рэам бойынша, - Петр артына бурылды да, тегiс аттан тYсiп, анадайда YЙiрiлiп турган, орайлас киiм, ортак карулы стрелецтердi нускады,- арнайы вк1л ретiнде мына мен - князь Петр Урусов, келш турмын...
Мен ешкайда бармаймын, - дедi Ораз -Мухамед CYлесок калпы.
Барасын, - дедi Петр. - ары карай тында. Касмм ханы Мустафа-Эли дуние салыпты...
Ораз-Мухамед Петрге тiксiне карады. Эйтсе де сабыр сактаган [3, 210 б.].
Экспрессивт - баFалауыштык - эртYрлi сезiмдi бiлдiру Yшiн (курмет, сый, жиренiш) колданылады. Мысалы: Келесi - кой квз, аксары жYздi, жасы жиырма бестерге жага келген, кимешепн сэл кигаштай, окшырайта киген, еш внiрi - салпыншак алка, еш колы - Yзбе бiлезiк, асыл CYзiктерге толы сунгак келiншек - к^ шеше, Кешек султанньщ анасы ШYЙiм-ханым [3, 43 б.].
Ал Кешiм... ногайдан эскер тYЗдi, Букардан мYпти шакыртты. взiн аксYЙек эдш твре гана емес, дiн жолындагы кYрескер - газы санады [3, 157 б.].
...твщректщ тврт бурышына тYгел кылыш сермеген Хак-Назар хан шакид болгалы вткiзiлмек ен Yлкен кенес едi [3, 8 б.].
Кешпкерлер арасындагы диологтарда баска да квптеген антропонимдер кездеседг Олар аударылмайтын, взге тiлде фонетикалык взгерiстермен жазылып, окылады, ягни реалий свздер катарын тYзедi.
Романнын бiз карастырган бвлiмдерiнде кездесетiн жалкы есiмдер прототиптерге бершген есiмдер емес, олар тарихи романнын - тарихи тулгаларынын аттары. Аударылмайды. Тек транслитерацияланады. Мундай есiмдердiн
кейбiрiн М.Магауин езiндiк шешiммен колданады.Мэселен, Борис Годуновты Барыс хан, Василий Шелкаловты Бэселей бек деп атауы жэне б^л олардын реалий екендiгiне де дэлел болмак.
Кейiпкерлерге есiм беруде каламгердiн ершндт болумен катар, ол - киын iс. Себебi каламгер кейiпкерге ат кана бермейдi, кейiпкердiн аты шыккан ортасы мен элеуметтiк жагдайына, мшез-к¥лкы мен iс-эрекетiне сэйкестендiруiмен катар, атына заты сай болуын назардан шыгармайды. Жалпы, керкем шыгармадагы антропонимдер мен акикат емiрдегi адам аттарынын аракатынасы эртYрлi. Шыгармадагы антропонимдер шынайы емiрдегiдей емес, шыгарма идеясына, шыгармадагы мiндеттерiне
тэуелдi болады, автор ез идеясымен ^штастыра пайдаланады. «Атау тандауда автор элеуметпк, ^лттык, жас мелшерi туралы акпарат беруге болатын жалпы кабылданган формула, акикат еамдер жиынтыгына CYЙенедi» [2, 66 б.].
ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1:
1.Влахов С, Флорин С. Непереводимость в переводе. -М:Международные отношения, 2012. с. - 328
2.Иманбердиева С. Тарихи ономастикалык кещспк. -Алматы: Сездiк-Словарь, 2010. -378 б.
3.Магауин М. Аласапыран.Тарихи роман. -Алматы:Жазушы,1988. -825б
