CC BY
8ОБ ОСОБЕННОСТЯХ ПАРАДИГМАТИЧЕСКИХ И СИНТАГМАТИЧЕСКИХ ОТНОШЕНИЙ УЗБЕКСКИХ ГЛАСНЫХ ФОНЕМ
В статье рассматриваются парадигма и парадигматические отношения, синтагматика и синтагматические отношения, а также функционирование их языковых уровней, которые важны для определения системной природы языка и его уровней.
Ключевые слова. Система, лингвистические отношения, парадигма, парадигматические отношения, синтагматика, синтагматические отношения, языковые уровни, фонемы, уровень языковых фонем, морфема, уровень языковых морфем.
ABOUT THE FEATURES OF PARADIGMATIC AND SYNTHAGMATIC RELATIONSHIPS OF UZBEK VOICES
The article discusses the paradigm and paradigmatic relations, syntagmatics and syntagmatic relations, as well as the operation of their language levels, which are important in determining the systemic nature of language and its levels.
Кey words. System, linguistic relationship, paradigmatics, paradigmatic relationship, syntagmatics, syntagmatic relationship, language levels, phoneme, level of language phonemes, morpheme, level of language morphemes.
Сведение об авторах:
Бердиалиев А. - доктор филологических наук, профессор кафедры «Узбекский язык и методика его преподавания» Худжандского государственного университета имени академика Б. Гафурова.
Юнусова З.У. - соискатель кафедры «Узбекский язык и методика его преподавания» Худжандского государственного университета имени академика Б. Гафурова.
About the authors:
Berdialiev A. - Doctor of Philology, Professor of the Department of «Uzbek Language and Methods ofits Teaching», Khujand State University named after academician B. Gafurov.
Yunusova Z. U. - Applicant-researcher of the Department of «Uzbek Language and Methods of its Teaching», Khujand State University named after academician B. Gafurov.
ХУСУСИЯТ^ОИ ФАРККУНАНДАИ ^УМЛАИ ПАЙРАВИ ТАРЗУ АМАЛИ ЗАБОН^ОИ
ТОЧДКИ ВА АНГЛИСЙ
Давлатов Н.М.
Донишгоуи давлатии омузгории Тоцикистон ба номи С. Айни
Чумлаи пайрави тарзи амал дар хайати чумлаи мураккаби тобеъ тарзу тарик ва холату вазъияти вокеъ гардидани амали сарчумларо шарх медихад. Фикру андешахои забоншиносон рочеъ ба таърифу тавсфи чумлаи пайрави тарзу амал якранг нест.
Забоншиносон А. Мирзоев, Ш. Ниёзй, М. Гафуров дар «Грамматикаи забони точикй» чумлаи пайрави тарзи амалро ин тавр шарх медиханд: «Баъзе чумлахои пайрави тарзи амал аломат ва ё амалро аз чихати сифат не, балки аз чихати микдор маънидод мекунанд» Забоншинос Ф. Зикриёев низ ба тахкики чумлахои пайрави хол, тарзи амал ва монандй даст задааст, ки аз нигохи эшон таснифи чумлахои мураккаби тобеи забони точикй дорои ахамияти хос аст. Мавсуф дар баробари тахлили чумлахои мураккаби тобеъ, хамчунин кайд менамояд, ки «Дар забони точикй чумлахои пайраве низ вучуд доранд, ки онхо ба аъзохои чудогонаи сарчумла тобеъ ва хамвазифа набуда, ба мохияти умумии сарчумла алокаманд мебошанд» [10;167].
Забоншиносон Ш. Бобомуродов ва З. Мухторов дар «Фарханги забоншиносй» таърифи зерини чумлаи пайрави тарзи амалро пешниход мекунанд: «Чумлаи пайраве, ки тарзу тарики вокеъ гардидани амали сарчумларо шарх медихад ва ба саволхои чй тарз?, чй тарик?, дар кадом холат? чавоб мешавад» [3;380].
Забоншиносон мавкеи пайвандакхоро дар созмони чумлаи пайрави тарзи амал яке аз воситахои мухим медонанд. Бархе аз мухаккикон бар он акида буданд, ки меъёри ягонаи таснифи чумлахои пайрав тарзи амал - ин танхо пайвандакхои тобеъкунанда ба шумор мераванд.
Лозим ба ёдоварист, ки микдори пайвандакхое, ки дар ташаккули чумлахои пайрави тарзи амал иштирок мекунанд, дар китобу дастурхои таълимй яксон набуда, яъне чудогона мухталиф шарху тавзех дода мешаванд.
Аз тахлилу баррасии сарчашмахо аён гардид, ки чумлаи пайрави тарзи амал ба сарчумла ба воситаи пайвандкхои «ки», «ба тавре ки», «ба тарзе ки», «дар хрлате ки», «дар вазъияте ки», «бе ин ки», «бе он ки», «ба тартибе ки», «чунон ки», «гуё ки», «мисли он ки» пайваст мешавад.
Х,оло зарур мешуморем, ки назару андешахои худро рочеъ ба сохта шудани якчанд пайвандаки таркибй(«дар хрлатеки», «дар вазъияте ки», «ба тавре ки», «дар тарзе ки», «бе он ки» «бе ин ки»), киин намуди чумлаи пайрав ба воситаи пайвандаки «ки», ки мавсуф дарифодаитобишхоигуногунимаънова вижагихои услубй накши мухимеро мебозанд, баён намоем:
1.Пайвандаки «ки» яке аз пайвандакхои сермахсул ва серистеъмол дар созмони чумлахоипайравитарзи амал ба шумор меравад. Чумлаи пайрави тарзи амал ба воситаи пайвандаки «ки» ба эзохи калимахои хамнисбат, ки дар сарчумла ба вазифаи холи тарзи амал омада,маънои пайвандаки мазкурро равшану возех мегардонад, истеъмол мешавад: «Дар ру ба руи созандагон - дар поёни суфа чавони баландкомате, ки миёнаш аз руй бастагй буд, дар ду дасти худ ду чуфт кайрокча гирифта онхоро ба хам зада, аз онхо мувофики оханги дойра ва накора садо мебаровард ва ракс мекард» (Ёддоштхо, сах. 18). Шояд инхо хам устову мардикороне бошанд, ки дар вай кор карда аз вай музд талаб карда бошанд - гуфта фикр баён намудам (Ёддоштхо, сах. 196 чил. 2). - Дуруст аст, ки инхо хам аз чумлаи хамон касоне мебошанд, ки дар вай кор кардаанд (Ёддоштхо, сах. 196 чил. 2).
Чун сухан аз корбудрди пайвандаки «ки» дар созмони чумлаи пайрави тарзи амали забони точикй рафт, ин чо мехохем аз хусуси корбасти муодили англисии пайвандаки мазкур, ки дар забони англисй «that» аст, таваккуф намоем. Чунончй: «I thought that the two of them had gone off with the musician, leaving me behind, and I was jealous» [40] - «Аз набудани онхо дар дили ман хисси рашк пайдо шуд: ман гумон кардам, ки онхо маро партофта худхошон бо созандагон рафтаанд» (Ёддоштхо, сах. 21). Дар харду чумлаи овардашуда, пайвандакхои «that» ва «ки» вазифаи якрангро, яъне пайваст намудани сарчумла ба чумлаи пайравро ичро намудаанд, ки ин аз шабохат дар корбурди пайвандакхо дар созмони чумлахои пайрави тарзи амал шаходат медихад.
2. Пайвандакхои дигаре, дар чумлахоипайрави тарзи амали забони адабии точик истифода мешаванд, инхо «ба тавре ки»,«ба тарзе ки» буда, одатан дар нутки китобатй истеъмол мегарданд. Мутаасифона дар китоби «Синтаксиси забони точикй» ва «Очеркхо» ин намуди пайвандакхо танхо ба боби чумлаипайравимонандйдохил карда шудаанд. Пайвандакхои«ба тарзе ки» ва «ба тавре ки» бо пайвандаки «гуё» як шуда, тарзи амалро ба воситаи монандкунйшарху эзох медиханд: Ятим, ки ин холро дида чашмонаш сиёх рафта сараш гаштан гирифтааст, гуё осмон ба сари у фуру омада монанди санги осиё гардида танашро гандумвор орд мекарда бошад, тамоми баданаш ба ларзиш даромадааст. (Ёддоштхо, сах. 60). Миршаб табарзини худро ба даст гирифта ба пеши даста гузашт ва у баъди аз тахтапул ба майдони Регистон фуромадан, гуё ки ба пиёдагардй, оби шикамаш кам мешуда бошад, ба асп савор шуд. (Ёддоштхо, сах. 172-173 чил. 2). Агар хурсандии ту бо нест шудани ман муяссар мешуда бошад, ман тайёрам, ки дархол худро халок намуда нест кунам, хеч набошад хамин холи хозир сарамро гирифта аз ин чойхо шиб шавам, ба тарзе ки баъд аз ин хеч кас ному нишони маро аз ин чойхо наёбад ва агар мурда хок шавам гарди ман ба домони поки ту нанишинад... (Ёддоштхо, сах. 234 чил. 2).
Тавре ки маълум аст, муодили пайвандакхои таркибии точикии «ба тарзе ки»,«ба тавре ки» гунаи англисии «so that, thus, hence, therefore, in this way, in that way» ба шумор меравад. Доираи истеъмоли ин навъи пайвандакхо дар созмони чумлахои пайрави тарзи амали забонхои мукоисашаванда хеле доманадор аст, ба монанди: «Because of this she always slept on her back with pillows under her head and more pillows under jer legs, so that she maintained lying down the same posture as when standing up» [60] -«Бинобар ин, у хамеша руйнокй мехобид, чунон ки дар зери сараш болиштхоро баланд мегузошт, инчунин дар зери ронхояш хам болиштхои баланд мениход ва ба ин тарз мувозанаи комати хамгаштаи худро дар вакти хобидан нигох медошт» (Ёддоштхо, сах. 39). Х,адаф аз баёни чумлаи фавк дар он аст, ки дар хар ду забон хам, пайвандаки англисии so that ва муодили точикии он - чунон ки ифодакунандаи тарзу амал ба шумор меравад.
Дар баъзе чумлахои пайрави тарзи амал метавон ду пайвандакро мушохида намуд, ки хар яке аз онхо вазифахои мушаххаси худро сохибанд: Аз хама зиёдтар тарафи дахон ва зери бинии у ачиб буд: ЧOFи зерини у гуё ки нуг надошт, ё он кисми чоFашро ки дар манахи у дар забони адабй «занах» меноманд, гуё аз пеши лаби зеринаш тамоман бурида гирифта ба чои буридашуда як парча чарми сиёхеро духта, ё часпонда монда буданд (Ёддоштхо, сах. 191 чил. 2).
Аз зикри чанд нуктаи фавк мусаллам мегардад, ки яке аз пайвандакхои сермахсуле, ки дар созмони чумлахои пайрави тарзи амали забонхои фавкуззикр накши босазо доранд, ин пайвандаки англисии «as if» ва муодили точикии он «гуё ки» ба шумор мераванд: «My right arm felt as if it had been snapped off at the elbow and began to ache sickeningly, the still kicking up its hills alternaely to left and right, headed for home» [148] - «Дасти ростам, гуё ки вайро аз оринч шикаста ё бурида гирифта бошанд, чонгудозона дард кардан гирифт ва хар дар холате, ки дар хар халос задан ду пои пасашро ба хаво баланд карда ба росту чап алвонч медод, ба тарафи хавлй рафт (Ёддоштхо, сах. 128). Чй тавре аз
чумлахои фавки забонхои мукоисашаванда аён гардид, пайвандаки номбаршуда дар хар ду забон хам бо вазифаи якранг истеъмол гардидааст.
3. Пайвандакхои таркибии «дар хрлатеки», «бе ин ки», «бе он ки» аз пайвандакхоисеристеъмолиин намуди чумлаипайрав махсуб ёфта, аз лихози истеъмол онхо одатан хоси услуби китобианд: У ин дафъа хам ба саломи онхо чавоб надод, лекин бе он ки ба руи касе нигох
кунад ва гуё ки худ ба худ гап мезада бошад, забонаш гирифта-гирифта........(Ёддоштхд сах.233). Он
одам бе он ки чашмашро кушояд ва ба тарафи саркарда нигох кунад, баъд аз лабони болову поёнашро ду-се бор лесидан, гуфт: (Ёддоштхд сах. 181 чил. 2). У когазеро аз даруни остини худ бароварда ба тарафи ман дароз кард ва ман бе он ки сар бардорам он когазро аз дасти у гирифтам (Ёддоштхд сах. 224 чил. 2). Духтари _ботамкин, баъд аз фурсате бе он ки сарашро рост кунад ва ба тарафи ман нигарад ба сухан даромад... (Ёддоштхд сах. 235 чил. 2).
Имруз дар аглаби маврид пайвандаки мазкур дар забони англисй дар шакли without корбурд мегардад: Without lifting his eyes from the loom my father asked me...(Yoddoshtho, p.46). - Падарам, бе он ки чашмашро аз тег (шона) ва моку барканда, аз кор бозистод, ба ман гуфт:....(Ёддоштхд сах. 23). This way we can get rid of all matchmakers without offending them (Yoddoshtho, p.75). - Ба хамин восита хар гуна хостгорро, бе он ки уро ранчонем, аз дари худ меронем» [Ёддоштхд сах. 43]. Яке аз тавофуте, ки дар корбурди пайвандаки мазкур дар забонхои мукоисашаванда ба назар мерасад, ин аст, ки дар чумлаи забони точикй пайвандак пас аз сарчумла омадааст, аммо дар чумлаи забони англисй бошад, холат баракс аст, яъне пайвандак пеш аз сарчумла омадааст.
Дар мукоиса бо дигар пайвандакхое, ки зикрашон рафт, пайвандаки «дар хрлате ки» хусусияти хосеро сохиб аст. Вакте ки дар дохили чумла пайвандаки мазкур мавчуд аст, ин аз он гувохй медихад, ки чумлаи пайрави тарзи амал хамеша холати мубтадои сарчумларо хангоми амал шарх медихад. Сухан дар он аст, ки дар гурухи чумлахои мураккаби тобеъ мубтадои сарчумла ва чумлаи пайрав бештар якранганд, аммо дар холати дигар будани мубтадои чумлаи пайрави тарзи амал хамон чумла холати мубтадои сарчумларо нишон медихад. Амалхои сарчумла ва чумлаи пайрав асосан дар замони гузашта ба вукуъ омаданро ифода менамояд ва пайвандаки «ба тавре ки» чумларо алокаманд мекунад, бештар пеш аз сарчумла ва ё пеш аз амали он меояд: «Вай ба руи меумонон зурабазураки табассум мекард, ба тавре ки уро дида рауми кас меомад. Ба уамин тарща уамаи чубщ бе он ки ба пои халифа озорерасонанд, шикаста пора шуда ба замин афтоданд (С.А.)»
Аз гунаи корбурди пайвандакхои таъкидшудаи чумлахои фавк истинбот мегардад, ки чунин чумлахои пайрави тарзи амал холатеро мемонанд, ки хабари онхо бештар ба шакли замони гузаштаи хикоягии сигаи хабарии феъл ё ба шакли замони гузаштаи феъли «будан» ифода мешавад. Дар ин холат феъли «будан» ё ба вазифаи хабар ва ё ин ки хамчун феъли ёвари хабари номии он меояд.
Чумлаи пайрави тарзи амал бо пайвандакхои «бе ин ки» ва «бе он ки» ба шарте меояд, ки мубтадохои сарчумла ва чумлаи пайрав як бошанд. Дар таркиби пайвандаки мазкур пешоянди «бе» ишорат ба он мекунад, ки ба вукуъ омадани амали чумлаи пайрави макон дошта бошад хам, сарчумла бе ичрои он шарх меёбад. Боиси таваччух аст, ки хабари чумлаи пайрави тарзи амал дар ин холат дар шакли аорист ифода мешавад: Ман бе он ки кад рост кунам гаваккашон аз пасхамй худро бар болои хомаи рег гирифтам (Ёддоштхд сах. 227 чил. 2).
Яке аз аломатхои китобатие, ки чумлаи пайрави тарзи амалро аз сарчумла чудо мекунад, ин вергул ба шумор меравад. Чумлаи пайрави тарзи амал дар хайати чумлаи мураккаби тобеъ пеш аз сарчумла ё амали он чой мегирад. Агар бар эзохи калимаи хамнисбат омада бошад, пас аз сарчумла меистад: Хомидхоча бе он ки овоз барорад, аз дасти ман гирифта ишорат кард (С.А.). У дар уолате ки оташи хашми чашмонаш аз аввали уам зиёдтар гардида буд, ба ман нигоу карда аз цояш хест (С.А.) . Об ба тарзе баста шуд, ки як чакрааш уам аз замин боз пас намегашт (С.А.)
Дар забони англисй бошад, ин навъи чумла ба воситаи пайвандакхои as, as if, as though, that ва the way ба хамдигар пайваст мешавад.
Мухаккикони англисшинос намудхои зерини чумлаи пайрави тарзи амалро пешниход кардаанд:
1.Чумлаи пайрави тарзи амали намуди якум хабари сарчумларо ба воситаи нисбат додани баъзе хусусиятхо дигаргун месозад: I am sorry» I talked the way I did at lunch - Мебахшед, аз тарзи муоширатам бо шумо уангоми хуроки нисфирузи афсус мехурам. Аз тарчумаи чумлаи номбурда маълум мешавад, ки пайвандкхои дар як забон мавчудбуда ба забони дигар айнан тарчума намешаванд ва ин падидаро мо дар чумлаи «She cooks the turkey exactly as my mother did - У мурги марчонро, айнан, ба тарзе ки модарам мепухт, хамон хел мепазад»равшантар мушохида менамоем. Ба андешаи мо, ба чои пайвандаки ба тарзе ки пайвандакичунон киистифода мегардид, дуруст буд, зеро хам дар чумлаи англисй ва хам дар чумлаи тарчумашуда маъно якранг ба назар мерасад. Ё ин ки: «Даллол аз дасти у гирифт ва ба тарзе ки гуё уро кашола мекарда бошад, ба пеши Корвонбоши бурда, бо у вохури кунонид. (С. Айни)» - The broker taking his hand (dragged him ) as if he would drag him, brought the man to the foreman and made him to greet the foreman. Чумлаи мазкур аз лихози ифодаи
тобиши маъно ва воситаи алока ба чумлаи пайрави монандй хусусиятхои услубй зохир карда, тарзи амал бавоситаи монандкунй ифода ёфтааст. Аммо дар хар сурат онхо аз хам фарк мекунанд:
а) тарзи амал: Ман расида рафтам ва нафасамро базур рост карда, батавре ки тавонистам, арзицол кардам (С. Улугзода) -1 arrived and hardly taking a breath told about the condition as / could;
б) микдору дарача: .....ба цар кас бацадре ки дар аввали шаб дошт, дода он пулро тацсим
намуданд (САйни) - They shared money among everyone giving to each other as much as they had had at the beginning of night;
в) монандй: Сурайё мисли он ки зарбаи сахте хурда бошад, бецол шуду ба руи кундаи дарахте нишаста монд (Ч,. Икроми) - Surayo became weakened as if she got a hardstrokeandsat on a stump.
2.Чумлаи пайрави тарзи амали намуди дуюм ба муайянкунандахое ё предикатное истинод мекунанд, ки холату вазъият ё сифату хусусияти шахс ё гайришахсро тавсиф намоянд: Astonished, as one could be in such circumstances, he did not give a sign of it — Дар цайрат буд, батавре ки кас дар чунин вазъият буда метавонист, у сир бойнадод. Не was puzzled bythesituation, as one could easily be in his place - Аз ин цолат ба душвори афтида буд, батавре ки кас ба осони дарцои у буда метавонист.
Чумлахои ба намуди дуюм монандро дар забони точикй низ метавон мушохида намуд: Сафар Гулом, дар хдлате ки дар чашмонаш об чарх мезад, ба командире, ки то хол дар он рост истода буд, аммо ба кори пурсиш мудохила намекард, бо як нигохи маъюсона нигох кард (С. Айни).
Бояд тазаккур дод, ки пайвандаки тобеъкунандаи точикии дархрлате ки дар забони англисй муодили худро надорад ва хангоми тарчума ба чои он пайвандаки чумлаи пайрави замон - while истеъмол мешавад.
3.Чумлахои пайрави тарзи амали намуди сеюм ба хол истинод карда, нисбат ба он шарх ё маълумоти иловагиро медиханд. Алока байни ин намуди чумлахо озодтар буда, чумлаи пайрав аз сарчумла ба воситаи вергул чудокарда мешавад: Не said it with contempt, as a grown-up serious man should treat such views - У бо нафрат инро гуфт, ба тавре ки шахсе калонсоли цидди бояд бо ин фикрцо сару кор дошта бошад.
Х,амин тавр, дар хар сурат чумлаи пайрави тарзи амал тарзи вокеъ гардидани амали сарчумларо шарх медихад. Яке аз серистеъмолтарин пайвандаке, ки дар ташаккули чумлаи пайрави тарзи амали забони точики ба кор меравад, ин пайвандаки ки ба шумор рафта, вазифаи мазкурро дар забони англисй муодили он пайвандаки as (гохо as if) бачо меоварад.
Пайвандакхои батавре ки, батарзе ки одатан дар услуби китобй истифода мешаванд. Чумлахои пайрав бо пайвандакх,ои беин ки, беон ки дар чунин мавридхое баназар мерасанд, ки мубтадои сарчумла ва чумлаи пайрав як бошанд. Дар таркиби пайвандак пешоянди бе ба он ишора мекунад, ки ба вукуъ омадани амали чумлаи пайрав мумкин ё зарур бошад хам, сарчумла бе ичрои он шарх меёбад. Аз ин ру, дар ин намуди чумлахо тобиши хилоф низ мушохида мешавад. Хабари чумлаи пайрави тарзи амал дар шакли аорист ифода меёбад: У цогазеро аз даруни остини худ бароварда ба тарафи ман дароз кард ва ман бе он ки сар бардорам он цогазро аз дасти у гирифтам (Ёддоштцо, сац. 224 цил. 2) - He took a piece ofpaper out of his sleeve and held it out to me, and I took the paper from his hand without looking up. Духтари ботамкин, баъд аз фурсате бе он ки сарашро рост кунад ва ба тарафи ман нигарад ба сухан даромад... (Ёддоштцо, сац. 235 цил. 2) - The calm girl started talking after a while without straightening her head and looking at me.
Агар дар забони англисй чумлаи пайрав бо пайвандаки that OFOзёбад, пас он дар сарчумла калимахои so (чунон, чунин) ё such (чунин, ончунон) ба кор бурда мешаванд, ё ин ки агар so зарф ё сифатро муайян кунад, such бошад исмро муайян мекунад: He played so well that everybody admired him - У чунон хуб менавохт, ки хама ба вачд омаданд. The airplane was flying at such a height that we could hardly see it - Х,авопаймодар чунон баландие парвоз мекард, ки мо онро базур дида метавонистем.
Он чумлахои пайрави забони англисие, ки бо пайвандакхои as if, as though cap мешаванд, феълхояшон дар шакли замони гузаштаи номуайян омада, амал ё холатеро ифода мекунанд, ки бо амал ё холати феъли сарчумла хам замон бошад. Агар феъли чумлаи пайрав амали хамзамони дарозмуддатро ифода кунад, пас дар ин холат феъл дар шакли замони гузаштаи давомдор корбурд мегардад. Феъл дар замони гузаштаи номуайянй ва давомдор новобаста аз замони феъли сарчумла истифода мешавад: «My right arm felt as if it had been snapped off at the elbow and began to ache sickeningly, the still kicking up its hills alternaely to left and right, headed for home» [ 148] - «Дасти ростам, гуё ки вайро аз оринц шикаста ё бурида гирифта бошанд, цонгудозона дард кардан гирифт ва хар дар цолате, ки дар цар цалос задан ду пои пасашро ба цаво баланд карда ба росту чап алвонц медод, ба тарафи цавли рафт (Ёддоштцо, сац. 128). Чи тавре аз цумлацои фавци забонцои муцоисашаванда аён гардид, пайвандаки номбаршуда дар цар ду забон цам бо вазифаи якранг истеъмол гардидааст.
Чунин як тахаввулро дар ифодаи замони феъл, ки пайвандакхои чумлаи пайрави тарзи амал боиси ташаккули он гардиданд дар забони точикй низ метавон мушохидакард. Ин хусусият ба пайвандаки дар хрлате ки мансуб аст.
Чумлахоипайрави тарзи амале, ки бо пайвандаки мазкур созмон меёбанд, хамеша мубтадои сарчумларо хангоми ифодаи амал шарх медиханд. Дар ин гурухи чумлахои мураккаби тобеъ аксар мубтадои сарчумла ва чумлаи пайрав як аст, вале дар сурати дигар будани мубтадои чумлаи пайрави тарзи амал хам он чумла холати мубтадои сарчумларо шарх медихад. Амалхои сарчумла ва чумлаи пайрав дар як замон, одатан замони гузашта бавукуъ меоянд. Азбаски чунин чумлахои пайрави тарзи амал холатро мефахмонанд, хабари онхо бештар дар шакли замони гузаштаи хикоягии сигаи хабари ё замони гузаштаи феълй будан ифода меёбад. Дар ин сурат феъли будан ё ба вазифаи хабар ва ё ин ки хамчун феъли ёвари хабари номии он меояд: У дар уолате ки оташи хашми чашмонаш аз аввали уам зиёдтар гардида буд, ба ман нигоу карда аз цояш хест (С. А.) He looked at me and got up as the fire in his eyes grew hotter than before. Об ба тарзе баста шуд, ки як чакрааш уам аз замин боз пас намегашт -The water was blocked in such a way that not a single chakra could return from the ground.
Пайвандаки «дар хрлате ки»- ро танх,о ба як чумлаи пайрави тарзи амал вобаста кардан дуруст нест: Дар холате ки худам дастамро ба оби сард намезадам, гуломон, ятимон, чупонон ва чорякорони уро хар барин кор мефармудам (С. Айни).
Феъли англисии to be пас аз пайвандаки as if- гуё кидар шакли сигаи шартй ба кор меравад, яъне феъли мазкур бо шакли «were»^ замони гузаштаи худ бо шахсу шумораи чамъу танхо истифода мешавад. Дар забони муосири англисй, махсусан дар нутки шифохй дар баробари «were» дар шахсхои 1 -ум ва 3 -юм шумораи танх,ои феъли to be - was истифода мешавад: Аз уама зиёдтар тарафи дауон ва зери бинии у ациб буд: цоги зерини у гуё ки нуг надошт, ё он цисми цогашро ки дар манауи у дар забони адаби «занах» меноманд, гуё аз пеши лаби зеринаш тамоман бурида гирифта ба цои буридашуда як порча чарми сиёуеро духта, ё часпонда монда буданд (Ёддоштуо, сау. 191 цил. 2) - The most strange part of his mouth and under his nose was strange: his lower jaw seemed to have no tip, or the part of his jaw that is called «zanakh», as if completely cut off from the front of his lower lip and replaced by a piece of leather black was sewn or glued.
Як нукта лозим ба ёдоварист, ки чумлахои ба забони точикй тарчумашуда, алалхусус чумлахои пайрав бар эзохи калимахои хамнисбати таркиби сарчумла (чунон) омада, ба чумлахои пайрави монандй шабохат доранд. Агар феъли чумлаи пайрав амал ё холатро ифода кунад, ки кабл амал ё холати феъли сарчумла ба амал омадааст, пас новобаста аз он ки феъли сарчумла дар кадом замон аст, чумлаи пайрав дар замони гузаштаи мутлак меояд: Не spoke as if he knew this question very well - У тарзе уарф зад, ки гуё уама ин саволро хеле хуб медонист. They walked slowly up the stairs as if they were carrying something heavy - Онуо оуиста дар зинапоя цадам мезаданд гуё ки ягон ашёи вазниро бурда истода бошанд.
Дар чумлахои фавк мо бо шакли сигаи шартй сарукор дорем, ки аз руйи шакл ба замони гузаштаи мутлаки сигаи хабарй монандй дорад.
Дарчумлахои пайрави тарзи амали забони точикй пайвандаки бидуни он ки низ мушохида мешавад: Сайёра бидуни он ки чизе бигуяд, пулро боз ба назди пиразан монд. (Ф. Мууаммадиев).
Аз тахлилу баррасии сарчашмахо аён гардид, ки аксари чумлахои пайрави тарзи амали забони точикй одатан пеш аз сарчумла ва ё пеш аз амали он чой мегиранд. Дар забони англисй бошад холати баръакс, яъне, кариб хамешадар охир, пас аз сарчумла омадани чумлаи пайрави тарзи амал мушохида мешавад: Eric sat down in the nearest chair as if he were collapsing from fatigue. There were thousands like himself whom the war would blot out as though they had never been born.
Дар мобайн омадани чумлаи пайрав низ истисно нест: Astonished, as one cold be in such circumstances, he did not give sign of it.
Дарчумлахои пайрави тарзи амали забони точикй, ки бо пайвандаки батарзе ки алокаманд шудаанд, пайвандакхо беш тар пеш аз сарчумла ва ё пеш аз амали он чой мегиранд ва дар холатхои чудогона пас аз сарчумла омадани онхоро низ метавон дучор омад: Бо сахт кашидани ришта чарм омада аз дарун ба боло чок банд шуд, ба тарзе ки нуги чарми овезон шудаистода аз тарафи дарун дауони чокро тамоман банд мекард. (С. Айни) - By tightening the thread, the leather came and closed the seam from the inside up, as if the tip of the hanging leather was pulling the seam from the inside.
Агар дарчумлахои пайрави тарзи амали забонхои тахкикшаванда пайвандакхои дар холате ки, бе он ки бачашм расад,онхо одатан пас аз мубтадо, ё дар мобайни сарчумла, вале хатман пеш аз хабари он чой мегиранд: «Listening to that poem in that setting, without even singing it aloud, I was able to weep inwardly and to some degree unburden my distressed heart» (Yoddoshtho, p.176) -«Ман бо шунидани он газал дар он суруд, бе он ки овоз барорам, дарун-дарун гириста дили мусибатзадаи худро кадаре холй кардам ва...»(Ёддоштх,о, сах.156).
Дар иртибот бамасъалаи мавриди тахлил бояд афзуд, ки дар чумлахои пайрави тарзи амали забонхои фавкуззикр калимахои хамнисбат тарзу холати бавукуъ омадани амалро шарху тавзех дода,
хатман пас аз сарчумла меояд: «When I reached home my father was still busy cutting the hotels in his mill wheel - so busy that he never even asked where I had been and What I had done» [53]- «Ман ба хона расидам, падарам хануз ба кофтани суроххои чархи осиё машFул буд, у чунон машFул буд, ки хатто аз ман «чихо тамошо кардй, ту кучохо рафтй» гуфта напурсид» [Ёддоштхо, 30-31]. Маълум гардид, ки дар чумлахои зикршуда пайвандаки so бо муодили точикии худ - чунон вазифаи якрангро ичро намудааст.
Храмин тарик, дар хар ду забон хам вазифаи аслии пайвандакхо - ин пайваст намудани сарчумла ва чумлаи пайрав буда, яке ба дигаре ба воситаи ин ё он пайванак тобеъ мегардад.
АДАБИЁТ
1. Айнй С. Ёддоштхо. Чидци 1.- Сталинобод: Нашриёти давлатии Точикистон, 1949. - 252 с.
2. Айнй С. Ёддоштхо. Чидци 2. - Сталинобод: Нашриёти давлатии Точикистон, 1949. - 272 с.
3. Бобомуродов Ш., Мухторов З. Фарханги забоншиносй. - Душанбе: , 2018. - С. 380
4. Гаффоров Р. Забон вауслуби эчодиёти Рахим Чалил.-- Душанбе: Дониш, 1966, --С. 181-187.
5. Грамматикаи забони адабии хозираи точик. Кисми Ш. Синтаксиси чумлахои мураккаб. - Душанбе, 1989, - 203 с.
6. Зехннй Т. Аз таърихи лексикаи забони точикй.- Душанбе: Дониш, 1987, - 232 с.
7. Зикриёев Ф.К. Масъалахои лингвистикаи матн. - ХучандНомаи мехр, 2003,- С. 52-64.
8. Зикриёев Ф.К. Оид ба тарзи лугавй-морфологии ташаккули матн (дар асоси маводи асархои бадеии С. Айнй // Устод Айнй ва асолати забон (мачмуаи маколахо). - Душанбе, 2003, - С. 5-12.
9. Зикриёев Ф.К. Пахлухои пажухиши матн. - Эхёи Ачам, 2002, N° 12, С. 24-32.
10. Зикрияев Ф.К. Чумлахои пайрави тарзи амал ва монандй дар забони адабии хозираи точик. - Душанбе: Ирфон, 1970. -167 с.
11. Aim S. The Sands of Oxus. Boyhood reminiscences of Sadriddin Aim. Translated from the Tajik Persian with an introduction and notes by John R. Perry and Rachel Lehr. - Costa Mesa, California: Masda Publishers, 1998. - 277 pp.
ОТЛИЧИТЕЛЬНЫЕ СВОЙСТВА ПРИДАТОЧНЫЕ ПРЕДЛОЖЕНИЯ ОБРАЗА ДЕЙСТВИЯ ТАДЖИКСКОГО И АНГЛИЙСКОГО ЯЗЫКОВ
В данной статье рассматриваются отличительных свойствах придаточных предложений образа действия в таджикском и английском языках. Придаточные предложения образа действия в составе сложноподчиненных предложений интерпретирует спосбы и пути и состояние осуществление действии главного предложения. В статье также имеются взгляды лингвистов относительно дефиниции придаточное предложение образа действия.
Известно, что в таких типах придаточных предложниях главное предложение соединяется с приданное при помощи опредленных союзов, таких как: «ки», «ба тавре ки», «ба тарзе ки», «дар цолате ки», «дар вазъияте ки», «бе ин ки», «бе он ки», «ба тартибе ки», «чунон ки», «гуё ки», «мисли он ки», «so», that, thus, hence, therefore, in this way, in that way и др. Одним из диффренциальных признаков данного типа предложений в сопоставляемых языках прежде всего прослеживаются в положение союзов или их эквивалентов перед или после главное предложения. Например, если в английском языке придаточное предложение начинается с союзом that, тогда он в главное предложение используется с союзами so (чунон, чунин) или such (чунон, ончунон) или если союз so определяет наречие или прилагательное, то союз such определяет имя существительное. По способу выражения придаточные предложения образа действия обоих языков имеют тесное отношения с придаточное предложение сравнение, т.е. одного и те же союзы применяются в формирование обоих типов придаточных предложений.
Ключевые слова: язык, таджикский язык, английский язык, сравнение языков, предложение, главное предложение, придаточное предложение, придаточное предложение образа действия, союз, соединительные союзы, подчинительные союзы.
DIFFERNTIAL PECULIARITIES OF SUBORDINATE CLAUSE OF MANNER IN TAJIK
AND ENGLISH LANGUAGES
This article deals with differential peculiarities of subordinate clause of manner in Tajik and English languages. The subordinate clause in the structure of complex sentence interprets ways and conditions of action performance of main clause. The point of views of linguists regarding the definition of subordinate clause of manner is submitted in the article.
It is known that in this type В статье также имеются взгляды лингвистов относительно дефиниции придаточное предложение образа действия.
It is known that in such types of subordinate clauses, the main sentence is connected to the subordinate clause with the help of definite conjunctions, such as:: «ки», «ба тавре ки», «ба тарзе ки», «дар уолате ки», «дар вазъияте ки», «бе ин ки», «бе он ки», «ба тартибе ки», «чунон ки», «гуё ки», «мисли он ки», «so», that, thus, hence, therefore, in this way, in that way, etc. One of the differential features of this type of sentences in the compared languages is primarily traced to the position of conjunctions or their equivalents before or after the main clause. For example, if in English a subordinate clause begins with the conjunction that, then it is used in the main clause with the conjunctions so (чунон, чунин) or such (чунон, ончунон) or if the conjunction so defines an adverb or adjective, then the conjunction so defines a noun. By the way of expression, the subordinate clauses of the mode of action of both languages have a close relationship with the subordinate clause comparison, i.e. the same conjunctions are used in the formation of both types of subordinate clauses.
Keywords: language, Tajik language, English language, comparison of languages, sentence, main sentence, subordinate clause, subordinate clause of the mode of action, union, connective unions, subordinate unions.
Сведения об авторе:
Давлатов Назримад, старший преподователь кафедры теория перевода и стилистики ТГПУ им С. Айни, E-mail: nazir-davlat@bk.ru
About the author:
Davlatov Nazrimad, senior lecturer in the Department of Theory of Translation and Stylistics of TSPUnamed after S. Aini, E-mail: nazir-davlat@bk.ru
ЧЕРНЫЙ И БЕЛЫЙ ЦВЕТА ПРИ ОПИСАНИИ ЧЕЛОВЕКА В АНГЛИЙСКОМ И ТАДЖИКСКОМ ЯЗЫКАХ (НА МАТЕРИАЛЕ СОМАТИЗМА «ГЛАЗА»)
Ансорова М.М.
Таджикский государственный педагогический университет имени С. Айни
Цвет является одним из принципов культуры, многие культурные явления не могут быть поняты без учета значения цвета, в частности, при описании человека ряд общих ассоциативных цветовых полей, в которых существует множество эквивалентных и различных реакций. На основе лексикографических словарей английского и таджикского языков, произведений художественной литературы было показано, что цветовые выражения black, , white отличаются своей универсальностью при описании внешности и характера человека.
Цвет - это межуровневая семантическая категория, которая насыщена в языке образными ассоциациями и значениями. По мнению Н.Н. Амосовой, «цвета играют важную роль в формирования языковой картины мира, поскольку с каждым цветом в разных языковых и культурных сообществах связаны определенные ассоциации и определенные цветовые предпочтения»[1, с. 74].
Особенностью номинации цвета в таджикском и английском языках является то, что ахроматические цветообозначения отличаются своей универсальностью при описании внешности и характера человека. Относительно большое количество лексических конструкций цветообозначений, связанных с описанием человека, их относительно высокая продуктивность указывают на то, что данные цветообозначения входят в группу лексем с высоким потенциалом лексической активности.
Рассмотрим цветовые значения с описанием внешности человека, в которых используются белый и черный цвета.
В человеческом сознании именно глаза непосредственно связаны с внутренним миром человека, его мыслями, чувствами, душой. Чаще всего глаза описываются с помощью оттенков, но также часто встречаются черный и белый цвета. Черный и белый цвета также часто используются часто в описаниях глаз.
Черный - это цвет, наиболее часто используемый для описания глаз человека, как в английском, так и в таджикском. Это связано с национальными особенностями черт внешности человека.
Рассмотрим конкретное описание человеческого глаза.
Her dark eyes were like deep caverns; like graves, one for Bothari, one for himself. Bujold, Lois McMaster / The Warrior's Apprentice - Ее черные глаза были как две глубокие могилы — одна для Ботари, другая — для него самого.
