CC BY
20
УДК 930 ББК 63.221-1
Шарифзода Абдували Курбоналй, унвонцуи Институти таърих, бостоншиноси ва мардумшиносии ба номи А. Дониш, директори осорхонаи миллии Тоцикистон
Шарифзода Абдували Курбонали, соискатель Института истории, археологии и этнографии АН РТ, директор Национального музея Таджикистана
Sharifzoda Abduvali Qurbonali, claimant for candidate degree of the Institute of History, Archeology and Ethnography under TR Academy of Sciences, Director of the National Museum of Tajikistan E-MAIL: abduvali05@mail.ru
Калидвожа^о: сиккашиноси, ганцинаи Кулоб, дируамуои умави, дируамуои аббоси, дируамуои саффори, дируами "исёнгар "
Калонтарин ганцинаи дируамуои куфи дар Тоцикистон - ганцинаи Кулоб тавсиф шудааст. Ганцина 15 апрели соли 2015 дар деуаи Бодомтуи ноуияи Шоуини минтацаи Кулоб ёфт шудааст. Дар таркиби ганцинаи Кулоб як дируами умави, як дируами "исёнгар", 23 дируами аббоси, 4 дируами саффори ва 1370 дируами сомони муайян гардидаанд. Дируами умави соли 92/ 710-711 зарб шуда, цадимтарин сиккаи ганцинаи Кулоб мебошад ва дар он номи халифа зикр шудааст. Мавцудияти уарфуои нуцтадор дар навиштори ин дируам онро цолибтар мегардонад. Дар асоси асаруои олимони сиккашинос собит карда шудааст, ки чунин дируамуо дар уудуди Тоцикистон бори аввал ёфт шудаанд. Муаллиф ба хулоса расидааст, ки мавцуд будани дируамуои Умавиён, Аббосиён ва Саффориён аз мавцеи муайяни сиёсии ин сулолауо дар минтацаи Кулоб ва дар муомилоти пули дар гардиш будани сиккауои онуо дарак медиуад.
Ключевые слова: нумизматика, Кулябский клад, омейдские дирхамы, аббасидские дирхамы, саффаридские дирхамы, «мятежный» дирхам
Описан самый большой клад куфийских дирхамов в Таджикистане - Кулябский. Время обнаружения - 15 апреля 2015 года, кишлак Бодомту Шохинского района Кулябского региона. В составе клада один омейядский и один ««мятежный» дирхам, 23 аббасидских, четыре саффаридских и 1370 саманидских. На двух дирхамах впервые прочтены надписи, которые отнесены к куфийскому виду и куфийскому с элементами насха. Омейядский дирхам 92/ 710-711 гг. - древнейшая монета Кулябского клада, содержит имя халифа, интересны буквы с точками в надписи на нём. На основании работ ученых-нумизматов доказано, что такие дирхамы найдены в Таджикистане впервые. Сделан вывод, что наличие в Кулябском кладе омейядских, аббасидских и
16
ДИР^АМ^ОИ УМАВИ, АББОСИ ВА САФФОРИ ДАР ГАНЧИНАИ КУЛОБ
ДИРХАМЫ ОМЕЙЯДОВ, АББАСИДОВ И САФФАРИДОВ В КУЛЯБСКОМ КЛАДЕ
DIRHAMS OF OMMEYADS, ABBASIDS AND SAFFARIDS IN KULOB TREASURE
саффаридских монет свидетельствует об определенном политическом влиянии этих династий в Кулябе и о хождении их монет в денежном обращении.
Key words: numismatics, Kulob, treasure, Ommeyads' dirkhams, Abbasids' dirhams, Saffarids' dirhams, "mutinous" dirham
The author of the article describes the biggest treasure of Kuf dirhams in Tajikistan - that of Kulob one. The time of discovery befalls April 15, 2015; the treasure was found in Kulob area, Shokhin nokhiya (average administrative-territorial unity of Tajikistan), kishlok (village) Bo-domtu. The treasure includes one Ommeyadand one "mutinous" dirhams, 23 Abbasid, 4 Saffarid and 1370 Samanid coins of the same value. On two dirhams scientists for the first time read the inscription which they referred to Kufi type; the second dirham being a variety of Kufi type is distinguished with the elements of nash. The Ommeyad dirham pertaining to the period of the years 92/ 710-711, the ancientest coin of Kulob treasure, contains the Khalif's name; letters with points in the inscription being of certain interest. Designing on the premise of the works belonging to scientists-numismatits it has been proved that the dirhams of this sort are found in Tajikistan for the first time. The conclusion has been made that the presence of Ommeyad, Abbasid and Saffarid coins in Kulob treasure testifies to a certain political authority of the named dynasties in Kulob and a monetary circulation of their coins along the area.
15 апрели соли 2015 хонандагони мактаби миёнаи №29 дехаи Бодомтуи минтакаи Кулоб -Манучехри Чумъахон (таваллудаш соли 2000), Хусейни Абдухалил (таваллуди соли 1999) ва Султони Ч,иёнхон (таваллудаш соли 1998) хангоми чамъоварии рустании шифобахши "шнк" (шиник) аз замини шудгоршудаи атрофи Бодомту, ки онро сокинони деха «замини бобои Шер» меноманд, тасодуфан зиёда аз хазор сиккаи куфии асримиёнагиро меёбанд, ки ин сиккахо дар умум як ганчинаро ташкил медиханд. Сиккахо дар кузаи мисй (ё биринчй) будаанд ва трактор хангоми чуфти замин як пахлуи онро чок кардааст ва кисми сиккахо аз куза берун рехтаанд. Ин бозёфти хеле нодир, ки хамаи сиккахои он дирхаманд, яъне аз нукра зарб шудаанд, дар мачмуъ "Ганчинаи Кулоб" ном гирифт. [1, с. 167-172].
Дар натичаи чорачуихои таъчилй ва касбии масъулони Осорхонаи миллии Точикистон то имруз аз ин ганчина 1405 адад сикка ва 104 сиккапора дар фонди осорхонаи мазкур чамъоварй шуда, холо тахти раками осорхонавии КВ-15409/1-1506 ва КВ-16041/1-3 карор доранд. Аммо аз руи иттилооти ба мо дастрасшуда микдори аслии сиккахо аз ин зиёд будааст. Аз чумла, як сокини дехаи Бодомту 150 дирхами ин ганчинаро ба заргаре дар ш. Кулоб додааст, ки барои у зевар созад. Мо бо ин заргар сухбат доштем ва у тасдик кард, ки вокеъан у ин 150 дирхамро гудохта, аз нукраи онхо ороишоти занона сохтааст. Албатта як микдори дигари дирхамхои ин ганчина дар дасти сикинони минтакаи Кулоб ва сиккашиносони хаваскор бокй мондааст, ки чамъоварй ва тахкики онхо кори оянда аст. Хулоса, бо занни наздик ба якин метавон гуфт, ки микдори умумии дирхамхои Ганчинаи Кулоб камаш 1700 дона будааст.
Холати сиккахо вакти бозёфт хуб буданд ва танхо болои якчанд донааш каме ранги сабзча доштанд, яъне каме занг зада, навишторхои куфй ва кисман хеле ками насхи аксари сиккахо хонда мешавад. Бо вучуди ин баъди ба Осорхонаи миллии Точикистон ворид шудани ин кисми ганчина хамаи сиккахои онро тармимгар Ф. Назаров бо оби мукаттар тоза намуда, як теъдод сиккахои занги сабзча доштаро бо махлули 10 % оби лиму ва трилион Б тоза карда, баъд дар оташдони махсус хушк
БНап/хоиа А. Q. Dirhams of Ommeyads, Abbasids and Saffarids т ^ЪЬ Treasure
кард. Пас аз хушк кардан сиккахоро бо махлули 10 % параллоид В 82 дар атсетон тахким карданд, то аз таъсири хаво ва нам эмин бошанд ва занг назананд. Сабаби хуб боки мондани сиккахо ба гайр аз нукра буданашон, боз дар он буд, ки онхо дар даруни кузаи мисй аз таъсири боду хаво ва рутубат эмин буданд. Кдоми зиёди сиккахо бисёр соиш хурдаанд ва навишторашон кисман суда шуда, аз байн рафтааст. Бо вучуди ин бахшхои асосии навишторхои аксари сиккахо хонда мешаванд ва мансубияти онхо аз чониби муаллифи ин сатрхо муайян карда шудааст.
Зохиран дирхамхои ганчинаи Кулоб аз нукраи баландиёр зарб шуда, ташхиси озмоишгохии фулузи онхо гузаронда нашудааст.
Ганчинаи Кулоб ба асрхои VIII - X тааллук дорад. Кддимтарин сиккаи он ба сулолаи Умавиён мансуб буда, соли 92/710-711 ва сиккаи аз хама дер- соли 316 /928929 зарб шуда ба Сомониён тааллук дорад ва ин ганчина дар умум 224 солро фаро мегирад.
Дар таркиби ганчинаи Кулоб сиккахои чор сулола мавчуданд: 1. Умавиён; 2. Аббосиён; 3. Саффориён; 4. Сомониён: Аз байни онхо дирхамхои сомонй аксарияти мутлакро (97,9%) ташкил медиханд.1 Сиккахои сомонии ганчинаи Кулоб дирхамхое мебошанд, ки ин навъи дирхамхои сомонии баландиёрро "исмоилй" меноманд. [2, 103-133]
Сиккахои се сулолаи дигар (Умавиён, Аббосиён, Саффориён) хеле камшумор буда, якчоя 2,0% -ро ташкил мекунанд. Аз байни онхо сиккахои Аббосиён каме сершумортар (0,164%) мебошанд. Илова бар ин дар ганчинаи мазкур хамагй як сиккаи "исёнгар" - дирхами Ахмад ибни Абдуллохи Хучистонй низ хаст, ки он 0,071%-ро ташкил медихад (ниг. чадвали 1).
№ Номи сулола Шумораи сиккахо % +/-
1 Умавиён 1 0,071
2 Аббосиён 23 1,71
3 Саффориён 4 0,28
4 Дирхами исёнгар 1 0,071
5 Сомониён 1370 97,9
Х,амагй 1399
Чи тавре аз чадвали №1 маълум мешавад, дар таркиби ганчинаи Кулоб хамагй як дирхами умавй, 23 дирхами аббосй, чор дирхами саффорй ва як дирхами "исёнгар" мавчуд аст. Шоистаи ёдоварист, ки то ёфт шудани ганчинаи Кулоб сиккахои куфии аз дигар ёдгорихо ва мавзеъхои Точикистон ва Осиёи Миёна кашфшуда аз чониби В. В. Бартолд [3, 348], Е. Массон [4, с. 101-110 ], О. Смирнова [5, 173 ], Е.А. Давидович [6, 462], Кончнев [7, 36-38], Биков[8, 87-113], Г.А. Федоров - Давыдов [9, 34-41], Д. Довудй [10, 108-110, 57-61, 73-75, 149-202, 102-138, 52-56, 170 ], Т. Ерназарова [11, 6770] ва дигарон тахкик ва чоп шудаанд. Аммо тахкик ва чопи дирхамхои ганчинаи Кулоб хамчун маводи нави илмй ахмияти хоса дорад ва дар маколаи мазкур ба истиснои сиккахои сомонй натичаи тахкики дирхамхои уммавй, аббосй ва саффории ин ганчина оварда мешавад.
Панч сиккаи зарбнашуда, ки болояшон суфта ва бекатиба мебошад, ба ин ^исоб дохил намешаванд.
Дирхами умавй
Дар ганчинаи Кулоб дамагй як дирдами умавй мавчуд аст, ки он 2.25 гр вазн ва 26 - 27 милиметр диаметр дошта, навиштораш чунин аст: Руи сикка ( аверс). Навиштачоти марказ: а] V / »л^ / VI V
(тарчума: Нест Худое чуз Аллод, Уст ягона, нест шарике мар Уро). Навиштачоти мудаввари атрофи марказ:
¿цтпп J ¿21 ( jJ■лJJ) ^^^
(тарчума: Ба номи Аллод. Ин дирдам соли 92 дар Дукуз (Румуз) зада шуд). Пушти сикка (реверс). Навиштачоти марказ: А] / ¿^ j л!^ /^ лЬ лд^И / ^ .ь.1 ^
(тарчума: Аллод ягона аст. Аллод бениёз аст. На зоянда аст ва на зода шуда. Ва мар Уро деч дамтое нест).
Навиштачоти атрофи марказ:
(тарчума: Мудаммад фиристодаи Аллод аст. Уро барои раднамой ва дини дак фиристод, то онро бар хдмаи динх,о пируз гардонад, агар чй мушрикон написанданд).
Чи тавре дар акс мебинем ин сикка аз ду чой сурох карда шудааст. Як сурох болои вожаи сурохи дигар поёни калимаи чойгир аст.Дар он мисли аксар дирдамдои умавй номи халифа ё ягон докими дигар навишта нашудааст. Соли зарби он соли 92/710-711 мебошад. Номи зарробхона, аз чор дарф иборат буда равшан ва хоно навишта шудааст, аммо шинохти он душвор мебошад. Ч,олиб он аст, ки шакли навишти номи зарробхона аз кисматдои дигари навиштачоти ин сикка, ки бо хатти куфй ичро шудаанд, фарк дорад. Он на бо хатти куфии аслй, балки бо куфии моил ба хатти насх навишта шудааст. Хусусияти дигараш он аст, ки дар поён ва болои дарфдои он нукта гузошта шудааст. Ин дар долест, ки дар дирдамдои умавй маъмулан нукта гузошта намешуд. Дар ин калима як нукта дар зери дарфи якум, ду нукта дар болои дарфи дуюм ва як нукта дар болои дарфи охирин, яъне чорум гузошта шудааст. Ба назар чунин мерасад, ки ин нуктадо огодона гузошта шудаанд, яъне марбут ба дарфдо мебошанд ва хусусияти ороишй надоранд. Бо назардошти ин нуктадо хониши "би Рукуз" ? ё "би Ракуз"? вокеъитар ба назар мерасад. Шакли
"Дукуз" чандон боварибахш нест, чунки дарфи "д" ^ дар кисматдои дигари навиштачоти ин сикка шакли дигар дорад. Аммо эдтимоли Дукуз хондани он низ
By^yg gopag. PaMy3 xoHgaHH hh KaiHMa hh3 hmkoh gopag. Xyioca gap aHHH 3aMOH ce xoHHmH hh hom hmkoh gopag - flyKy3, PyKy3 e PaMy3.
CuKKamuHocu to^hk fl.floBygH maKjiH PaMy3po gypycTTap myMypga, ohpo maKjH hxthcop Ba e apaSumygau homh maxpu PaM -X,ypMy3g MemyMopag, kh oh gap bhiohth ^aHySy rapSuu Эpон gap Xy3HCTOH ^iaMH KagHMa) ^oftrup acT. Hh 3appo6xoHa gap gaBpau CocoHueH aMai MeKapg [10, 33-34].
Xyioca aix,oi maKiu gypycT Ba hhx,ohh xoHumu hh hom By^yg Hagopag. Mactaiau napo homh 3appo6xoHa 60 xaTTH gurap HaBHmTa mygaacT, hh3 a3 MyaMM0x,0e MeSomag, kh gap OHHga Song x,aiiH xygpo e6ag.
Hh gup^aM gy cypoxu xypgu pocTKyH^aHaMO gopag, kh gap gy KaHopu MyTaKoSui ^oftrup MeSomaHg. Ohx,o gap KaguM 6a MaKcagu x,aMnyH opoumoT ucTH^oga SypgaHH hh gupx,aM Kapga mygaaHg. CuKKa e gap x,aMeiu Myx,pax,0H 3eSu rapgaH 0Be30H SygaacT e gap ac6o6u gurapu opoumH 60 Mexna nacnoHga myga SygaacT. CuKKax,0H cypoxgop gap TapKuSu raH^HHax,0H 3aM0Hx,0 Ba KHmBapx,0H ryHoryH e$T MemaBaHg. Ohx,o gy Mapxuiau MaB^yguHTpo a3 cap Mery3ap0HaHg: flap Mapxuiau HKyM ohx,o So hh e oh caSaS a3 My0MHi0T SepyH myga x,aMnyH opoumoT ucTH^oga Sypga MemaBaHg, atHe aMaiaH a3 BO^ugu nyiH Sa 3eBap, atHe opoumoT TaSgui MeeSaHg. flap Mapxuiau gyroM эx,тнмоI SuHoSap KaMSygu nyiH ohxopo a3 opoumoT ^ygo Kapga gySopa Sa MyoMHiOTH nyiH Bopug Mec03aHg, atHe x,aMnyH nyi ucTH^oga Sypga MemaBaHg Ba ohx,o gySopa cu^aTH aciHH xygpo naHgo MeKyHaHg. Hh aHgemax,opo oh hh3 hh3 TaKBHHT Megux,ag, kh hh gupx,aMH yMaBH, kh coih 92/710-11 3aga mygaacT, gap raH^HHau KyioS KaguMTapuH Syga, SaHHH oh Ba gyroMHH cuKKau KaguMTapuHH hh raH^HHa, kh coih 134/751-52 SapoBapga mygaacT, 42 coi $ocuia acT. Hh caHag x,aM ryB0x,H oh acT, kh hh cuKKa MyggaTH gap03 gap My0MHi0T HaSyga, TaKpuSaH Satgu coih 3apSu gyroMHH cuKKau KagHMTapuHH raH^HHa, atHe Satgu coih 134/751-52 gySopa Sa My0MHi0T SapramTaacT.
flnpxaMxoH A66ocHeH. flap raH^HHau KyioS 23 gupx,aMH aSSocH MaB^yg acT, kh 0,164% -po a3 MHKgopu yMyMH TamKHi MeKyHaHg. flap gy gupx,aM, kh coix,oh 134 /751752 Ba 145/762-763 gap maxpu Eacpa 3apS mygaaHg, homh xaiu$ax,0 HaBHmTa HamygaacT. ^k gupx,aM a3 homh nucapu xaiu^a ai-MycTatHH ai-ASSoc hShh (Amhp) ai-MytMHHHH gap fflom coih 250 / 864-865 3apS mygaacT. fl,Hpx,aMx,0H SoKHMOHga a3 homh xaiH$ax,0 ai-MytTa3, ai-MytTaMHg, ai-MytTa3Hg, ai-MyKTa^H Ba ai-MyKTagup gap coixoh 251/ 865 - 296 / 908-909 gap max,px,0H MagHHaTyccaiOM, HhchShh, Ax,bo3, H,ypam?, Humonyp, naH^xup, fflom Ba CaMapKaHg SapoBapga mygaaHg. A3 hh Hyx, max,p gy agagam gap HpoK, gy agagam gap Эpонн FapSH, gy agagam gap XypocoH Ba gy agagam gap MoBapoyHHaxp ^oftrup SygaHg. A3 x,aMa SemTap cHKKax,0H fflom (5 goHa) Ba Satgu oh cHKKax,0H MagHHaTyccaiOM, atHe Bargog (3 goHa) MeSomaHg Ba Sa EacpaBy HhchShh gy cuKKaH Ba Sa max,px,0H SoKHMOHga hk cuKKaH pocT Meoag.
A3 ihx,03h coimyMopH (xpoHOiorua) gy gup^aMH Eacpa HucSaT Sa gurap gupxaMx,0H aSSocuH raH^HHa xeie KaguMTap Syga, Sa coix,oh 134 /751-752 Ba 145 / 762-763 TaaiiyK gopaHg, ^ocuiau 3aM0HH SaHHH oh^o Ba gurap gup^aM^OH aSSocuu raH^HHa 105 coipo TamKHi MeKyHag. B0KHM0Hga gup^aM^OH aSSocuu raH^HHa rypy^u HucSaTaH HKiyxTpo TamKHi Kapga, Sa coix,oh 250 / 864-865 - 296 / 908-909 MaHcySaHg.
HyKTau gurapu ca30B0pu egoBapH oh acT, kh gap cuKKau fflom, kh coih 250 / 864865 a3 homh xaiu^a ai-MycTatHH Ba nucapu y "ai -ASSoc hSh aMup ai-MytMHHHH" 3aga mygaacT, homh aMupu comohh, kh gap hh BaKT capgopu cyioia Ba xokhmh CaMapKaHg Syg, eg HamygaacT. Homh xaiu^a gap nymTH cuKKa Ba homh nucapam gap
рУи сикка навишта шyдааст. Сиккадои дигар низ маълyманд, ки дар шадрдои гуногуни хилофат, аз чумла дар Самарканд, соли 250/864-865, Самара, соли 250/864865, Арминия соли 249/863-864 аз номи ин халифа ал-Мyстаъин ва вориси y "ал -Аббос ибн амир ал-муъминин" зада шyдаанд. Аз ин чо ба хyлосае омадан мумкин аст, ки номи ал-Аббос дар ин сиккадо, аз чумла дирдами Шош дамчун вориси тахт ёд шудааст. Мутобики баъзе маълумоти сарчашмадои хаттй дар ин сол амаки амир Наср ибни Адмад Мудаммад ибни Нуд докими Шош буд [12, 80-83].
Тавре ки маълум аст, Сомониён дар ибтидо тобеи докимони Хуросон - Тодириён буданд. Баъди пойтахти Хуросон-шадри Нишопурро ишгол кардани Саффориён ва бардам хурдани давлати Тодириён халифаи Багдод барои пеши роди нерумандшавии ин сулоларо гирифтан соли 875 ба амир Наср, ки сардори сулолаи Сомониён буд, фармон фиристода, уро докими Мовароуннадр таъин мекунад. Сомониён, ки то ин замон дукуки тандо сиккаи мисй бароварданро доштанд, акнун метавонистанд дар каламрави давлаташон аз нукра ва тилло низ сикка бароранд. Дар робита ба ин дирдамдои аббосии ганчинаи ^лоб, ки баъди соли 875 дар Шош бароварда шудаанд, чолиб мебошанд. Ондо дар солдои 270/883-884, 277/890-91, 288/ 900-901 (раками осорхонавиашон: KB-15409/13, KB-15409/16, KB-15409/20, KB-15409/21) зада шудаанд. Ч,олибияти ин сиккадо дар он аст, ки дар ондо тандо номи халифадо ал-Муътамид ва ал-Муътазид чойгир буда, номи амирони сомонй навишта нашудааст. Ба акидаи таърихшиносон ин падида сабабдои сиёсй дошта, муборизадои дохилисулолавии байни бародарон, писарони Адмад ибни Нудро инъикос менамояд. Наср ибни Адмад, ки докими Самарканд буд, баъди марги падараш Адмад ибни Нуд дар соли 864 сардори сулола интихоб мешавад. Дар Шош аввал амакаш Мудаммад ибни Нуд ва баъди у бародараш Яъкуб доким буданд. Мудаммад ибни Нуд Насрро дамчун сардори сулола эътироф карда, аз номи у сиккадои мисй мебаровард. Аммо бародараш Яъкуб уро дамчун сардори сулола эътироф накарда, аз номи худаш сикка мебаровард [13, 80-83]. Дар робита бо гуфтадои боло як дирдами дар Шош соли 270 / 883-884 зада шуда, ки дар руяш дар марказ зери калимаи тавдид номи Мудаммад навишта шудааст, чолиб мебошад. Ин сиккаро бо эдтимоли зиёд ба Мудаммад ибни Нуд нисбат додан мумкин аст, аммо ба шарте ки дукмронии у то соли зарби он давом карда бошад. Бокимонда дирдамдои Шош бе номи амири сомонй, бо эдтимоли зиёд дар давраи дукмронии Яъкуб ибни Адмад дар ин шадр бароварда шудаанд. Дар ин дирдамдо номи Яъкуб ибни Адмад навишта нашудааст.
Дар руи як дирдам бо номи халифа ал-Муътамид (256-279/870-892), ки сол ва чои
зарбаш суда шуда бокй намондааст, баъди номи халифа номи нима суда шуда......^I
Адмад ... ва дар пушташ номи .. j^lilI ва дар зери он боз як калимаи каме намоёни нохоно мавчуд аст. Дар робита бо ин сикка гуфтан лозим аст, ки яке аз докимони сулолаи Баничуриён, ки як сиккааш дар ганчинаи ^лоб низ даст, Адмад ибни Мудаммад ном дошт. Шояд ин сикка ба у тааллук дошта бошад.
Дирдами дигаре, ки тадти раками KB-15409/10 карор дорад, барои Осиёи Миёна хеле нодир аст. Зеро чунин сикка бори аввал дар Точикистон ёфт шудааст. Он 3,75 грамм вазн ва 23-24 милиметр кутр дорад ва навиштордояш чунинанд: Навиштори маркази руи сикка:
ji ^'ti« Â '¿jüI j ^IAII ^ '¿JÜI j JJ^JI
JJC jJ Лл^.1 ^ijJl
ji^Jl j
(тарчума: Бо пирузй/ Подшохй ва тавоной мар Аллохрост/ Неру ва тавоной мар Аллохрост/ Паймондор Ахмад писари Абдуллох / ва зафар). Навиштори мудаввари дарунй -jJ-A J jJJ^ J О-Д jjj-^j ^AjjJl l^A ^ij^
(тарчума: Ба номи Аллох. Ин дирхам дар Нишопур соли 268 зада шуд). Навиштори мудаввари берунй кисман суддашуда ба шакли зер бокй мондааст: ...JJ^JJ j jli&Jl jA ^jjJ^ jA..
(тарчума: ...Касоне, ки аз кофирон назди шумоянд, ва дарёбанд.....).
П.с. Навиштачоти марказ:
aJiUniJl J / ^Jl JAJXAJI / Jj^j Лд^д / Vl V / j^jJlj
jAjJb
Л1 Vl ^l V
Jj^lj ЛА^А
^Jl JAJXAJI
O^TnlJl J
(тарчума: Бо хумоюнй/ Нест Худое ба чуз Аллох/ Мухаммад фиристодаи Аллох аст/ ал-Муътамид илал-Лох/ ва некбахтй).
Эзох: Дар кисми поёнии катибаи марказй нукта мавчуд аст.
Навиштори мудаввари берунй кисман суддашуда ба шакли зер бокй мондааст: ...
... JlkJl ^JjJ jA Jjj J jA ^JAJI ... ^JJl.
(тарчума: Бор Илохо... Эй (дорандаи) подшохй, ба хар касе ки бихохй (подшохй) бидихй ва хар киро хохй, хор бинмой ва хама накуихо ба дасти туст...).
Яъне ин дирхам соли 268/881-882 бо зикри номи халифа ал-Муътамид ва Ахмад ибни Абдуллох дар Нишопур зарб шудааст. Дар ин солхо Нишопур дар дасти сулолаи Саффориён буд, аммо номи сардори ин сулола Амр ибни Лайс (265-288/ 879901) дар ин дирхам ёд нашудааст. Сабаб дар он аст, ки ошубгарони Нишопур бо сардории Ахмад ибни Абдуллохи Хучистонй соли 875 бар зидди Саффориён шуриш бардошта, аз итоати у мебароянд ва Хучистониро хокими Нишопур эълон мекунанд ва у то соли 882 дар инчо хукмронй мекунад.
Дирхами дигари мавриди таваччух (КВ-15409/19) аз номи халифа ал-Муътазид (солхои 279-289/892-902) дар соли 284/898 зада шудааст. Номи зарробхона (^j^) равшан ва хоно аст, аммо шинохташ ва муайянкунии мавзеъи чойгиршавиаш мушкил
ва то чое бадсбарангез мебошад. Номи шадр аз се дарф иборат буда, пеш аз он калимаи мадинат истодааст. Зодиран он ба назар •Цг'* "Мадинату Чураш"
мерасад. Шадри Чураш дар дудуди Иорданияи имруза чойгир аст ва дар замони Умавиён ва Аббосиён дар он сикка зарб мешуд. Аз руи тарзи навишти дарфдо ва равиши ондо ин хониш дуруст ба назар мерасад. Аммо як чиз дар ин сиккадо бадснок менамояд. Гап дар сари он аст, ки дар руи ин дирдам зери калимаи тавдид номи Мудаммад ибни Адмад навишта шудааст.
Цадвали 2. Дируамуои аббосии ганцинаи Кулоб
№ Номи халифа Номи воли Сол Зарробхона
1 - - 134/751-752 Басра
2 - - 145 / 762-763 Басра
3 ал-Мустаъин ал-Аббос бини (Амир) ал-муъминин 250 / 864-865 аш-Шош
4 ал-Муътаз - 251?/ 865 Нисибин
5 ал-Муътаз - 2...
6 ал-Муътаз - 25...
7 ал-Муътамид - 253?/867 Панчдир
8 ал- Муътамид - 260 / 873-874.
9 ал-Муътамид Адмад ибни Абдуллод 268/881-882 Нишопур
10 ал-Муътамид - 270 / 883-884 Адвоз
11 ал-Муътамид - 270 / 883-884
12 ал-Муътамид Мудаммад 270 / 883-884 аш-Шош
13 ал-Муътамид (?) - -
14 ал- Муътамид (?) - - -
15 ал-Муътазид - 277 / 891 аш-Шош
16 ал- Муътазид - 281 /895 Мадинатуссалом
17 ал-Муътазид - 282 / 896 Мадинатуссалом
18 ал-Муътазид 284 / 898 Чураш (?)
19 ал-Муътазид - 286 /900 аш - Шош
20 ал-Муътазид - 288 / 900-901 аш-Шош
21 ал-Муътазид - 279 / 892-893 Самарканд
22 ал-Муктафй - 293 / 905-906 Нисибин
23 ал- Муктадир 296 / 908-909 Мадинат ал -салом
24 ал-Мътамид ё ал-Муътазид (?) - - -
Дар ганцинаи Кулоб дирдамдое дастанд, ки ба сулолаи Баничуриён тааллук дошта, дар ондо дамин ном навишта шудааст.
Ин чо саволе ба миён меояд, ки оё дар дар ду намуд сиккадо як шахс ё шахсони гуногуни дамном ёд шудаанд. Дар долати пазируфтани фарзияи дуюм Мудаммад ибни Адмад докими шадри Чураш будааст. Дар сурати кабул кардани фарзияи якум
БНап/хоиа А. Q. Dirhams of Ommeyads, Abbasids and Saffarids т ^ЪЬ Treasure
номи зарробхона бояд дигар хел хонда шавад, чунки докимияти Баничуриён дар дудуди Хуросони Шаркй буд, аммо шадри Чураш дар Шарки Наздик чойгир буд. Ба наздикй акси як дирдами ин шадр дастраси мо шуд, ки он дам соли 284/898 зарб шуда, дар як тарафаш Мудаммад ибни Адмад ва дар тарафи дигараш номи амири сомонй Адмад ибни Исмоил навишта шудааст. Аз ин баромеояд, ки сиккаи мазкур дар яке аз шадрдои тобеи Сомониён зарб шудааст ва номи зарробхона зодиран ба Чураши Иордания монанд аст.
Дирхамхои Саффориён. Дар ганчинаи Кулоб дамагй 4 дирдами саффорй даст, ки аз микдори умумй 0, 28 % ташкил мекунанд. Х,амаи ондо аз номи Амр ибни Лайс зада шудаанд. Сол дар ду сикка ва номи зарробхона дар се сикка бокй мондааст (Чадвали 3). Дар як сикка (КВ-15409/26) номи ду халифа дар руй ва пушти сикка навишта шудааст, аммо номи халифаи дуюм дуруст хонда намешавад ва эдтимоли Муътаз будани он низ кам аст. Сикаи № КВ-15409/28 дар ду канори мутакобилаш яктои сурох дорад. Яъне ин дирдам монанди дирдами дар боло ёд шудаи аббосй як муддат аз муомилот берун шуда дамчун асбоби ороишй истифода шудааст ва баъдтар дубора ба муомилот баргардонда шудааст.
Чадвали 3. Дируамуои саффории ганцинаи Кулоб
№ Номи халифа Номи воли Сол Зарробхона
1. ал-Муътамид ва ал - Муътаз (?) Амр ибни [Лайс] 277 / 891 Шероз?
2. ал - Муътазид Амр ибни Лайс 289 / 901-902 Нишопур
3. ал-Муътазид Амр ибни Лайс Балх?
4. ал- Муътазид Амр (ибни Лайс)
Дирдамдои саффории ганчинаи Кулоб дар се шадр - Нишопур, Ш Иероз(?) ва Балх
(?) зада шудаанд. Тавре ки маълум аст, Нишопур пойтахти Саффориён буда, Шерозу Балх дар итоати ондо буданд.
Сиккадо каму беш суда шудаанд ва ин нишонаи он аст, ки ондо муддати дароз дар муомилот будаанд ва бинобар соиш хурдан навиштадояшон кисман нохоно шудааст.
Мавчуд будани дирдамдои Умавиён, Аббосиён ва Саффориён дар таркиби ганчинаи Кулоб аз мавкеи муайяни сиёсии ин сулоладо дар минтакаи Кулоб ва дар муомилоти пулй дар гардиш будани сиккадои ондо дарак медидад. Мавчудияти нуктадо дар катибаи куфии дирдами соли 92 дичрй хулосаи мудаккикони катиба-шиносро доир ба пайдоиши нукта дар хатти куфй тагйир медидад, ки ин макола мачоли ин бадсро надорад.
Пайнавишт:
1. Шарифзода А.К. Новый монетный двор Саманидов // Сообщения Национального музея Таджикистана. - Душанбе, №2, - 2017. - С. 167-172.
2. Давидович Е.А. Денежное обращение Мавераннахра при Саманидах / Е.А. Давидович //
НЭ, VI. - М., 1966. - С. 103-133.
3. Бартольд В.В.Неизданный саманидский фельс// Сочинения. -М. Т..IV, 1966. - 348 с.
4. Массон М.Е. Кладик саманидских дирхемов конца X в. из пригорода старого Мерва / М.Е. Массон // Эпиграфика Востока, вып. XVII. - М., 1966. - С. 101-110.
5. Смирнова О.И. Каталог монет с городища Пенджикент.-М.,1963.- 201 с.
6. Давидович Е.А. Клады древних и средневековых монет Таджикистана.- М., 1979.- С. 462.
7. Кочнев Б.Д. Клады серебряных монет X в. из Узбекистана // Четвертая Всероссийская нумизматическая конференция (тезисы докладов), г. Дмитров, 1996 г. - М., 1996. - С. 36-38.
8. Быков А.А. Новый клад медных куфических монет из Таджикистана / А.А. Быков // Труды отдела нумизматики ГЭ. Т.1. -М., 1945. - С. 87-113.
9. Федоров - Давыдов Г.А. Клад золотых монет Х в. из Самарканда / Г.А. Федоров -Давыдов //Историко-археологический сборник. -М., 1962. -С. 34-41.
10. Довутов Д. Ещё один саманидский фельс монетного двора города Ходжента / Д. Довутов //Исследование по истории и культуре Ленинабада. - Душанбе, 1986. - С. 108110; Довутов Д. Саманидская монета монетного двора Чаганияна/Д. Довутов // Ахбо-ри АФ РСС Тоцикистон. Серия востоковедения, истории, филологии. - 1988. - № 2 (10). - С.59-61; Довутов Д. Медный чекан Хуталя при Саманидах / Д. Довутов // Ахбори АФ РСС Тол>икистон. Серия востоковедения, истории, филологии. - 1989. -№ 4 (16). - С.73-75; Довуди Д. Денежное обращение древнего и средневекового Хатлона (V в. до н.э. -начало XX в. н.э.) / Д. Довуди. - Душанбе, 2006. - С. 149-202; Довуди Д. Монетные клады Таджикистана / Д. Довуди. - Душанбе, 2009. - С. 102-138; Довуди Д. Сиккауои Хисори Шодмон / Д. Довуди. - Душанбе: Эр-Граф, 2015. - С. 52-56., Довуди Д. Бухар-худатские, сасанидские и омейядские дирхемы Таджикистана.-Душанбе, 2018- С. 170
11. Довуди Д. Бухархудатские, сасанидские и омейядские дирхемы Таджикистана.-Душанбе, 2018- С. 33-34.
12. ГафуровБ. Таджики, древнейшая, древняя и средневековая история.-М., 1972.-658 с.
Reference Literature:
1. Sharifzoda A.K. New Samanid Mint // Reports of the National Museum of Tajikistan. -Dushanbe., №2, 2017. - PP. 167-172.
2. Davidovich Ye.A. Money circulation of Maverannahr under the Samanids / Ye.A. Davidovich //NE, VI. -M., 1966. - PP.103 - 133.
3. Bartold V.V. Non-Edition Samanids || Compositions. -M., - V. IV., 1966. - 348pp.
4. Masson M. Ye. Small Treasure of Samanids' Dirhams of the End of the X-th Century from the Suburb of Old Merv / M.Ye Masson // Epigraphics of the East, Issue XVII. - M., 1966. - PP. 101-110
5. Smirnova O.I Catalogue of Coins from the Settlement of Ancient Panjakent. - M., 1963.201 рр.
6. Davidovich Ye.A. Treasures of Ancient and Medieval Coins of Tajikistan. - M., 1979.-P. 462.
7. Kochnev B.D. Treasures of Silver Coins of the X-th Century from Uzbekistan // The fourth All-Russian Numismatic Conference (abstracts), Dmitrov, Moscow oblast 1996 - M., 1996. - pp. 36 - 38.
8. Bykov A.A. A New Treasure of Copper Kufic Coins from Tajikistan / A.A. Bykov // Proceedings of the Department of Numismatics G.E. from State Hermitage. V.1. - M., 1945. - pp. 87 -113.
9. Fyodorov-Davydov G.A. Treasure of Gold Coins of the X-th Century from Samarkand / G.A. Fyodorov-Davydov // Historical and Archaeological Collection. - M., 1962. - pp. 3441
10.Dovutov D. Another Samanid Feld of the Mint of the City of Khodzhent / D. Dovutov // Research on the History and Culture of Leninabad. - Dushanbe, 1986. - PP. 108-110;
Dovutov D. The Samanid Coin of the Chaganian Mint / D. Dovutov // Reports of Tajik SSR Academy of Sciences. A Series of Oriental Studies, History, Philology. - 1988. - № 2 (10). - PP. 59-61; Dovutov D. Copper Khutalya's Minting under the Samanids / D. Dovutov // Reports of the Tajik SSr Academy of Sciences A Series of Oriental Studies, History, Philology. - 1989. No. 4 (16). - PP.73-75; Dovudi D. Monetary Curculation of Ancient and Medieval Khatlon (V-th entury BC - Beginning of the XX-th Century AD) / D. Dovudi. - Dushanbe, 2006. - PP. 149 - 202; Dovudi D. Coin Treasures of Tajikistan /D. Dovudi. - Dushanbe, 2009. - PP. 102 - 138; Dovudi D. Coins of Hissar Shodmon / D. Dovudi. - Dushanbe: Er-Graf 2015. - PP. 52-56., Dovudi D. Bukharhudat, Sasanid and Ommayyad Dirhams of Tajikistan. - Dushanbe, 2018. - P. 170.
11. Dovudi D. Bukharhudat, Sasanian and Omeyad Dirhams of Tajikistan. - Dushanbe, 2018. - PP. 33-34.
12.Gafurov B. Tajiks, the Ancientest, Ancient and Medieval History. -M., 1972.- 658pp.
