CC BY
11УДК 902.7:737 (575.3)
ИНЪИКОСИ СИККАЗАНЙ ВА МУОМИЛОТИ ПУЛИИ ДАВЛАТИ СОМОНИЁН ДАР САРЧАШМАДОИ ХАТТИИ АРАБЙ ВА ФОРСЙ-ТОЧИКЙ
Абдувалй ШАРИФЗОДА, Институти таърих, бостоншиносй ва мардумшиносии ба номи А. Дониш
Дар асархои таърихнигорону чугрофидонхо, фадехону шоирон ва ахёнан асархои олимони табиатшиноси асрхои 1Х-Х ва асрхои минбаъдаи асримиё-нагй доир ба сикказанй ва муомилоти пулии Сомониён иттилооти парокандаи мухтасар, аммо хеле мухим мавчуд аст. Тахдиди сарчашмахои хаттии арабй ва форсй-точикй вобаста ба маводи нумизматй пеш аз хама ба микдори зиёд ёфт шудани сиккахои исломии асрхои VШ-X, аз чумла, сиккахои сомонй аз хоки кишвархои Аврупои Шардй ва Россия ва инчунин ба иддомхои давлатхои ин кишвархо доир ба хифзу чамъоварии мероси таърихию фархангй хамбастагии зич дорад. Дар асри XVI дар Аврупо ва дар асри XVIII дар Россия чунин ас-ноди марбут ба хифзу чамъоварии ёдгорихо ба тасвиб мерасад ва бо таъсис-ёбии марказхои илмии ба тахдиди мероси таърихию фархангии Шард машгул буда ва инчунин ташкилшавии осорхонахою толорхои сиккашиносй ва ашёи гуногун минбаъд осори таърихй, аз чумла, сиккахо чамъоварй ва тахдид шу-да, ба хар хол пеши гудозиши сиккахои нудрагй каму беш гирифта мешавад [1,58-59]. Зеро то ин вадт кофтукови бенизом ва гайриилмии талу теппахои таърихй ва гуристонхои дадима ва асримиёнагй дар авч буда, аксари боз-ёфтхои кашфшудаи фулузй махсусан ашёи тиллой ва нудрагй зуд гудохта шуда, аз онхо ашёи нав месохтанд. Дар пешгирии нестсозии осори таърихии Шард ва тахдиду муаррифии он олимони машхури олмонй Кехр (1692-1740) ва Иохан Якоб Рейске (1716-1774), Олуф Тихсен (1734-1815), дипломат ва шардшиноси шведй Карл Ауривиллиус (1717-1786, муаррих ва сиккашиноси шведй Ионас фон Галленберг (1748-1834), лингвист ва ориенталисти франсавй Антуан Исаак Силвестр де-Саси (1758-1838), ховаршинос, забоншинос ва сиккашиноси ирландй Уилям Марсден (1754-1836) ва махсусан академик Х. Д. Френ (1782-1851) ва шогирдони у П.Савелев, В. Григорев ва В. Г. Тизенхаузен дар тахдиди сиккахои сомонй надши бузург гузоштаанд. Академик Х. Д. Френ, ки намояндаи мактаби теологии Олмон дар Россия буд, соли 1808 дар таърихи Россия доир ба сиккахои сомонй аввалин мадоларо чоп намуд ва минбаъд дар тахдиди ин сиккахо ва дигар сиккахои исломй сарчашмахои арабй ва форсй-точикиро низ мавриди пажухиш ва истифода дарор медихад [1,62]. Аз чумла, Х. Френ, тибди навиштаи шогирдаш П. Савелев соли 1834 аввалин шуда иттилои Закариёи ^азвиниро доир ба мавчудияти сиккахои сомонй дар шахри Магоничаи (Майнс) сохили дарёи Рейн, ки у дар асараш «Осору-л-билод ва ахбору-л-билод» зикр кардааст, ошкор ва чоп менамояд [2,СХС^]. Тибди навиштаи ^азвинй дар шахри Магонича (Майнс) дир-хамхое дастрас мешаванд, ки онхо солхои 301 ва 302 хичрй дар Самарданд зарб шудаанд ва дар онхо номи амире, ки ин дирхамхо дар солхои хукмронии он зарб шудаанд, зикр шудааст. Инчунин ^азвинй суханони олими андалусй
Ахмади Тартyширо, ки соли 1083 ба ин шахри аврупо сафар карда 6уд, иктибос меорад ва тибки гуфтаи y ин дирхамхо ба Наср ибни Ахмад мансуб мебошанд. Зеро дар ин солхо y дар Самарканд хукмронй мекард [2,CXCV]. Аммо ин иттилои мухимми ^азвинй дар хамаи нусхахои «Осору-л-билод ва ахбору-л-ибод» яксон намебошад. Чунончи дар матни нусхаи ин асар, ки бори аввал дар Точикистон соли 2018 дар Хучанд (тарчума ва тахияи А. Fафyров) чоп шуда буд, чунин омадааст: «Магонича шахри хеле бузург буда, кисмате аз он ахолинишин ва боки кишоварз аст. Ин шахр дар замини Фаранг дар ка-нори дарёест, ки Райн номида мешавад. Он гандум, ду навъи чав, ангур ва мевахои бисёр дорад. Дар он дирхамхоест, ки соли сесаду бисту як дар Самарканд сикка зада шуда, дар он номи сохиби сикка ва таърихи сикказанй навишта шудааст. Тартушй гуфта: «Ба гумонам он дирхамхоро ба номи Наср ибни Ахмади Сомонй сикка задаанд», зеро y дар он аср дар он вилоят хукмронй мекард» [3,571-572]. Чи тавре ки мебинем дар иктибоси боло соли зарби дирхамхои сомонй соли 321 х,ичрй, яъне хамагй як санаи зарби сиккахо зикр шудааст. Аммо дар нусхаи тахкикнамудаи Х. Френ ва П. Савелев ду сана-солхои 301 ва 302 зикр ёфтааст. Аз тарафи дигар, дар матни чопи Хучанд соли 321 хичрй муродифи соли 993 масехй нишон дода шудааст, ки чандон сахех наменамояд. Ба фаркияти матни нусхахои «Осору-л-билод ва ахбору-л-ибод» нигох накарда бояд таъкид намуд, ки ин маълумоти Закариёи ^азвинй кадимтарин иттилои боэътимод доир ба мавчудияти дирхамхои сомонй дар Аврупо мебошад. Аз тарафи дигар ошкор мегардад, ки олимони он замон катибаи куфии дирхамхоро хонда, хамзамон мансубияти онро муайян карда метавонистаанд.
Сиккахои умумидавлатии Сомониён фалс, дирхам ва динор номида мешу-данд. Дар навбати худ ин се навъи сиккахои сомонй боз ба навъхои мухталиф чудо мешаванд. То имруз фалсхои навъи идлй (адлй) ва пашиз, дирамхои исмоилй, самаркандй, хоразмй, нишопурй, гитрифй, мухаммадй ва мусайябй, динорхои номиналии калону хурд ва динори эхдой маълум карда шуданд. Як вижагии пажухиши сикказанй ва муомилоти пулии Сомониён хамин аст, ки мавзуи мазкур дар осори олимони хамзамони Сомониён ва олимони даврахои минбаъда ба таври каме беш инъикос ва чи тавре ки дар боло гуфта гузаштем, ин мавзуъ хануз дар асри XIX мавриди тахкик карор гирифта буд ва дар дав-рони Шуравй ва сохибистиклолй низ идома меёбад, аммо на ба таври му-каммал ва сахех, ки инро дар поён баррасй менамоем. Яке аз мухимтарин сарчашмахо «Таърихи Бухоро»-и Абубакр Мухаммад ибни Ч,аъфар ибни Закариё ибни ал-Хаттоб ибни Шарик Наршахй (899-959) мебошад, ки он соли 331/943-944 ба забони арабй таълиф шуда, ба Нух ибни Насри Сомонй пеш-каш мешавад, ки асари мазкур то имруз дар шакли аслаш бокй намондааст ва онро соли 522/1128 Ахмад ибни Мухаммад ибни Наср ал-^убовй ба форсй-точикй тарчума ва кисман ихтисору илова менамояд. Ин тарчумаи ^убовиро соли 774/1178-1179 Мухаммад ибни Зуфар ибни Умар боз хам мухтасартар менамояд [4,6-9]. Дар «Таърихи Бухоро» доир ба сикказанй дар ин шахр хам бахшхои алохидаи муфассал ва хам матнхои мухтасар мавчуд аст ва дар матни то имруз бокимонда сикказании Сомониён ва муомилоти пулии онхо ба таври алохида тасвир нашудааст. Аммо доир ба таърихи сикказанй дар ин
шахр бахши алохидае бо номи «Зикри дирам ва сим задан ба бухоро» ном дорад. Наршахй ва ^убовй таърихи пайдоиши сиккаро дар Бухоро чунин тасвир менамоянд: «Нахустин касе, ки сим зад ба Бухоро, подшофе буд номи y Коно бухорхудот. Вай сй сол бар Бухоро подшох буд. Ва дар Бухоро бо-заргонй ба карбосу гандум буд. Уро хабар доданд, ки ба вилоятхои дигар сим задаанд, y низ бифармуд, то ба Бухоро сим заданд аз нуърраи холис. Ва бар он сурати хеш бифармуд бо точ. Ва ин ба рузгори хилофати амиралмуъминин Абубакри Сиддид, разияллоху таъоло анху. То ба рузгори Х,оррунорашид Fитриф ибни Ато амири Хуросон шуд дар мохи рамазон ба соли х,аштоду пану» [5,77]. Дар матни боло сухан дар бораи сиккахои тадлидие меравад, ки онхо дар илми муосир бо номи умумии «сиккахои бухорхудотй» машхуранд. Бори нахуст соли 1819 академик Х. Д. Френ, ки директори Осорхонаи Осиёи Академияи императории илми Россия дар шахри Санкт-Петербург буд, як сиккаи давраи баъдинаи бухорхудотиро мавриди тахдид дарор дода, дар катибаи он вожаи «ходон»-ро хонда, онро ба шохони хазархо нисбат меди-хад*. Олими мазкур соли 1823 зери таъсири иттилооти «Сафарнома»-и Ибни Фазлон ва сарчашмахои хаттй ба шохони хазархо мансуб будани сиккахои бухорхудотиро хато мехисобад. Ба чунин хулосабарории y кам ёфт шудани чунин сиккахо аз хоки Россия низ таъсир мерасонад. Соли 1832 Х. Френ дар тасвири чунин сиккахо сужаи зардуштй-оташдонро ошкор намуда, тасвири шохи точдорро ба шохони сосонй Шопур ва Бахроми Гур монанд медонад ва дар катибаи куфии онхо вожаи «ал-Махдй»-ро мехонад. Аммо катибаи сугдии онро нахонда, катибаро оромиасос мехисобад. Ба ин нигох накарда, ки Френ сужаи зардуштии ин сиккахоро ошкор менамояд, y ин сиккахоро ба шохони турктабори Осиёи Миёна нисбат медихад [6,12]. Баъдтар бо мадсади тахдиди ин сиккахо олими рус П. Лерх китоби «Таърихи Бухоро» ва дигар сарчашмахои хаттиро омухта, чандин маротиба ба Бухоро сафар карда, як микдор сиккахои бухорхудотиро чамъоварй менамояд. Соли 1909 натичаи тахдидоти y бо номи «Монеты Бухархудатов» чоп мешавад, ки ин аввалин асари мукаммали хамон вадт доир ба сиккахои бухорхудотй ба хисоб меравад. П. Лерх аввалин шуда таркиби онхоро тавассути тахдидоти озмоишй муайян намуд. Соли 1927 олими фаронсавй Аллот де ля Фюи тахдиди катибаи ин сиккаро хамчун «Бухор худ коно» мехонад. Соли 1947 олими Шуравй М.М. Явич вожаи охирони катибаи сугдии сиккаро «Коно» мехонад [7,150]. Дар умум катибаи сугдии ин сиккахо ба шакли «Бухорхудот Коно» хонда мешавад ва номи ин сиккахо хам аз хамин катиба гирифта шудааст [7,152]. То имруз олимон сиккахои бухорхудотиро вобаста ба таркиби филиз, катибахо ва тасвирашон ба навъхои зиёд гурухбандй карда, муайян намудаанд, ки ин сиккахои тадлидй аз асри V то асри XII дар муомилот буданд. Баъд аз асри VIII се навъи мухимми сиккахои бухорхудотй дар сарчашмахои хаттй мусайябй, мухаммадй ва гитрифй номида шудаанд, ки Наршахй танхо навъи гитрифиро номбар кардааст.
* Лз ин мaълyм мешaвaд, ки сикгахои 6ухорхудоти aллaкaй дaр ибтидои aсри XIX дaр Poccra ^aHbOBapa шуда бyдaнд.
Дар катибаи сиккахои бухорхудотй хонда шудани номи Конои бухор-худот гуфтахои Наршахиро доир ба сикка задани Коно дар Бухоро тасдик менамояд.
Аз тарафи дигар аз натичаи тахкикоти минбаъдаи сиккахои бухорхудотй маълум мешавад дар навиштахои иктибосшудаи Наршахй доир ба сикказанй ва муомилоти пулии Бухоро баъзе номушаххасихо мавчуд аст. Якум, ба гуфти Наршахй то ба рузгори Абубакри Сиддик (633-634), яъне то асри VII дар Бухоро сикказанй ва муомилоти пулй вучуд надошта, гандуму карбос воситаи асосии муомилот буд. Дар асл чунин нест ва муомилоти пулии Бухоро таърихи кадимтар дорад [8,47]. Дуюм, дар сиккахои бухорхудотй на сурати точдори бухорхудот-Коно, балки сурати таклидии шоханшохи сосонй Бах-роми Гур тасвир ёфтааст. Сеюм, харчанд сиккахои бухорхудотй дар давраи аввали зарб шуданашон нисбатан иёрбаланд буданд, дар асл таркиби филизи онхо аз нукраи холис набуд ва бунашон аз мису дигар филизхои камарзиш рехта шуда, кабати болояшон бо нукра руйкашшуда-nummi subaerati мебо-шанд [9,26]. Шоистаи ёдоварист, ки Е.А. Давидович дар асоси тахкики муши-кофонаи иттилои сарчашмахои хаттй ва озмоишй аз хама дида бехтар таркиби ин сиккахоро тахкик намудааст [9,17-69]. Акнун бармегардем ба идомаи баррасии иттилои «Таърихи Бухоро». Наршахй таърихи минбаъдаи сикка-зании Бухороро чунин каламдод менамояд: «Чун Fитриф ибни Ато ба Хуро-сон омад, ашрофу аъёни Бухоро ба наздики у рафтанд ва аз вай дархостанд, ки «моро сим намондааст дар шахр, амири Хуросон фармояд, то моро сим зананд ва ба хамон сикка зананд, ки сими Буxоро дар кадим будааст. Ва симе мебояд, ки х,ец кас аз дасти мо берун накунад ва аз шахри мо берун набарад, то мо бо сим миёни xеш муомалат бикунем». Ва бад-он таъри нукра азиз буд. Пас ахли шахрро чамъ карданд ва аз эшон раъй хостанд. Дар ин маънй бар он иттифок карданд, ки сим зананд аз шаш чиз: зар ва нукра ва мушк ва арзиз ва охан ва мис. Хдмчунон карданд [5,78]. Аз матни боло маълум мешавад, ки дар асри VIII дар Бухоро бо сабаби ба хорич баровардани сиккахои нукрагй норасоии чиддии сиккахои нукрагй ба вучуд омада, арзиши нукра боло меравад ва бо ичтиходи аъёну ашрофи Бухоро мисли сиккахои кадима, яъне мисли сиккахои тасвирдори тоисломй, аммо на аз нукраи холис, балки аз зару нукра ва мушку арзиз ва охану мис сиккаи нав зарб мезананд ва он сикка «гитрифй» номида мешавад: «Ва ба он сиккаи пешин ба номи Fитриф заданд, яъне «сими гитрифй» ва оммаи мардумон гидрифй хондандй. Ва сими кадим аз нукраи xолис буд. Ва ин сим, ки ба шлот заданд, сиёх омад. Ахли Бухоро нагирифтанд. Султон хашм кардашон ва ба карохият мегирифтанд. Ва кимат ниходанд шаш гитрифй ба як дирамсанги нукраи xолис [5,78]. Яъне тибки навиштаи Наршахй сиккахои дар асри VIII дар Бухоро аз омехтаи филизи шашгона зарбшуда, минбаъд гитрифй номида мешаванд. Бояд кайд
намуд, ки то имруз сиккае кашф нашудааст, ки дар он «гитрифй» навишта шуда бошад. Ин сиккахо минбаъд бо номи «дирхамхои сиёх» хам шинохта шуданд. Номи ин навъи сикка дар матни точикии «Давлати Сомониён»-и Нуъмон Неъматов ва «Точикон»-и Бобочон Fафyров ба хато «китрифй» номида шудааст [10,405,11,96]. Дар баъзе нусхахои дастнавис ва хамчунин дар матнхои чопй нуктаи харфи £ афтида, он ба таври «ъитрифй» навишта
шудааст. Яке аз масъалаи мухим, ки дар сарчашмахои хаттй инъикос ёфтааст, арзиш ва доираи гардиши сиккахои гитрифй мебошад. Аз матни «Таърихи Бухоро» маълум мешавад, ки дар аввал кимати «<шаш гитрифй ба як дирам-санги нукраи xолис» муайян шуда буд. Як дирамсанг баробари вазни як дирам мебошад. Бо сабаби сиёхранг будани сиккахои гитрифй ахли Бухоро аз истифодаи он даст мекашад. Аммо чун хироч дар Бухоро танхо бо сиккахои гитрифй кабул карда мешуд, истифодаи он мачбуран роич шуда, «дирх,ами гидрифй ба дирх,ами нукра равон шуд». Муомилоти ичбории сиккаи гитрифй сабаби дар Бухоро зиёд шудани хироч мегардад. Зеро « ...Султон нукра нахост ва гитрифй хост. Хирочи Бухоро аз дувист %азор дирами нукра кам чизе буд, ба якбор х,азор х,азор дирам ва шасту %ашт разору понсаду шасту х,афт дирами гидрифй баромад» [5,79]. Тибки иттилои «Таърихи Бухоро» маълум мегардад, ки курби сиккаи гитрифй нисбати дирами нукра зиёда аз 5 баробар паст будааст. Ин чо бояд хотиррасон кард, ки ин таносуби дирами нукра бо дирами гитрифй дар замони Сомониён яксон бокй намемонад. Дар «Таърихи Бухоро» чунин омада, ки «Мухаммад ибни Ч,аъфар овардааст, ки ба соле дувисту бист дирами нукраи покиза ба цаштоду панц дирами гидрифй будааст» [5,79]. Ин иктибос далели навиштаи болои мо доир ба тагйирёбии курби сиккахост. Чунончи соле курби гитрифй афзуда 85-тои он ба 220 дирами покиза баробар мешавад. ^убовй нисбати Наршахй ба таври мушаххас менависад, ки дар соли 522/1128, ки у дар ин сол тарчумаи «Таърихи Бухоро»-ро анчом медихад, 70 дирами гитрифй арзиши 100 дирами покизаро дошт ва дар ин сол хафтуним дирами гитрифй баробари як мисколи шаръй буд: «Ахмад ибни Наср гуяд, ки дар шухури санаи иснайн ва ъишрин ва xамсамия буд, ки мо ин китобро тарчума кардем, сад дирами нукраи xолис ба х,афтод дирами гидрифй буд ва дар шаръ мисколе ба хафтуним дирами гидрифй буд»[5,79]. Як нодирияти дигари «Таърихи Бухоро» хамин аст, ки дар он чойи зарби дирамхои гитрифй-кушки Мохак зикр шудааст:» Мухаммад ибни Ч,аъфар овардааст, ки ин гидрифй ба кушки Моxак задаанд дар шахри Бухоро ва дар сими гидрифй нукра бештар аз ихлоти дигар аст» [5, 80]. Бояд ба инобат гирифт, ки дар кушки Мохак зарб шудании сиккахои гитрифиро Наршахй «задаанд» гуфтааст, яъне на дар замони таълифи «Таърихи Бухоро»-давраи хукмронии Сомониён дирами гитрифй дар кушки Мохак зарб мешуд, балки ин сикказанй дар замони гузашта амалй мешуд ва дар давраи Сомониён онхо сиккахои умумидавлатй набуданд. Дар охири ин иктибос гуфта шудааст, ки нукра дар таркиби дирами гитрифй нисбати дигар филизхо зиёд аст. Шояд як кисмашон хамин гуна бошад. Аммо аз тахкики лаборатории сиккахои бухорхудот маълум шудааст, ки нукраи онхо нисбати дигар филизхо камтар аст. Хдмчунин Наршахй на аз мушохидаи худаш, балки аз накли дигарон гуфтааст, ки «дар х,ар дираме як х,абба зар аст ва дар х,ар дах, дирам ба вазни ним дирамсанг то чахор донг ва ним бошад» [5,80]. Дар мазхаби ха-нафй, ки асархои фикхии Бухорои замони Сомониён дар асоси ин мазхаб на-вишта шудаанд, як дирам баробари 3,125 грам ва як хабба баробари 0.004425 грам ва як донг баробари 0.52008 грам мукаррар шудааст. Дирамсанг хам-маънои дирам мебошад. Дар «Таърихи Бухоро» илова бар дирхами гитрифй боз як навъи дигари сикка-адлии пашиз зикр шудаст: «ба Бухоро адлии пашиз
бисёр задаанд хар касе аз Оли Сомон ва аз подшохони дигар. Баъд аз Оли Сомон зикр карда нашуд чун дар он ачибе набуд» [5,80]». Маълум аст, ки дар замони Сосониён хам як навъ сиккаи камарзише бо номи пашиз роич буд. Давидович Е. «адлии пашиз»-ро ба шакли «адлй ва пашиз», яъне ду номинали алохидаи сиккаи мисй дониста, адлиро ба сиккахои калони мисй ва пашизро ба сиккахои хурди мисй нисбат дода, вожаи «адлй»-ро дар такя ба иттилооти асноди хаттии асри XV шарх медихад [12,126-127]. Аммо дар нусхахои дар Маркази мероси хаттии Точикистон б уда. номи ин сикка ба тарзи адлии пашиз омадааст. Соли 2011 матни тавзехдори ин асар бо тар-
чумаи Ш.С. Камолиддин чоп мешавад, ки y вожаи -ро «идлй» хонда jd4¿ -ро «сиккаи хурд» тарчума кардааст» [4,45]. Новобаста аз оне, ки дар хондани ин навъи сикка ягонагй нест, аммо хулосаи аксар бар он аст, ки адлии пашиз сиккаи камарзиши хурди мисй мебошад. Хдрчанд, ки дар илм сиккахои бухорхудотй бо номи «дирхамхои сиёх» машхур шудаанд. Б. Fафyров сиккахои мисй-фулусро пули сиёх гуфтааст. Хдмчунин y дурби 24 фулус (дурус-таш-фалс)-ро ба як дирхами нудрагии сомонй баробар донистааст, ки ин бар хилофи иттилои сарчашмахои хаттй мебошад [7,406]. Тибди навиштаи Е.А. Давидович як сиккаи нудрагй на дар давраи Сомониён балки дар асри XV баробари 24 сиккаи мисй буд [12,129]. Хдмзамон аз ин идтибос маълум мешавад, ки суханони боло доир ба «адлии пашиз» ба далами Наршахй мансуб нестанд. Зеро y аллакай дар соли 348/959, яъне дар давраи Сомониён фавтида буд. Дар «Таърихи Бухоро» доир ба навъи хирочгузорй, фаъолияти бозорхо ва муомилоти пулии Сомониён низ иттилои мухим дарч шудааст, ки мо ин чо бештар чигунагии муомилоти пулии Бухороро баррасй менамоем. Дар асари мазкур ба муомилоти пулии давраи Исмоили Сомонй ахаммияти зиёдтар дода шудааст. Тибди навиштаи Наршахй бо фармони Исмоили Сомонй заминхои кишти Абуисход харидаро, хар сол ба y 20000 дирам дода мешавад, зеро y хар сол аз хосили ин заминаш ба хамин миддор дирам фоида медид [5,36-37]. Дар матн шакли дирам зикр нашудааст ва ба гумони голиб он замин бо дирами исмоилй харида мешавад. Дар чойи дигар зикр шудааст, ки Абуахмад ал-Муваффад (842-891), ки намояндаи халифаи аббосй буд, дехи Искачкатро хамчун мудотаа ба амири Хуросон Мухаммад ибни Тохир эхдо менамояд ва дар навбати худ ин намояндаи Тохириён онро ба Сухайл ибни Ахмад ад-Догунй ал-Бухорй мефурушад. Мардуми Искачкат хар сол ба Сухайл 10000 дирам андоз-зариба месупориданд. Дар замони Исмоили Сомонй «ахли дех ва варасаи Догунй ба саду х,афтод х,азор дирам сулх карданд. Ахли ин деха марин дехаро бихариданд, то ин зариба аз эшон бархост ва он мол бидоданд» [5,40]. Дар чойи дигар Наршахй мегуяд, ки Исмоили Сомонй заминхои кишт ва адороти дехи Шаргро харида, вадфи «Дарвозаи Самарданд»-и Бухоро менамояд. Аз тарафи Исмоили Сомонй харида шудани дехаи Баркад низ зикр ёфтааст. Аммо Наршахй бо чи харида шудани ин заминхоро зикр намекунад. Дар фасли «Зикри Ч,уйи Мулиён ва сифати он» омадааст, ки «...амир Исмоили Сомонй рахимахуллох алайхи ин зиёъро бихарид. Аз Хдсан ибни Мухаммад ибни Толут, ки сарханги ал-Мустаъин ибни ал-Муътасим буд. Ва амир Исмоил ба Ч,уйи Мулиён саройхову бустонхо сохт ва бештар ба маволиён вадф кард ва хануз вадф аст. Худои таъоло розй кард, то чумла бихарид ва ба
маволиён дод, то Ч,уйи Маволиён ном шуд. Ва оммаи мардум Ч,уйи Мулиён гуянд. Амир Исмоил рахимахуллох он мавзеъро хам бихарид аз Хдсан ибни Мухаммад ибни Толут ба дах, х,азор дирам. Ва хам соли аввал дах, х,азор дирам аз ба^ои най ба хосил омад. Амир Исмоил ин мавзеъро вадф кард бар масчиди чомеъ» [5,63-64]. Исмоили Сомонй соли 288/901 ангуштарии Лайси саффориро, ки нигинаш ёдути сурх дошт, бо 3000 дирам мехарад. Дар ходисаи асир афтодани Лайс Наршахй навиштааст, ки Лайс дар рузи чанг бо худ 40000 дирам ва 15 марворид доштааст ва хар марворид ба нархи 70000 дирам. Муомилоти пулии дар боло зикршуда, ки дар онхо Исмоили Сомонй бевосита ва бавосита иштирок карда буд, на бо дирами гитрифй, балки бо дирами нудрагй анчом ёфта буданд. Наршахй дар чойи дигар менависад, ки «...Хдсан ибни Алои Сугдй марде бузург будааст ва уро кушке дар шористон багоят олй буд, чунонки хеч подшохро набудааст мисли y. Ва «Куи Ало»-ро ба дарвоза (падари y) бино кардааст. Ва ин чазира y сохтааст. Ва хар мохе уро як разору дувист динор аз ин чазира ба хосил омадааст». Дар матни боло зикр шудани динор хеле мухим аст. Яъне Хасани Сугдй андози кушкашро дар Бухоро бо динор меситонидааст. Ба надли «Таърихи Бухоро» Хусайн ибни Тохир ат-Тойй соли 874 андози Бухороро бо дирами гитрифй чамъ намуда мехохад, ки онхоро бо «ба нудра сарф кунад». Аммо шуриши дар Бухоро ба вудуъ омада, амалй шудани ин нияти уро халалдор месозад: «Ва y (Хусайн) хирочи Бухоро ба тамомй гирифта буд хама дирам гидрифй ва дар миёни сарой рехта буд ва мехост, то ба нукра сарф кунад, замон наёфт ва он шаб деворро сурох кард ва бигурехт... Ва он дирамхои гидрифй бимонд. Мардумон хабар ёфтанд, андар омаданд ва мол горат карданд. Ва бисёр кас аз он мол тавонгар шуданд...» [5,144]. Дар ин матни нуктаи мухим ин аст, ки амири тохирй мехохад сиккахои гитрифиро ба нудра табдил дихад. Ин кор бо гудохтану баъди софгарй аз гитрифихо нав дирами нудра зарб задан ва ё харидани дирамхои нудрагй бо дирхамхои пастиёри гитрифй амалй мешуд. Сабаби асосии ба ин кор иддом намудани Хусайн ибни Тохир дар муомилоти пулии Хуросон истифода нашудани дирамхои гитрифй мебошад. Тибди навиштаи Наршахй Наср ибни Ахмад, ки амири Мовароуннахр буд, соли 874 бародараш Исмоили Сомониро хокими Бухоро таъйин менамояд ва хангоми ба Бухоро ворид шудани хокими нав бо ибтикори Абуабдуллох ибни Хафси Кабир ахли шахр бар y зарру сим зиёд нисор менамоянд» [5,146]. Гуфтан мушкил аст, ки зарру сими ба Исмоил нисор шуда динору дирам буданд ё ашёи тиллоиву нудрагй ва ё харду. Наср Исмоилро вазифадор намуда буд, ки хар сол аз хисоби хирочи Бухоро 500000 дирам ба Самарданд фиристад» [5,15]. Наршахй менависад, ки дар аввал Исмоил ин хирочро ба Самарданд нафиристод ва ин сабаби чанги байни бародарон гашт. Вале баъди шикаст хурдани Наср хам «сулх карданд бад-он ки амир касе дигар бувад Бухороро ва амир Исмоил омили хироч бувад ва амволи девон ва хутба ба номи вай набувад ва хар соле понсад х,азор дирам бидихад». Яъне баъди сулх ва барканории Ис-моили Сомонй миддори хироч хамчун омили мухимми идтисодй ва сиёсй тагйир намеёбад. Ин 500000 дирам кадом навъи дирам аст? Агар ин 500000 дирамро сиккахои нудрагй бигуем, ин хилофи иттилои сарчашмахост, ки дар онхо бо гитрифй ситонида шудани
хирочи Бухоро таъкид шудааст. Аз тарафи дигар агар ин хироч бо дирами гитрифй бошад, пас дирамхои гитрифй дар Самарканд, ки тибки сарчашмахо берун аз доираи муомилот гитрифист, чи гуна истифода мешуданд? Дар тасвири ходисахои замони Мансур ибни Нух навъи дирами хироч ба таври аник зикр шудааст:» Ва вилояти Дайламон (Мансур ибни Нух) бигирифт ва бо Дайламон сулх кард бад-он, ки хар сол саду панцох, хазор дирами нишопурй бидиханд» [5,177]. Ин иттилооти «Таърихи Бухоро» доир ба сикказанй ва муомилоти пулии Сомониён дар дигар сарчашмахои таърихй ба шаклхои гуногун инъикоси худро ёфтааст. Аз чумла, «Сафарнома»-и Ибни Фазлон сарчашмахои боэътимоди дигарест, ки мавзуи мавриди назар ба таври кобили таваччух инъикос ёфтааст. Ибни Фазлон солхои 921-992 дар хайати сафорати халифа Муктадир ба Бухоро омада, бо мусоидати вазири машхури Сомониён Мухаммад Ч,айхонй бо Наср ибни Ахмад мулокот менамояд. У доир ба сик-кахои даврони сомонии Бухоро иттилои мухим дода, чунин менависад:
Л -Я <JJ с Л —с
аА 3 i^iLx; LgJ JL¿j Lguo LíI^JI IjLxu ^©IjjJI oj Ij 3"
зле Lgío í>9j 3
Я " ss . J¡ Л с
3 ^SjLaC с!jA l^ji dJIii 3 .4A¿jjb¿ ^JI Iii 3 Iii Jic oíj ¿^9 ¿ji
J>c ~ Л
Lgío ú.9^jI 'Ол>з 3 _j> I ^gJ 3 .^©IjjJI ^o Lo©_j¿ ú3jiij ^ '^^лааС cijA
Lgio äi^i LgJ JL¿j. L^jI ^gJ 3 .^jIaj [13,79]. - «Ва дар
Бухоро дирхамхои гуногунрангро дидам. Аз онхо дирхамхое, ки ба онхо гитрифй мегуянд. Ва он аз мис, миси сурх ва миси зард аст. Онхоро ба адад ме-гиранд, на ба вазн (ба хисоби) садтои онхо як дирхами нукра. Ва шартхои онхо дар мухри занонашон чунин аст: «фалонй писари фалонй, духтари фа-лонро ба ин шароит ва бо як хазор дирхами гитрифй ба акди хамсарии худ даровардам». Дар Бухоро дирх,амх,ои дигар низ доранд, ки факат аз миси зард ва чих,ил дирхами он баробари як доник аст. Дирх,амх,ои зарди дигар хам доранд, ки самаркандй номида мешавад ва шаштои он баробари як доник аст». Чун Ибни Фазлон «раайту» (дидам) навиштааст, маълум мешавад, ки у мушо-хидахои худашро тасвир намудааст. У дар ибтидои иктибоси боло таъкид менамояд, ки дар Бухоро чанд намуди сиккахои гуногунрангро дидааст ва яке намуди аз онхо «гитрифй» ном дошта, он аз се навъи мис зарб шуда, на аз руйи вазн, балки донабайъ истифода мешаванд. 100 дирами гитрифй баробари як дирами нукра-дирами умумисомонй-исмоилй мебошад. Бо дирами гитрифй пардохт шудани махр аз он шаходат медихад, ки истифодаи ин навъи сикка танхо ба пардохти хирочу савдои рузмара махдуд набудааст. Ибни Фазлон бе зикри номи мушаххас боз ду навъи сиккаи аз миси зард-j^ зарб-шударо тасвир менамояд, ки 40 адади якеи он баробари як доник (0.5208 гр) ва дигараш «самаркандй» номида шуда, шаштои он баробари як доник аст. Ба гумони голиб навъи дирами 40 адади он ба як доник баробарбуда дирами мухаммадй ва навъи дирами шаштои он муодили як дирами мусаййябй мебошад. Аз ин маълумоти Ибни Фазлон маълум мешавад, ки дар муомилоти пулии Бухоро се навъи сиккахои бухорхудотй-гитрифй, мухамммаддй ва мусаййябй бо курбхои гуногун истифода мешуданд ва муомилоти пулии Бу-хороро танхо ба дирами гитрифй махдуд кардан нашояд. Ин чо нуктаи нозук хамин аст, ки ба гуфти Ибни Фазлон дирамхои мухаммадй ва мусайябй аз
миси зард зарб шудаанд. Агар ин ду навъи сикка аз зарб шуда бошанд, пас онхоро аз хам чи гуна фард менамуданд? Тибди тавсифи Ибни Фазлон аз се навъи дирами зикршуда дурби гитрифй аз хама паст ва дурби мусайябй аз хама баланд будааст. Маълумоти минбаъдаи Ибни Фазлон аз он чихат мухим аст, ки y мавчудият ва истифодаи дирхамхои умумидавлатии сомониро дар байни русхо тасвир намудааст: «Занони эшон хар як худдахое аз нудра ё мис ё аз тилло ба таносуби дороии шавхар бар пистони худ банданд. Хар худда халдае дорад, ки як корд ба он васл ва ба пистон баста шудааст. Онон низ тавдхое аз тилло ва нудра ба гардани худ мебанданд, зеро хар вадте марде сохиби дах хазор дирам шуд як тавд барои занаш месозад. Агар бист хазор дирам дошт ду тавд ва ба хамин нисбат дар мудобили хар дах, хазор дирх,ам, ки ба дороии y афзуда мешавад як тавди изофй ба зани худ медихад ва гохе дида мешавад, ки занон теъдоди зиёде тавд зиннати гардани худ намудаанд.
Бехтарин зинати занон мухрахои сабз аз чинси сафол аст, ки дар киштихо онро муомала мекунанд. Хар мухраро ба як дирхам мехаранд ва барои занони худ гарданбанд дуруст мекунанд [14,101-102]. Харчанд ки Ибни Фазлон дар идтибоси боло дирхамхоро сомонй ном намебарад, мо бо далели оне ки дар асри Х дирхамхои сомонй дар Аврупои Шардй ва Россия чойгузини дирамхои аббосй мешаванд, гуфта метавонем, ки дар асри Х ашрофи рус аслан дирхамхои сомониро чун сарват захира менамуданд ва бозёфтхои бостоншиносй ва тасодуфй бар ин нукта далолат менамоянд. Вай дар чойи дигар дилбастагии точирони русро ба дираму динор ва аз тарафи дигар таъсиррасонии онхоро ба ниёиши русхо чунин даламдод менамояд: ^aIjj j IjjjUj Ij^U ^Sjjj j'í jjj'Î
"JjTÎ Uí ^jül^j V j jjjÍ l^ ££ ^í^^jj^jí [13,153]. «Мехохам точире бо динор ва дирхами фapовон ба ман рузй кунй то он тавр ки дилхохи ман аст аз ман бихарад ва бо гуфтаам мухолифат накунад», сипас меравад». Аз мазмуни ниёиши точири рус маълум мешавад, дар тичорати байни Сомониён ва русхо динор низ истифода мешуд. Яъне динор на хамчун мол, ки баъзехо бар ин нукта таъкид менамоянд, балки ба таври васеъ хам набошад, воситаи муо-милоти пулй низ будааст. Сиккахо ва муомилоти Хоразм хам аз мадди назари Ибни Фазлон дур намондаанд. Чунончи y чунин менигорад: Дар Хоразм дирхамхои такаллубй ва сурбй ва магшуши зуюф ва миси зард мушохида намудам. Дар он чо дирхамро «тозча» j—) мехонанд ва чахор донаку ним вазни он аст. Саррофхои он чо каъоб ва давомот (^Ujj) ва дар хам
мефурушанд [14,65]. Дар матни боло навъи нави сиккаи даврони сомонй-тозча зикр шудааст, ки ин иттилоъ дар зоти худ нодир аст ва як тозча 2.3436 грам вазн доштааст. Инчунин маълум мешавад, ки дар Хоразм норасоии (дефитсити) сиккаи нудрагй вучуд доштааст, ки хоразмиён каъобу давомот-мефурухтанд. Ибни Фазлон сиккахои шахрхоеро тавсиф менамояд, ки худаш он чо хузур дошт ва сиккахоро аз наздик ташхис намуда буд. Масалан, y доир ба муомилоти пулии Самарданд чизе намегуяд, зеро дар Самарданд набуд. Ин далели боэътимодии иттилооти Ибни Фазлон мебошад. Дар зимн соли 2015 Эрмитажи давлатии Россия намоишеро тахти унвони «Путишествие Ибн Фадлона: Волжский путь от Багдада то Булгара» ташкил менамояд, ки дар он баъзе ашёи тавсифнамудаи Ибни Фазлон, ки минбаъд тавассути хафриёти
бостоншиносй ё ба таври тасодуфй кашф шуда буданд, ба тамошобинон пешкаш шуда, фехристи намоиш хам ба чоп мерасад [15].
«Масолику-л-мамолик»-и Абулисход Иброхим ибни Мухаммад ал-Форсй ал-Истахрй, ки y ин асарашро дар замони Сомониён дар асоси матни «Сурату-л-адолим»-и Абу Зайди Балхй таълиф кардааст, муомилоти пулй дар ду шахри марказии Сомониён-Бухоро ва Самардандро ба таври мухтасару анид, аммо дар шакли дисман мухолифмаъно бо дигар сарчашмахо инъикос кардааст. Аз чумла, Истахрй баъди тавсифи забони ахли Бухоро ва таърифи мардуми онхо чунин менигорад: «Ва муъомилот ба дирам кунанд. Ва сими эшон гитрифй бошад ва чуз ба диёри Мовароуннахр наравад» [16,245]. Ва «...муъомилоти Самарданд ба зар бошад ва ба дирами исмоилии шикаста. Ва надде дигар хаст онро мухаммадй гуянд ва чуз дар аъмоли Самарданд хеч чойи дигар наравад» [16,253]. Дар идтибоси аввал Истахрй муомилоти пулии Бухороро махдуд ба дирами гитрифй медонад ва ба гуфти y гитрифй дар Мовароуннахр роич будааст. Маълумоти Истахрй доир ба муомилоти Самарданд аз муомилоти Бухоро дида чолибтар мебошад. Зеро y аз аввалинхо шуда доир ба роич будани динор, дирхами исмоилй ва дирхамхои шикаста дар Самарданд маълумот медихад. Иинчунин вай таъкид намудааст, ки дирами мухаммадй танхо дар аъмоли Самарданд роич аст, ки ин иттилои y чандон сахех нест. Иттилои y доир ба дирамхои шикаста хам хеле мухим мебошад. Чунки чунин дирампорахо аз таркиби ганчинахои сомонй ба миддори зиёд ёфт шудаанд, ки ин мавзуъро баъди овардани суханони Ибни Хавдал баррасй хохем кард. Ибни Хавдал аз олими бузурги хамзамони Сомониён мебошад, ки y ба даламрави онхо сафар карда, доир ба муомилоти пулии Бухоро ва Самарданд нисбатан ба таври возеху мукаммал ва дадидтар иттилоъ медихад. Аммо маълумоти Ибни Хавдал, ки бар Сомониён хеле эхтиром мегузошт, дар хамаи нусхахои чопшудаи он яксон нест. Ин чо ба мудоисаи матни нусхахои гуно-гуни ин асар напардохта, хаминро ёдрас мешавем, ки дар баъзе нусхахои чопшуда матни марбути муомилоти пулии Сомониён муфассал ва дар баъзе нусхахо мухтасар оварда шудааст. Барои баррасии бехтари гуфтахои Ибни Хавдал дар аввал матни аслиро идтибос менамоем ва он чунин аст: s
jûj s Л.л> ú0 л^Ь^ ^^ s ' ïÛJj-^ÉJi Lgj^A^j ^©IjjJI s i^^j^JLí juUjJi s ^^IjjJI
s IjLxu ^l ^SijjJi oAS löij л9 ïûkxo ú^ s s
ûJ^j^o J^j l§a9 LgJC ïi^JI s ï.J-OJXoJL I^JÄJ LgLo s .Jé^JI ï^IXo
.úLoL^ új I J' ^l^Ji JoC s ú ^^ s 1 Lgio^c s ûaj^o
^J^ji ^©IjjJI Je £jo>JI Csl—¿J. s ú0 ^^ s ï-W+^oJL; ^jÄj. ^^ LgLo s
Lgj>—¡ ^ЛиоЛ ^é3 ^b^Ji oAS ú^ oJ.s' ï—¿Ji ¿l>ji ^íJ ^asíjji _9ji cLí s i ïiaci-o^^i .^i^iûjlj cs^j.Liij. s j^i cij3 Lo [17,404].
Аз мазмуни идтибоси болои «Сурату-л-арз» чунин хулоса кардан мумкин
аст:
1. Роич будани дирамхои гуногун дар муомилоти пулии Бухоро;
2. Назди ахли Бухоро чун мол-^j*^ будани динор, яъне дар муомилоти рузмарра истифода нашудани сиккахои тиллой;
