CC BY
2УДК 642.143
ОЦЕНКА СОСТОЯНИЯ КАРДИОРЕСПИРАТОРНОЙ СИСТЕМЫ ДЕТЕЙ, ПРОЖИВАЮЩИХ В КАРАКАЛПАКСТАНЕ
Кайпова Ширин Полатбаевна Шамуратова Гульчехра Ганисбаевна Кдырбаева Наргиза Бахтияровна Аскарова Нилуфар Бахтияровна Кутлимуратова Гульнура Парахатовна Каракалпакский государственный университет имени Бердаха
Согласно исследованиям, проведенным в последующие годы, вредное воздействие вредных химических веществ в окружающей среде на кардиореспираторную систему. Уровень артериального давления является очень важным гемодинамическим показателем, уровень которого дает исходные данные о заболеваниях сердечно-сосудистой системы. В данной работе сравнивалось состояние кардиореспираторной системы у детей, проживающих в районах Республики Каракалпакстан с различными неблагоприятными экологическими условиями.
Ключевые слова: неблагоприятные условия окружающей среды, кардиореспираторная система, артериальное давление, дети.
THE ASSESSMENT OF THE CARDIORESPIRATORY SYSTEM OF CHILDREN LIVING IN KARAKALPAKSTAN
According to studies conducted in the following years, the harmful effects of harmful chemicals in the environment on the cardiorespiratory system. The level of blood pressure is a very important hemodynamic indicator, the level of which provides baseline data on diseases of the cardiovascular system. In this paper we compared the state of cardiorespiratory system in children living in the regions of the Republic of Karakalpakstan with different unfavorable environmental conditions.
Key words: unfavorable environmental conditions, cardiorespiratory system, blood pressure, children.
QARA QALPA QSTANDA JASA WSHIBALALARDIN KARDIORESPIRA TOR SISTEMASI JA GDA YIN BAHALA W
Keyingi jillarda etilgen izertlewler natiyjesine köre, atirap ortaliqtagi ziyanli ximiyaliq elementlardin kardiorespirator sistemasina ziyanli tasiri bar. Arterial basimdin darejesi juda zarurli gemodinamik körsetkish bolip, onin darejesi jurek-qan tamir sistemasi kesellikleri haqqinda daslepki magliwmatlardi beredi. Bul ishda Qaraqalpaqstan Respublikasinin turli qolaysiz ekologiyaliq jagdayga iye bolgan rayonlarda jasawshi balalarda kardiorespirator sistema jagdayi salistiriwlandi.
Kalit so'zlar: qolaysiz ekologiyaliq sharayat, kardiorespirator sistemasi, arterial basim, balalar.
Kirisiw. Organizmnin tirishilik iskerliginin fiziologiyasi normada ámelge asiwi ushin onin kardiorespirator sistemasinin salistirmali turaqli túrde saqlaniwi zárúrli jagday bolip esaplanadi. Biraqta organizmnin kardiorespirator sistemasinin parametrlerinin ózgerisine sirtqi ortaliq faktorlari hám organizmnin ishki ortaliginda payda bolatugin ózgerisler úlken tásir jasaydi. Hár qiyli jastagi adamlardin kardiorespirator sistemasinin xarakteristikasin úyreniw, organizmnin ontogenezinin hár qiyli etaplarinda, sirtqi ortaliq iykemlesiw mexanizmlerin, nizamliqlarin túsiwde úlken áhmiyetke iye bolip esaplanadi.
Keyingi waqitlari Qubla Aral átirapindagi hawanin hár qiyli shan tozanlar ximiyaliq birikpeler menen pataslaniwi kúnnen - kúnge artip barmaqta [10, 13, 14]. Bul bolsa usi jerde jasawshi adamlardin dem aliw sistemasina tásir etip, hár qiyli dem aliw jollari keselliklerin keltirip shigarmaqta [10, 11, 12]. Ásirese ósip kiyatirgan bala organizmi qolaysiz ekologiyaliq faktorlarga sezimtalli bolip keledi. Sol ushin biz bul jumisimizda Aral aymaginda jasawshi 12-14 jasli balalardin kardiorespirator sistemasi xizmeti parametrlerinin ózgerislerin biliw maqsetinde izertlewler alip bardik.
Material hám metodlar. Izertlew jumisinin tekseriw bólegi Qaraqalpaqstan Respublikasi Moynaq rayoni hám Nókis qalasinin mektep oqiwshilarinda alip barildi. Gúzetiwlerde 12-14 jasli 296 dana óspirim (159 dana ul hám 137 dana qizlar) lar qatnasti. Valantyorlar jasaw jayina qaray eki gruppaga bólindi: 1. Ekologiyaliq krizis epitsentriga bawirlas jay - Moynaq rayoni. 2. Nókis qalasi - salistirmali ekologiyaliq tárepten qolay aymaq esaplanadi. Bul qala Moynaq rayoninan 200 km uzaqliqta jaylasqan.
Ishda mektep oqiwshilar organizminin funksional qásiyetleri fizikaliq rawajlaniw hám funksional múmkinshiligin bahalaw tiykarinda úyrenildi.
Oqiwshilarda ókpenin tirilik siyimi (ÓTS) Electronic vital capacity tester, FCS-10000, Grows Instrument (Qitay, 2018) elektron qurilmasi járdeminde ólshendi. Ókpenin tirilik siyimi - ópkeni hawaga toltirip keyin hámme hawani úplew arqali shigariladi. Bunda hawa murinnan shigip ketpewi kerek. Uriniwlar sani bir nsehe boliwi múmkin. Qaysi bir uriniwda maksimal kórsetkishke erisilse, sol itibarga alinadi.
Mektep oqiwshilarda qan basimi (sistolik qan basimi (sad), diastolik qan basimi (dad)) hám júrek uriw tezligi (HR) Omron 711 elektron tonometri (HEM-8712-CM2) (Kitay, 2017) járdeminde jelkede aniqlandi. Ólshewler tushdan keyin, psixo-emotsional tásir kórsetpeytugin ortaliqta ótkerildi. Ótkerilgen ólshewler
tiykarmda qandin sistolik ham minutliq kolemi esaplap shigildi. Qandin sistolik ham minutliq kolemi tomendegi formula arqali esaplandi:
1. Qandin sistolik kolemi (QSK) =40+0,5*PB-0,6*DAB+3,2*A Bul jerde, PB-puls basimi, DAB-diastolik arterial basim, A-jas.
2. Qandin minutliq kolemi (QMK) =QSH*JQCh
Bul jerde, QSK-qandin sistolik kolemi, JQCh-jürek qisqariw chastotasi
Esap-kitaplar Microsoft Office 2010 kompleksinen ornatilgan Excel funkciyalari ham Past statistikaliq magliwmatlardi qayta islew programmasinan (version 2.17, Norway, Oslo, 2012) jardeminde amelge asirildi.
Alingan natiyjeler ham olardin talqilawi. Moynaq rayoni ham Nokis qalasinda jasawshi ul balalarda sirtqi dem aliw sistemasi korsetkishleri (OTS, omir indeksi) salistirilganida, ekologiyaliq tarepten salistirganda jaqsi esaplangan Nokis qalasi wakillerinde statistikaliq tarepten joqari natiyjeler aniqlandi (1-keste).
1-keste. 12-14 jasli ul balalarda sirtqi dem aliw ham jurek-qan tamir sistemasi korsetkishlerin salistiriw
Rayon Korsetkishlet^^ Moynaq rayoni Nokis qalasi P qiymat
Sirtqi dem aliw sistemasi korsetkishleri
OTS, ml 2598,7±55,35 2900,09±52,60 0,00324
Omir indeksi, ml/kg 65,89±1,45 70,05±1,33 0,04924
Jürek-qan tamir sistemasi korsetkishleri
SAB, mm.s.b 111,54±1,62 105,04±1,24 0,00401
DAB, mm.s.b 75,21±1,04 70,01±0,90 2,047x10-3
PB, sh.b 36,32±1,26 35,75±1,19 0,24354
JQCh, udar/min 89,42±1,25 80,0±1,24 6,024x10-4
Qannin sistolik kolemi, ml 52,00±0,99 56,01±0,86 0,0054
Qannin minutliq kolemi, ml 4694,24±129,50 4542,24±109,23 0,4214
Jürek-qan tamir sistemasi korsetkishlerinen SAB ham DAB ham de JQCh mugdarlari qolaysiz ekologiyaliq sharayatta jasawshi Moynaqliq balalarda joqari ekenligi aniqlandi. PB de statistikaliq tarepten ahmiyetli ayirmashiliqlar aniqlanmadi (2-süwret).
2-suwret. Moynaq rayoni ham Nokis qalasindagi ul balalardin qan
basimin salistiriwlaw
Qandin sistolik kolemi Nokislik ul balalarda olardin Moynaqliq qatarlaslanna salistirganda statistikaliq tarepten joqari ekenligi gùzetildi. Biraq, har eki rayon balalarinda qandin minutliq kolemi mugdarinda ahmiyetli ayirmashiliqlar aniqlanbadi.
Moynaqliq qizlarda OTS ham turmis indeksi mugdarlari Nokis qalasinda jasawshi qizlarga salistirganda tomen ekenligi gùzetildi (2-keste).
2-keste. 12-14 jasli qizlarda sirtqi dem aliw ham jurek-qan tamir sistemasi
korsetkishlerin salistiriw
Rayon KorsetkisMer^^ Moynaq rayoni Nokis qalasi P qiymat
Sirtqi dem aliw sistemasi korsetkishleri
OTS, ml 2601,23±52,24 2813,24±55,25 0,0082
Omir indeksi, ml/kg 65,31±1,37 68,45±1,55 0,0429
Jürek-qan tamir sistemasi korsetkishleri
SAB, mm.s.b 110,87±1,32 106,25±1,45 0,04532
DAB, mm.s.b 75,24±1,42 72,98±1,54 0,3954
PB, sh.b 35,24±1,54 34,52±1,21 0,5445
JQCh, udar/min 89,73±1,87 83,54±1,18 2,544x10-3
Qannin sistolik kolemi, ml 52,06±1,22 52,51±1,45 0,8546
Qannin minutliq kolemi, ml 4503,12±152,37 4434,07±163,10 0,6545
Moynaq hám Nókis qalasindagi mektep oqiwshilarinin júrek-qan tamir sistemasi kórsetkishlerinen DAB, PB, qandin sistolik kólemi, qandin minutliq kólemi mugdarlarin salistiriw, olarda statistikaliq tárepten áhmiyetli ayirmashiliqlar aniqlanbadi (3-súwret).
3-súwret. Moynaq rayoni hám Nókis qalasindagi qizlardiú qan basimin
salistiriwlaw
Biraq, qolaysiz ekologiyaliq sharayatta jasawshi oqiwshilarda SAB, JQCh mugdari Nókislik qizlar kórsetkishlerinen joqari ekenligi aniqlandi.
Izertlewlerde alingan nátiyjelerdi analizleytugin bolsaq, balalardin dem aliw sistemasindagi bul kórsetkishlerdin ózgerisleri usi jerdegi yaginiy Qubla Aral átirapindagi keskinlesken ekologiyaliq faktorlar, hawanin hár qiyli ximiyaliq zatlar menen pataslaniwi xám hawanin qurgaqligi, sonin menen birge xaliqtin sotsial-ekonomikalik jagdayina balanisli boliwi múmkin. Ótkerilgen izertlew soni kórsetedi, bir qatar qorshagan ortaliq faktorlari sebepli ekologiyaliq jagdayi tómen jerde jasawshi jas óspirimler arasinda dem aliw sistemasi kórsetkishinin funktsional ózgerisi hám berilgen shamadan tómenlewi awillarda turaqli jasawshi jas óspirimler, ásirese ul balalar arasinda bayqalgan, buni usi jerdegi ximiyaliq pataslawshi zatlar, shan tozan menen atmosfera hawasinin joqari dárejede pataslawi hám organizmge ekologiyaliq faktordin qosimsha tásiri sebepli dep túsindirsek boladi.
Jas óspirimlerdin dem aliw sistemasinin funktsional jagdayin kórsetiwshi dinamikasi usi jerdegi jasawshi bala organizmine hár qiyli antropogen faktordin tásirin sáwlelendiredi. Negativ faktordin qorshagan ortaliqqa tásir etiw nizamliligin izertlew - bala den sawligindagi ózgeristin payda boliwin bahalawga hám bul ózgeristi erte rawajlaniw etaplarinda korrektsiyalawga múmkinshilik beredi.
Izertlewlerde, Qaraqalpaqstan Respublikasi baslangish mektep oqiwshilarinda sirtqi dem aliw sistemasiniñ rawajlaniwiniñ eki zárúrli dáwiri bar ekenin aniqlangan: 6-7 jasda, bronxial qarsiliq sezilerli dárejede tómenlewi, bul dem aliw hám dem shigariw kóleminiñ asiwina alip keledi hám 10-11 jasda - ókpe kóleminiñ intensiv ósiwi gúzetilgen [6].
Izertlewlerde Qazan qalasindagi uliwma bilim beriw mektepte oqitip atirgan, ortasha fizikaliq rawajlaniw dárejesine iye bolgan 45 dana saw 1-klass ul hám qizlari qatnasqan [5]. Sonday etip, birinshi klasstagi ul hám qiz balalardiñ kardiorespirator sistemasiniñ oqiw júklemesine iykemlesiwi sezilerli dárejede parq etken. Oqiw jiliniñ basinda ul balalarda sirtqi dem aliw sistemasiniñ kernewi gúzetilgen bolip, bul oniñ chastota komponentin kóbeyiwi menen kórsetilgen. Oqiw jiliniñ ortalarinda 8 jasli balalardiñ kardiorespiratuar sistemasiniñ maslasiwshi múmkinshilikleri maqul túsetugin jagdayda bolgan. Qizlarda oqiw jiliniñ aqirina kelip organizmdiñ sharshawi, uliwma qizlardiñ kardiorespirator sistemasiniñ kernewi dep esaplaniwi múmkin bolgan dinamikaliq hám statikaliq júklemelerge juwapan júrek-qan tamir sistemasi hám sirtqi dem aliw sistemasi kórsetkishleriniñ unamsiz reakciyasi menen kórinetugin bolgan [5].
Pavlodor qalasinda jasawshi balalarda ótkerilgen izertlewlerde, oqiw dáwirdiñ birinshi jilinda ul hám qizlardiñ kardiorespirator sistemasiniñ oqiw júklemesine iykemlesiw sezilerli dárejede parq etken. Oqiw jiliniñ basinda ul balalarda sirtqi dem aliw sistemasiniñ kernewiniñ kusheytiwi gúzetildi, bul oniñ chastota komponentiniñ kóbeyiwi menen kórsetilgen. Oqiw jiliniñ ortalarinda 8 jasli balalardiñ kardiorespirator sistemasiniñ maslasiwshi múmkinshilikleri maqul túsetugin jagdayda ekenligi aytiladi. Báhárde jergilikli statikaliq júkleme ul balalardiñ sirtqi dem aliw sistemasiniñ kórsetkishlerinde qolaysiz jilisiwlardi keltirip shigargan, bul avtorlardiñ pikrine qaraganda, mektepte oqiw baslaniwina salistirganda artip baratirgan statikaliq júklemelerge juwapan olardiñ denesiniñ sharshawi menen baylanisli boliwi múmkin. Qizlarda oqiw jiliniñ aqirina kelip organizmdiñ sharshawi, uliwma qizlardiñ kardiorespirator sistemasiniñ kernewi dep esaplaniwi múmkin bolgan dinamikaliq hám statikaliq júklemelerge juwapan júrek-qan tamir sistemasi hám sirtqi dem aliw sistemasiniñ kórsetkishleriniñ unamsiz reakciyasi menen kórinetugin bolgan [7].
Átirap-ortaliqtiñ bir qatar faktorlari boyinsha ekologiyaliq máseleler sharayatinda turaqli jasaytuginliq Belarusiya Respublikasiniñ óspirimleri arasinda dem aliw sistemasiniñ eñ kóp ózgergen funktsional kórsetkishleri hám olardiñ kerekli bahalardan tómenlew tárep iyiwi gúzetilgen. Bul, itimal, atmosfera hawasiniñ ximiyaliq pataslantiratugin elementlar emissiyasi menen joqari dárejede pataslaniwi
hám radiatsiya faktorinm organizmge qosimsha júkleniwi menen aniqlama bernedi [8].
Kesellikler analizi soni kórsetdiki, Astraxan wálayatinda balalar hám óspirimlerde dem aliw kesellikleri jetekshi orindi iyeleydi [3]. I. A. Aksenovning sózlerine kóre, «hawanin sanaat pataslantiratugin elementlari menen turaqli pataslaniwi sharayatinda jasawshi balalardin kópshiligi sawliginin jamanlashuviga iye, bul iykemlesiw qábiletinin tómenlewi, funktsional buziliwlardm rawajlaniwi hám keselliklerdin sozilmali rawajlaniw tendentsiyalarinin kusheytiwi menen xarakterlenedi». Balalar rawajlaniwindagi unamsiz ózgerisler turmistin 4 jilinan baslap funktsional buziliwlar formasinda hám 12-14 jasqa shekem sozilmali patologiyaning qáliplesiwi menen kórinetugin bóle baslaydi [3].
Qazan qalasinda jasawshi 16-17 jasli oqiwshilarda tiykargi fizikaliq rawajlaniw kórsetkishleri tekserilgen [4]. Júrek qan-tamir jagdayin bahalaw ushin júrek qisqariw chastotasi, diastolic hám sistolik arterial basimi, qandin sistolik kólemi hám qandin minutliq kólemi aniqlangan. Shashda mikroelementlar mugdari spectral analiz usili járdeminde aniqlangan. Ekologiyaliq tárepten taza aymaqta jasawshi oqiwshilarda boy uzinligi hám dene salmagi kórsetkishleri eksperimental topari oqiwshilardagi kórsetkishlerden joqari ekenligi aniqlangan. KQA kórsetkishi qolaysiz ekologiyaliq sharayatta jasawshi qizlarda qadagalaw toparina salistirganda joqari bolgan. YQCh mugdari qadagalaw topari wákillerinde 3% ga joqari bolgan. Arterial basim mugdari boyinsha hár eki gruppa wákillerinde tiyisli ayirmashiliqlar aniqlanbagan. Qandin sistolik kólemi qolaysiz ekologiyaliq sharayatlarda jasawshi qizlarda (45,1±3,0 ml) qadagalaw toparina (40,78±3,63 ml) salistirganda joqariligi gúzetilgen. Qandin minutliq kólemi dárejesinde de tap sonday jagday gúzetilgen, ekologiyaliq tárepten taza aymaqlardagi qizlarda qandin minutliq kólemi 2,98±0,29 l/min, ekologiyaliq tárepten pataslangan aymaqtagi qizlarda bolsa qandin minutliq kólemi 2,73±0,21 l/min, yagniy 8% ga kem ekenligi aniqlangan. Bul jagday, ekologiyaliq tárepten pataslangan aymaqlarda jasawshi qizlarda júrek-qan tamir sistemasi keskin islewinen dárek beredi [4].
Shash dagi mikroelementlar analizi soni kórsetedi, qolaysiz ekologiyaliq aymaqlarda jasawshi balalardin shashlarinda júzimsik ózgeshelikke iye bolgan mikroelementlar normadan aspagan. Biraq, balalar organizminde zárúrli áhmiyetke iye bolgan mikroelementlar: yad, kobalt, selen, fosfor hám xrom mugdari normadan kem bolgan. Sonday etip, átirap ortaliqtm unamsiz faktorlari tásirin úyreniw balalardin sawliginda arnawli bir buziliwlar qáwpin bahalawga hám rawajlaniwdm dáslepki basqishlarinda bul buziliwlardi onlawga múmkinshilik beredi [4].
Izertlewlerde simpatik bolim aktivliginin turaqli artiwm, jurek ritmi ozgeriwshenligini tartipke saliwdin orayliq mexanizmleri aktivlashishini korsetedi [9]. Bul bolsa jurek-qan tamir sistemasi aktivliginin uliwma tomenlewin ham organizm sharshawin korsetedi [1]. Qolaysiz ekologiyaliq sharayat jane social ortaliqtin balalar organizmine birgeliktegi tasirin uyreniw orta klass oqiwshilarinm adaptatsion processlerinin sezilerli darejede jamanlashishini korsetken. Bul jagday vegetativ nerv sistemasidin simpatik bolimin aktivlashtirishda ham kerisinshe, qolay ekologiyaliq sharayat jane social ortaliqtin birgelikte tasiri bolsa parasimpatik bolimdi aktivlashtirishi menen tusindiriledi [2].
Juwmaqlaw. Atirap ortaliqtin qolaysiz ekologiyaliq sharayatinin organizmge uzaq muddetli tasiri natiyjesinde balalar ham ospirimler arasinda jurek-qan tamir ham dem aliw sistemasi keselliklerinin uchrash jagdaylari artadi.
PAYDALANILGAN ÄDEBIYATLAR:
1. Глебов В.В. Состояние сердечно-сосудистой системы как адаптационный показатель в процессе развития человека. Мир науки, культуры, образования. 2014. №5(48). C. 183-185.
2. Даначева М.Н. Психофизиологическая оценка сердечно-сосудистой системы учащихся средней школы г. Москвы, проживающих в разных средовых условиях. Мир науки, культуры, образования. 2016. №6(61). C. 244246.
3. Джумагазиев А.А., Безрукова Д.А. Экологические составляющие здоровья детей Астраханского региона: обзор. Педиатрическая фармакология. 2020; 17 (4): 328-333. doi: 10.15690/pf.v17i4.2165
4. Дикопольская Н.Б., Ситдиков Ф.Г. Адаптационные реакции организма детей школьного возраста в условиях загрязненной окружающей среды. Филология и культура. 2010. №22. C. 77-81.
5. Зайнеев М.М., Ситдиков Ф.Г., Зиятдинова Н.И., Зефиров Т.Л. Реакция кардиореспираторной системы первоклассников на различные виды нагрузки в течение учебного года. Казанский медицинский журнал. 2008. №89(6). C. 830834.
6. Мираметова Н.П., Мамбетуллаева С.М. Изучение динамики показателей кардиореспираторной системы детей в условиях Южного Приаралья. Национальная ассоциация ученых. 2016. №7(23), c.9-10.
7. Хлущевская О.А., Химич Г.З. Адаптационные возможности детей критического возраста в условиях экологического неблагополучия. Grand Altai Research & Education. 2016. №2, с. 26-30.
8. Якубович Н.В. Анализ показателей функции внешнего дыхания и некоторых показателей физического развития у подростков, проживающих в неоднородных по экологической обстановке регионах республики Беларусь. Врач-аспирант 2005; 10:16-23.
9. Argacha JF, Bourdrel T, van de Borne P. Ecology of the cardiovascular system: A focus on air-related environmental factors. Trends Cardiovasc Med. 2018 Feb;28(2):112-126. doi: 10.1016/j.tcm.2017.07.013. Epub 2017 Aug 4. PMID: 28826667.
10. Banks, J. R., Heinold, B., & Schepanski, K. (2022). Impacts of the desiccation of the Aral Sea on the Central Asian dust life-cycle. Journal of Geophysical Research: Atmospheres, 127, e2022JD036618. https://doi.org/10.1029/2022JD036618
11. Erkudov, V. O., Rozumbetov, K. U., Pugovkin, A. P., Matchanov, A. T., & Pankova, N. B. (2023). Typological features of autonomic heart rate regulation during imitation of a rise to altitude by using additional respiratory resistance. Human Physiology, 49(4), 393-401.
12. Erkudov, V., Pugovkin, A., Rozumbetov, K., Matchanov, A., Arachchi, S., & Rathnayake, U. (2024). The impact of unfavorable and toxic environmental conditions on autonomic tone modulations while wearing N95 face masks. Case Studies in Chemical and Environmental Engineering, 9, 100619.
13. Ge Y, Wu N, Abuduwaili J, Kulmatov R, Issanova G, Saparov G. Identifying Seasonal and Diurnal Variations and the Most Frequently Impacted Zone of Aerosols in the Aral Sea Region. Int J Environ Res Public Health. 2022 Oct 29;19(21):14144. doi: 10.3390/ijerph192114144. PMID: 36361020; PMCID: PMC9657130.
14. Mampitiya, L., Rozumbetov, K., Rathnayake, N. et al. Artificial intelligence to predict soil temperatures by development of novel model. Sci Rep 14, 9889 (2024). https://doi. org/10.103 8/s41598-024-60549-x
