CC BY
73
ОСНОВНОЙ РАЗДЕЛ
Daumenova N.M. Shimbay pedagogika kolledji oqitiwshisi Ozbekstan Respublikasi, Shimbay rayoni
OSPIRIMLIK DÂWIRININ FIZIOLOGIYALIQ-PSIXOLOGIYALIQ TÂREPTEN OZINE TÂN QÂSIYETLERI
Annotaciya: Bul maqalada ospirimlik jastagi balalardin fiziologiyaliq-psixologiyaliq târepten rawajlaniwi hâm onin ozine tân qâsiyetlerine analiz berildi.
Gilt sozler: Fiziologiyaliq, psixologiyaliq, iskerlik, mânawiy, qâsiyetler, ozgerisler, qarama-qarsiliqlar, jetiklik.
Daumenova N.M.
teacher
Chimbay Pedagogical College Republic of Uzbekistan, Shimbay region
PHYSIOLOGICAL - PSYCHOLOGICAL CHARACTERISTICS OF
ADOLESCENCE
Abstact: This article analyzed the development and peculiarities of children in adolescence from the physiological psychological side.
Keywords: Physiological, psychological, activity, spiritual, characteristics, changes, contradictions, maturity.
Balalar psixologiyasi balanin psixikaliq rawajlaniwi haqqinda faktler ham mzamliqlardi uyreniwshi pan. Balalar psixologiyasinda jas dawirlerine ajiratiwda xizmeti tarepinen ajaratip tomendegi dawirlerge korsetip otedi.
• godeklik (1 jasqa shekem),
• erte jas (1-3 jas),
• kishi jas (3-4 jas),
• orta jas (4-5 jas),
• ulken jas (5-6 jas),
• mektepke (6-7 jas) tayarlaw.
dawirlerdi oz ishine aladi.
Narestelik dawirinen son rawajlaniwdin jana basqishi erte balaliq (1-3 jas) dawiri baslanadi erte balaliq dawiri bala omirindegi en axmiyetke iye, onin keleshektegi psixologiyaliq rawajlaniwin belgilep beriwshi ahmiyetli dawir esaplanadi.
Мировая наука" №8(65) 2022
science-j.com
Balanin ulken jastag'ilardin' so'zin tu'siniwin rawajlandiriw.
Bul process ma'nisine tu'sinetug'in so'zler jiyintig'in ken'eytiw bolip, onin' mazmunina to'mendegiler kiredi:
1) o'zinin' ham jaqin adamlarinin' atin;
2) kiyim-kenshekler, mebeller, idis-tabaqlardin' atin;
3) bir jerden ekinshi jerge barg'anda transport qurallarinin' atin;
4) o'zine tanis bolg'an haywanlar menen o'simliklerdin' atin;
5) o'z denesinin', oyinshiq haywanlar denesinin' ayirim bo'lekleri (ayaq-qollar, bas, awiz, qulaq, ko'z) nin' atin bilip aliw.
Bala so'ylew ja'rdeminde na'rselerdi salistiradi. 2 jasta 200-300 so'zge jetedi, 3 jasar balanin' so'z bayligi 1200-1500 so'zdi quraydi.
Balalardin oyin xizmetleri olardin' fizikaliq ha'm psixikaliq tárepten rawajlandiradi.
Oyin tek sirtqi ortaliqtagi zat hám qublislardi biliw qurali gana emes, al qúdretli tárbiya qurali esaplanadi.
4-5 jasar balalardin oyinin aste aqirinliq penen jamaat turindegi qasiyetlerge iye bolip baradi.
Bul oyinlarda balalar ulkenlerdin tek gana zatlarga munasebeti emes, al kobirek oz ara munasebetilerin korsetedi.
5-6 jasar balalardin ulkenler ham tenlesleri menen bolgan munasebette arqali bala adep normalardi anlawi sonday aq unamli unamsiz munasebibetler menen tanisa baslaydi.
6 jasta 3000-3500ge shekem sozleridi ozlestiredi.
Mektep tayarlaw jasindagi balalar mektepke fizikalik tarepten tayar boliw
kerek.
Balalardin ulkenler ham tenlesleri menen soylesiwi 7 jasta 4000 sozge
jetedi.
Balalar ótiw (krizis) dáwiri
1. Bir jas (Egosentrizim - barliq waqitta diqqat itibarda boliwi);
2. Úsh jas (Negatizim-ójet, ózbetinshelik hám agresevlik);
3. Jeti jas (tapsirmalardi orinlamaw);
4. Óspirimlik jas (krizis).
Búgingi kúnge shekem psixologiya iliminde shaxs rawajlaniwin dáwirlerge bólip úyreniwge júdá úlken itibar qaratilgan. Bir qansha dáwirlik sxemalarda usinis etilgen.
Pikirimizdi tastiyiqlaw maqsetinde belgili psixolog S.Piajenin (18961980) intellekttin rawajlaniwin basqishlarga bóliwin misal sipatinda keltirip ótiwimiz múmkin. Ol bul rawajlaniwdi 3 basqishqa bólip kórsetedi.
a) Sensomoter intellekt basqishi (0 - 2 jas);
b) Konkret operaciyalardi orinlawga tayarlaw hám oni shólkemlestiriw basqishi (3 - 11 jas);
"Мировая наука" №8(65) 2022
science-j.com
c) Formal operaciyalar basqishi (12 - 15 jas). Bul dawirde balalar tek gana korip turgan narselerin gana emes, balkim jasirin tüsinikler ham sozler arqalida pikir jürite aladi.
Psixologiyada 12 jastan 15 jasqa shekem bolgan insannin rawajlaniw basqishin dastüriy rawishte ospirimlik dawiri, sonday-aq, otiw dawiri, qiyin, kritikaliq jas dep te ataladi. Bul jas araligi kolegen psixologlar tarepinen üyrenilgen.
S.Xoll ozinin rekapitulyaciya teoriyasina tiykarlanip, shaxs rawajlaniwindagi ospirimlik basqishi insaniyat rariyxindagi romantizm dawirine duris keledi ham insannin tabiyiy umtiliwlari talaplar menen qarama-qarsi keletugin tartipsizlikler dawirin takirarlaydi dep esaplaydi.
S.Xoll psixologiyaga ospirimlik dawirinde jüzege keletugin krizis dawiri tüsinigin kiritedi. Krizis onin pikirinshe ospirimlik dawirinin unamsiz had iseleri esaplanadi.
Adette ospirimlik dawiri balalardin sirtqi korinisi ham fiziologiyasinin tez ozgeriwi menen tüsindiriledi. Ospirimnin anatomiyasi ham fiziologiyasindagi ozgerisler olardin psixologiyasindagi ozgerislerlerge de tasir etkenlikten bul dawir ogada ahmiyetli esaplanadi. Sonliqtanda alimlar olardi tüsindiriw ushin "gormonal boran", "endokrin boran", "osiw tezligi" ham basqada ibaralardi qollaniwdi abzal koredi. Ospirimlerdin organizmindegi ozgerisler derlik barliq bagdarlarda amelge asadi: ol intensiv osedi, denenin salmagi artadi ham jürek qan-tamir sistemasi rawajlanadi.
Bir soz benen aytqanda bul basqishta balalardin fizikaliq ham psixikaliq rawajlaniwi jüda tezlesedi. Omirdegi har türli narselerge qizigiwi, janaliqqa umtiliwi artadi, minez-xulqi qaliplesedi, manawiy dünyasinin bayiwi menen bir qatarda qarama-qarsiliqlarda rawajlanadi. Ospirimlik bul er jetiw basqishi bolip, jana sezimler, jinisiy omirge baylanisli maselelerdin payda boliwi menenda xarakterlenedi. Bular tasirinde ospirimnin minez-xulqi, atirapindagi adamlar ham jamiyette bolip atirgan waqiya-hadiselerge münasibeti tez ozgerip baradi. Geyde socialliq maseleler haqqinda naduris oy-pikirlerdin payda boliwi natiyjesinde ol belgili bir tartip nizamliqlarga sin koz-qaras penen qaraydi.
Fiziologiyaliq ozgeris jinisiy jetilisiwdin baslaniwi ham bunin menen baylanisli rawishte denedegi barshe agzalardin toliq rawajlaniwi ham osiwi, kletka ham organizm sistemasinin qaytadan qaliplese baslawi bolip tabiladi. Organizmdegi ozgerisler tikkeliy endokrin sistemasinin ozgeriwi menen baylanisli. Ospirimde psixikaliq processler keskin ozgeriwi menen aqiliy qasiyetlerde ozgerisler amelge asadi.
Usigan uqsas ozgerisler kobinese ospirimnin manawiyatinada oz tasirin tiygizedi. Osprimnin minez-xulqinda qirsiqliq, ashiwshaqliq, gap kotermes siyaqli bir qansha ozgerisler jüzege keledi. Sonliqtanda ospirimlik dawirinde jetekshi iskerlik bul - oqiw, baylanis ham miynet iskerligi esaplanadi.
Eger kishi jastagi balalar jardemshi boliw rollerinen qanaatlansa, ospirimler, asirese ülken ospirimler üken jastagi adamlar menen ten rawishte
Мировая наука" №8(65) 2022
science-j.com
iskerlik kórsetip atirganinan, zárúr bolganinda olardin orinlarinada isley aliwlarinan qanaatlanadi. Endi óspirimler oyin iskerligine waqit aziraq ajiratqan halda kóbirek oqiw iskerligi hám salmaqli jumislar menen shugillana baslaydi hám olardin biliw processleri jedel rawajlana baslaydi. Óspirimlerdin psixikaliq ósiwin háreketke keltiriwsh kúsh onin iskerligin júzege shigargan jana mútájlikler menen olardi qanaatlandiriw imkaniyatlari ortasindagi qarama-qarsiliqlar sistemasinin júzege shigiwinda. Payda bolgan konfliktlerdi psixologiyaliq kámillikti támiyinlew, iskerlik túrlerin quramalastiriw arqali óspirim shaxsinda jana psixologiyaliq pázliletlerdi payda etiw arqali áste-aqirin joq etiw múmkin. Óspirimnin ruwxiy dunyasinda payda bolatugin bunday jagdaylar óspirimlik waqti ótiwi menen bir ólshemge kelip qaladi. Biraq, perzent óstirip atirgan hár bir ata-ana balanin ósiwi haqqinda, onin ózine tán qásiyeti haqqinda zárúr túsinikke iye bolsa, álbette paydadan tis bolmaydi.
Óspirimnin fizikaliq tárepten ósiwinde jinisiy er jetkenlik úlken rol oynaydi, Sebebi bunday jasta óspirim organizmi iskerliginde úlken ózgerisler júz beredi. Nátiyjede óspirimde ózine tán psixikaliq jagday júzege keledi. Sol sebepli bul dáwirde mektep hám shanaraqta tálim-tárbiya jumislari duris jolga qoyilmasa, óspirimnin jas fiziologik qásiyetleri esapqa alinbasa, onin minez-xulqindagi unamsiz qásiyetler artip barsa, bala xarakterinin qáliplesiwine unamsiz tásir kórsetiwi hám keyingi ómiri dawaminda ózgerttiriw qiyin bolgan teren iz qaliwi múmkin.
Juwmaqlap aytqanda óspirimlik dáwiri qarama-qarsiliqlarga bay dáwir esaplanadi. Oni bazi adamlar "Krizisler" dáwiri depte ataydi. Sebebi óspirim mánáwiyatinda sonday krizislik jagday júz beredi, ol bul krisizti bir tárepten ózi sheshkisi keledi, ekinshi tárepten, ózi sheshiwge imkaniyati, kúshi hám aqili jetpeydi.
Paydalanilgan ádebiyatlar dizimi:
1. F.Xaydarov, N.Xalilova «Umumiy psixologiya» Toshkent, «Innovatsiya-ziyo» - 2019.
2. M.Voxidov "Balalar Psixologiyasi" T- 1981.
3. G'oziev EG "Pedagogik Psixologiya asoslari" T- 1995
4. V.Muxina "Detskaya psixologiya" M-1985.
5. С.Холл «Основные понятия и характеристики возрастной психологии».
Мировая наука" №8(65) 2022
science-j.com
о
