МУНОСИБАТҲОИ ҲАМЗАМОНӢ ДАР ҶУМЛАИ МУРАККАБИ ТОБЕЪ БО ПАЙРАВИ МУБТАДО ВА ПУРКУНАНДА ДАР ЗАБОНҲОИ АНГЛИСӢ ВА ТОҶИКӢ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

УДК 80

DOI 10.24412/2413-2004-2022-1-112-118

МУНОСИБАТХОИХАМЗАМОНИ Цураева Мунзифа Негматовна,

ДАР ЦУМЛАИ МУРАККАБИ докторант (PhD)- и кафедраи фонетика

ТОБЕЪ БО ПАЙРАВИ МУБТАДО ва лексикологияи забони англисии МДТ

ВА ПУРКУНАНДА ДАРЗАБОНХОИ «ДДХба номи акад. БТафуров"

АНГЛИСИВА ТОЦИКИ (Тоцикистон, Хуцанд)

ОТНОШЕНИЯ ОДНОВРЕМЕННОСТИ Джураева Мунзифа Негматовна,

В СЛОЖНОПОДЧИНЕННЫХ докторант (PhD) кафедры фонетики

ПРЕДЛОЖЕНИЯХ С ПРИДАТОЧНЫМИ и лексикологии английского языка ГОУ

ПОДЛЕЖАЩЕГО И ДОПОЛНЕНИЯ В «ХГУ им. акад. Б. Гафурова»

АНГЛИЙСКОМ И ТАДЖИКСКОМ ЯЗЫКАХ (Таджикистан, Худжанд)

EXPRESSION OF SIMULTANIOUS Juraeva Munzifa Negmatovna, Doctoral student

RELA TIONS IN COMPLEX SENTENCES (PhD) of the department of English language

WITH SUBORDINATE CLA USES OF phonetics and lexicology under SEI «KhSU

SUBJECT AND OBJECT IN named after acad. B. Gafurov» (Tajikistan,

ENGLISH AND TAJIK LANGUAGES Khujand) E-MAIL: mary-k-93@mail.ru

Калидвожахр: муносибатуои уамзамони, муносибатуои уамзамонии цузъи, муносибатуои уамзамонии кулли, цумлауои мураккаб, цумлауои пайрав, замон, шаклуои уудудию замони

Муносибатуои замонии цумлауои мураккаби тобеъ бо пайрави мубтадо ва пуркунанда дар забонуои англиси ва тоцики таулил шудааст. Зикр шудааст, ки дар уолати уамзамонии кулли дар забони англиси уам дар сарцумла ва уам дар цумлаи пайрав феъл дар замони гузаштаи номуайян- Past Indefinite низ меояд. Дар уолати уамзамонии цузъи амали цумлаи пайрав назар ба амали сарцумла давомноктар мебошад ва барои ифодаи он феълуои боуудуд истифода мешаванд. Маълум гашт, ки дар забони англиси дар цумлауои пайрави мубтадо бештар муносибатуои уамзамони дар цумлауое, ки сарцумлаи он бо цумлаи пайрав ба воситаи пайвандаки "that" алоцаманд гаштаанд, бештар ба назар мерасад. Собит гардидааст, ки дар уар ду забон уам дар цумлауои пайрави мубтадо ва уам цумлауои пайрави пуркунанда бештар муносибати уамзамонии цузъи дида мешавад, ки дар он амали сарцумла яккарата, кутоумуддат ва амали цумлаи пайрав бошад давомдор ва дарозмуддат аст.

Ключевые слова: отношения одновременности, отношения частичной одновременности, отношения полной одновременности, сложные предложения, придаточные предложения, время, видо-временные формы

Анализируются временные отношения в сложноподчиненных предложениях с придаточными подлежащего и дополнения в английском и таджикском языках. Выявлено, что в отношениях полной одновременности в английском языке и в главном и в придаточных предложениях глагол употребляется в Past Indefinite tense. В отношениях частичной одновременности действия в придаточном предложении, действие в главном предложении является более продолженным и для его выражения употребляются непредельные глаголы. В результате анализа фактологического материала установлено, что в английском языке одновременные отношения наблюдаются в основном в придаточных предложениях подлежащего, которые вводятся союзом ""that". Установлено, что в обоих языках в придаточном предложении подлежащего и в

придаточном предложении дополнения встречаются отношения частичной одновременности, при которых действие главного предложения является кратким, однократным, а действие придаточного предложения - продолженным.

Key-words: simultaneous relations, relations of partial simultaneity, relations of full simultaniety, complex sentences, subordinate clauses, tense, tense-aspect forms

The article presents an analysis of simultaneous relations in complex sentences with subordinate clauses of subject or object in English and Tajik. It has been cleared out that in the relations offull simultaneity in English the verb in principle and subordinate clauses is used in Past Indefinite Tense. In the relations ofpartial simultaneity of actions that one of the principal clause is more continuous and unlimited verbs are used for its expression. The results of the analysis showed that in English simultaneous relations are observed mainly in subordinate clauses of subject being introduced by dint of the conjunction "that". It is established that in both languages the relations ofpartial simultaneity are occurred, here with, the action of the principal clause is short, seme a factive and that one of the subordinate clause is continuous.

Муносибатхои замонй яке аз масьалахои мубрами грамматикаи муосир ба хисоб рафта, дар дисмати синтаксис мавриди тахлил дарор мегирад. Муносибатхои замонй дар хамаи намудхои чумла, ки ду ё зиёда предикатсияро доро мебошанд, аз дабили чумлахои сода бо хабархои чида, созмонхои синтаксисй бо масдар, сифати феьлй, герундий, инчунин чумлахои мураккаби тобеь ва пайваст ба назар мерасанд.

Масъалаи муносибатхои замонй дар чумла дар хамбастагй бо категорияи худуд ва замон аз тарафи забоншиносони хам хоричй ва хам дохилй таддид шудааст.

Дар забоншиносии англисй дар тахдиди масъалаи мавриди назар М.Ю. Рябова [8] В.В Иванова [3] ва Н.А. Кобрина [4] сахми арзанда гузоштаанд. Дар забоншиносии точик бошад, дар асархои Ш.Рустамов [7], Д.Точиев [9], М.Н. Неьматуллоева [6] оид ба масъалаи хамзамонй корхои илмй- таддидотй бурда шудааст.

Дар мадолаи мазкур муносибати хамзамонй дар чумлахои мураккаби тобеь бо чумлахои пайрави мубтадо ва пуркунанда дар забонхои англисй ва точикй мавриди таддидот дарор гирифтааст.

Муносибатхои замонй- сохтори асосии категориалй махсуб ёфта, замонро дар чумла ифода мекунанд. Муносибатхои замонй ду хел мешавад: хамзамонй ва гуногунзамонй.

Профессор Ш.Рустамов бар он назар аст, ки муносибати замонй дар байни амалхои чумлаи содаи таркиби чумлахои мураккаб чунин муносибатест, ки замони водеьшавии амалхои дохили чумларо дар ду намуди муносибати замонй- хамзамонй ва пайихамзамонй нишон медихад. Муносибатхои хамзамонй дар як вадт, як лахза водеъ гардидани амалу холатро ифода мекунанд. [7,25]

Англисшинос М.Ю. Рябова низ дайд мекунад, ки муносибатхои замонй ду намудро дороанд. Вай муносибатхои замониро ба хамзамонй ва пайихамзамонй чудо намудааст, ки дар навбати худ хамзамонй чузъй ва куллй мешавад. Гуногунзамонй бошад, аз пайихамзамонй ва даблият иборат аст. [8,53]

Ба андешаи М.Н. Нематуллоева хамзамонй чунин вазьияти муносибати амал мебошад, ки дар он як амал бо амали дигар дар як вадт ба вудуь пайваста, хамзамон арзи хастй дорад. [5,27]

Хулоса, муносибатхои замонй чунин муносибате хастанд, ки дар сохторхои чумлахои гуногун, ки якчанд амал доранд, ба мушохида мерасанд, тавассути шаклхои худудию замонии феьл ва пайвандакхо ифода ёфта, дорои ду намуд - хамзамонй ва гуногунзамонй мебошанд.

Чи тавре ки зикр гардид, муносибатхои хамзамонй ба ду зергурух тадсим мешаванд: хамзамонии чузъй ва куллй. Хамзамонии чузьй дар вадте дида мешавад, ки сарчумла бо амали чумлаи пайрав дар лахзахои гуногуни вадти амали сарчумла ба вудуь мепайванданд. Хамзамонии куллй вадте дида мешавад, ки амали сарчумла бо амали чумлаи пайрав дар як вадти муайян мегузарад.

Мисол: Вакте ки аз пеши ^аммоми тукумдузй мегузаштааст, аз гулахи ^аммом садо мебаромадааст. [15,25]

George Merry was standing at the door spitting over some bad tasted medicine. [10,22].

Дар чумлаи аввал пайвандаки "вакте ки" дар чумлаи пайрав истифода шудааст. Феъл-предикатхои "мегузаштааст" ва " мебаромадааст" амалхоеро ифода мекунанд, ки дар як вадт ба вудуъ пайвастаанд, синхронй, яъне хамзамон ичро шудаанд ва муносибати хамзамонии куллиро ифода менамоянд.

Дар чумлаи англисй низ муносибати хамзамонии куллй дида мешавад, зеро " was standing" амали давомдорро ифода намуда, "spitting" низ давоми чумлаи содаи аввал ба хисоб рафта, амали давомдор мебошад. Муносибати хамзамонй ифодагари дар як лахзаи вадт ба вудуъ пайвастани ду амал мебошад.

Акнун муносибати хамзамониро дар чумлаи пайрави мубтадо ва пуркунанда дида мебароем.Чумлаи пайрави мубтадо аз руи шакл ва маъно чумлаи содаест, ки дар забони англисй тавассути пайвандакхои if, whether, that, чонишинхои who, what, which, зарфхои why, where, how, when ба сарчумла алодаманд мегардад. Дар забони точикй бошад, чумлаи пайрав ба сарчумла тавассути пайвандаки "ки" алодаманд мешавад.

Дар чумлахои пайрави мубтадо мумкин аст муносибати хамзамонй мавчуд бошад, яъне амали чумлаи пайрав метавонад бо амали сарчумла хамзамон бошад, яъне, баробар ба вудуъ пайвандад.

Мисол: ... what I believed in I wished to behold. [12,67]

Дар мисоли дар боло овардашуда феъли сарчумла "believed" яъне "боварй дорам", ва феъли чумлаи пайрав "wished", "орзумандам" муносибати куллиро ифода карда истодаанд.

Дар забони точикй чумлаи пайрави мубтадо бо сарчумла ба воситаи пайвандаки ки алодаманд шуда, ба саволи чй ё кй чавоб мешавад. Дар чумлаи пайрави мубтадо сарчумла танхо зохиршавии аломатро мефахмонад, вале сохиби аломат дар чумлаи пайрав ифода меёбад:

Мисол: Дар ин чо сухан дар бораи салаватхона^ои ^арруза меравад, ки баъзеи ощо дар мадрасаи Мири Араб буданд. [14,196].

Амали чумлаи пайрав метавонад бо амали сарчумла хамзамон бошад, яъне баробар ба вудуъ пайвандад. Дар баъзе холатхо амали чумлаи пайрав метавонад амали сарчумларо пайравй кунад.

Дар холати хамзамонии куллй дар забони англисй чунин шаклхои худудию замонии феъл истифода бурда мешаванд: дар сарчумла феъл дар шакли замони гузаштаи номуайян- Past Indefinite ва дар чумлахои пайрав низ феъл дар шакли замони гузаштаи номуайян Past Indefinite меояд:

Мисол: What was unwholesome to him he regarded as unfit for anybody. [10,8]

Чумлаи пайрави мубтадо аксаран дар аввали чумла меояд. Дар баъзе мавридхо он метавонад пас аз сарчумла ояд. Дар ин холат мубтадои сарчумла тавассути чонишини "it" ифода мегардад:

Мисол: It was very possible he fancied himself that he was working there indeed. [13, 127].

Чумлаи болой чумлаи пайрави мубтадо мебошад, ки дар он сарчумла "It was very possible he fancied himself" дар аввали чумла омада, чумлаи пайрав бошад, "that he was working there indeed" пас аз сарчумла омадааст. Мубтадои сарчумла бо чонишини "It" ифода ёфтааст.

Дар ин навъи чумлахои пайрав низ муносибати хамзамонй тавассути шаклхои феълй дар замони Past Indefinite ифода мешавад. Тахлили мисолхои чамъоварда собит менамояд,

ки дар забони англисй хам дар сарчумла ва хам дар чумлаи пайрав асосан замони гузаштаи номуайян Past Indefinite истифода бурда мешавад:

Мисол:...к was the first break in the perfect ease and harmony that reigned between them on this ideal holiday. [12,24].

Дар чумлаи боло амали сарчумла " was break" ва амали чумлаи пайрав "reigned' дар замони гузаштаи номуайян Past Indefinite истифода бурда шудааст.

Дар уолати уамзамонии чузъй амали чумлаи пайрав назар ба амали сарчумла давомноктар мебошад. Барои ифодаи амали давомдор бештар феълхои бохудуд истифода мешаванд:

Мисол: It was just at this time that Gandalf reappeared after his long absence. [11,89]

It was not until even the dusty cloud was no longer to be seen, that the gathers dispersed. [13,58]

Дар чумлаи пайрави мубтадои аввал "Gandalf reappeared" ва дар чумлаи дуюм "cloud was no longer to be seen" уамзамонии чузъй ба назар мерасад ва феълхои бохудуд буда, холати хамзамонии чузъиро ифода мекунанд.

Дар натичаи тахлили мисолхои боло ба чунин хулоса омадан мумкин аст, ки дар забони англисй дар чумлахои пайрави мубтадо бештар муносибатхои хамзамонии чузъй дар он чумлахое, ки дар сарчумлаи он чонишини "it" истифода бурда шудааст, ба назар мерасад.

Дар чумлаи пайрави мубтадои забони точикй низ муносибатхои хамзамонии чузъй ва куллй дида мешаванд ва онхо тавассути шаклхои гуногуни худудию замонии феъл ифода мегарданд.

Дар чумлаи пайрави зерин замони гузаштаи наздик ва дар чумлаи пайрав замони гузаштаи хикоягй истифода бурда шудааст:

Мисол: Маълум буд, ки у дар ин кори бемехнат хам сиёхбахт буда, кораш пеш намерафт. [15,30].

Дар чумлаи пайрави зерин хам дар сарчумла ва хам дар чумлаи пайрав замони гузаштаи хикоягй истифода бурда шудааст:

Мегуфтанд, ки дар хунари чубтарошй ва кандакорй дар Бухоро зам монандаш кам ёфт мешуд. [15, 38].

Храмин тари^, дар забони точикй шаклхои феъли замони гузаштаи наздик ва замони гузаштаи хикоягй барои ифодаи муносибати хамзамонй истифода бурда мешаванд.

Дар забони англисй чумлаи пайрави пуркунанда ба хабари сарчумла ё чумлаи пайрави дигаре тобеъ шуда, ба он чун объекти бевосита ё бавосита хизмат мекунад. [6,45]. Он бо хабари сарчумла ё чумлаи пайрави дигар бо ёрии яке аз пайвандакхои навъи that, least, it, чонишинхои who, which, what, зарфхои why, where, when, how ё бе ягон восита, тавассути оханги гуфтор алоцаманд мегардад. Дар забони точикй одатан сарчумла ва чумлаи пайрав бо пайвандаки "ки" пайваст мешавад.

Мисол: Emma soon saw that her companion was not in the happiest humour. [11,51].

I didn't understand that it was really you speaking until near the end. [12,152].

Ман мехостам, ки маънии пурраи хамаи байтхоеро, ки медонистам, фахмида гирам. [15,93].

Дар чумлахои пайрави пуркунанда дар хар ду забон муносибатхои хамзамонй мавчуд аст, ки он низ дар ду навъ муносибат: хамзамонии куллй ва хамзамонии чузъй вомехурад. Дар забони англисй хангоми хамзамонии куллй дар сарчумла ва чумлаи пайрав чунин шаклхои худудию замонии феъл истифода бурда мешаванд.

• Хабари сарчумла ва чумлаи пайрав дар шакли замони Past Indefinite ифода шуда метавонад:

He saw that the man turned in the saddle. [11, 234]

She hardly knew how to suppose that she could be an object of admiration to so great a man [11,21].

• Сарчумлаи хабар тавассути феъл дар замони Past Indefinite ва дар чумлаи пайрав ба воситаи замони гузаштаи давомдор (Past Continuoœ) ифода шудааст:

Мисол: Mrs. Hurst, running away told us that you were coming out. [11,22].

I had not the smallest doubt that you were telling falsehoods, she answered quietly. [14, 168]

I became aware that someone was handing me; lifting me up and supporting me in a sitting posture. [12,29].

Дар чумлахои боло хабархои сарчумлахо "told, had not, became aware" буда, хабари чумлахои пайрав "were coming out, were telling, was handing " мебошад ва дар як вадт ба вудуъ пайвастаанд.

Дар холати хамзамонии чузъй низ шаклхои гуногуни худудию замонии феъл дар чумлаи пайрав истифода бурда шудааст. Дар вазъияти хамзамонии чузъй амали сарчумла нисбат ба амали чумлаи пайрав кутохмуддаттар мешавад.

• Дар хамзамонии чузъй амали сарчумла ва чумлаи пайрав метавонад бо шакли феълии замони гузашта ифода ёбад. Ба сифати хабари сарчумла феъли бохудуд дар замони гузаштаи номуайян, ки амали яккарата ва анчомёфтаро ифода мекунад, истифода бурда мешавад. Дар чумлаи пайрав бошад, хабар тавассути феъли бехудуд дар замони гузаштаи номуайян истифода бурда мешавад. Дар чумлаи зер амали сарчумла said бо амали чумлаи пайрав lived дар замони гузаштаи Past Indefinite tense номуайян ифода карда мешавад.

Мисол: He then said she was the daughter of a French opera- dancer, Celine Varens and lived with her. [11,124]

Дар забони точикй бошад замони гузаштаи наздик истифода бурда шудааст:

Баъд аз ним соат у дид, ки модар аз вазнинии бор кадаш ^ам бо дили кавП ва ором дар таги дарвозаи фабрика истода буд.[15,21].

Дар холати хамзамонии чузъй низ шаклхои гуногуни худудию замонии феъл дар чумлаи пайрав истифода бурда шудааст. Дар вазъияти хамзамонии чузъй амали сарчумла нисбат ба амали чумлаи пайрав кутохмуддаттар мешавад.

Дар холати дигар, яъне дар хамзамонии чузъй хабар дар сарчумла тавассути феъли бохудуд дар забони гузаштаи номуайян- Past Indefinite, ки амали яккарата ва анчомёфтаро ифода мекунад, истифода бурда мешавад. Дар чумлаи пайрав бошад хабар тавассути хам феъли бохудуд ва ё бехудуд дар замони гузаштаи давомдор- Past Continous ифода шуда, амали давомнокро мефахмонад:

Here they were interrupted by Lady Catherine, who watched what they were talking of. [11,72].

Elizabeth saw what he was doing, and at the first convenient pause turned to him with an arch smile, and said [11,71].

Дар чумлаи аввал were interrupted ва дар чумлаи дуюм saw дар замони гузаштаи Past Indefinite истифода шудааст ва watched ва was doing дар замони гузаштаи номуайян ва давомдор Past Indefinite ва Past Continous барои ифодаи хамзамонии чузъй истифода бурда шудааст.

Дар забони точикй чумлаи пайрави пуркунанда барои эзохи сарчумла омада, маънои онро аз чихати объекти амал пурра мекунад. Вобаста ба хамин чумлахои пайрави пуркунанда ба ду гурухи калон чудо мешаванд:

1) чумлаи пайрави пуркунанда, ки барои пурра намудани хабари сарчумла меоянд: Падарам музди хизмати созандагонро дода, ощоро гусел мекард, ман аз у хо^иш

кардам, ки созандагонро ба рафтан намонад, чунки онхо ба ман бисёр хуш омада буданд [14,с.16].

Чумлаи пайрави пуркунанда ба чунин сарчумла тобеъ шуда меояд, ки хабари он ба зикри объекти амал эхтиёч дорад. Чунончи, дар чумлаи «Ман аз у хохиш кардам" хабари «хохиш кардам» аз чихати маъно нопурра ва эзохталаб аст, онро аъзои пайрави пуркунанда ва ё чумлаи пайрави пуркунанда пурра мекунад.

2) чумлахои пайрави пуркунанда, ки барои эзох додан ва кушодани мазмуни аъзои пайрави пуркунандаи бо чонишинхои ишоратй ифодаёфтаи сарчумла истифода бурда мешаванд: Х,ар дуи инхо маслихат кардаанд, ки ман имруз ба инхо халвои равгаий гирифта дихам [14,с.24].

Дар ин чумла мазмуни сарчумла "маслихат"- ро чумлаи пайрав эзох медихад. Барои ифодаи муносибатхои хамзамонй шаклхои гуногуни худудию замонии феъл истифода бурда мешаванд:

ЗГХ+ЗГХ; Ман мехостам, ки маънии пурраи хамаи байтхоеро, ки медонистам ё мешунидам, фахмида гирам.

ЗГН+ЗГН: Мо ба дехаи Болои Руд расида дидем, ки дар он чо бачои он дехаи ободе, ки то дируз буд, як харобаи вахшатоваре пайдо шудааст [15,с.386].

ЗГНа^лй+ЗГНа^лй: Падарам гуфт, ки навозандагон хуб навохта истодаанд ва онхо ба ман низ бисёр хуш омадаанд [15,с.16].

Дар чумлаи боло феъли "кард" дар ЗГН буда, амали яккаратаро ифода мекунад, феъли чумлаи пайрав "истодаанд" дар забони точикй амали давомдор буда, бо ЗГНа^лй ифода шуда, муносибати хамзамониро нишон медихад.

Хулоса, муносибатхои замонй дар чумлахои мураккаби тобеъ яке аз муаммохои рузмарраи забоншиносй мебошад. Муносибатхои замонй ба хамзамонй ва гуногунзамонй чудо шуда, дар чумла ба воситаи пайвандакхо, мувофщати замонию худудии феъл-предикатхо ифода мегарданд. Хамзамонй бошад, ба куллй ва чузъй чудо мешавад. Чумлахои пайрави пуркунанда ва мубтадо чумлахои пайрави серистеъмолтарин махсуб ёфта, дар хар ду забон хам барои ифодаи муносибати хамзамонй истифода бурда мешаванд. Тахлили мисолхо нишон дод, дар хар ду забон хам дар чумлахои пайрави мубтадо ва хам дар чумлахои пайрави пуркунанда бештар муносибати хамзамонии чузъй дида мешавад, ки дар он амали сарчумла яккарата, кутохмуддат ва амали чумлаи пайрав бошад, давомдор ва дарозмуддат аст.

Дар забони англисй дар чумлахои пайрави мубтадо муносибатхои хамзамонй дар чумлахое, ки сарчумлаи он бо чумлаи пайрав ба воситаи чонишини "that" ало^аманданд, бештар ба назар мерасад.

Ихтисорахо:

ЗГН- замони гузаштаи наздик; ЗГХ^- замони гузаштаи хикоягй; ЗГНа^лй- замони гузаштаи на^лй

Пайнавишт:

1. БлохМ.Я. Высшая школа.Теоретические основы грамматики: учебник/М.Я. Блох. - 4-е изд., испр. - Москва, 2004. - 239 с.

2. Бархударов Л.С, Поченсов Г.В. Сложноподчиненные предложения в английском языке. - Москва : Высшая школа, 1981.- 264 с.

3. Иванова В.В. Теоретическая грамматика современного английского языка: учебник-Москва: Высшая школа, 1981.- 285 с.

4. Кобрина Н.А, Коршеева Е.А. Грамматика английского языка: учебник- Санкт-Петербург, 1999.- 355 с.

5. Нематуллоева М.Н. Типология выражения таксисных отношений. - Душанбе: Ирфон, 2001.-132 с.

6. Усмонов К. У. Назарияи грамматикаи забони англисй. - Хуцанд, 2009. - 100 с.

7. Рустамов Ш. Чумлахои мураккаб бо пайрави сабаб дар забони адабии уозираи тоцик.

- Душанбе: Дониш,1968.- 118 с.

8. Рябова М.Ю. Временная референция в английском языке: дисс... д-ра филол. наук. -Кемерово,2004.- 352 с.

9. Тоциев Д. Т. Воситауои алоцаи цумлауои мураккаби тобеъ дар забони адабии тоцик. -Душанбе: Дониш,1967.- 156 с.

Адабиёти бадей:

10. Austen Jane. Pride and Prejudice. Oxford University press, 1995 - 102 pp.

11. Bronte Charlotte. Jane Eyre- Moscow, 1965. - 124 pp.

12. Dickens Ch. Adventures of Oliver Twist. - Moscow, 1949. - 327 pp.

13. Tolkien J.R.R. The Lord of Rings. All parts- Islamabad, Pakistan, 1967. - 352 pp.

14. Айнй С.Ёддоштуо,цисми1,Сталинобод:Нашириёти давлатии Тоцикистон,1950. - 352 c.

15. Чалил Р. Маъвои дил. - Душанбе: Дониш, 1983.- 386 с.

Reference literature:

1. Blokh M. Ya. Theoretical Grounds of Grammar: manual // M. Ya. Blokh. The 4-th edition, revised. - M.:, 2004. - 239 pp.

2. Barhudarov L. S., Pochensov G. V. Complex Sentences in the English Language. - M.: Higher School; 1981. - 264 pp.

3. Ivanova V. V. Theoretical Grammar of Modern English: manual. -M: Higher School, 1981. - 285pp.

4. Kobrina N. A., Korsheyeva Ye. A. Grammar of the English Language: manual. - Spb., 1999. - 355pp.

5. Negmatullayeva M. N. Typology of Taxis Relations Expression. Dushanbe: Cognition, 2001.

- 132 pp.

6. Usmonov K. U. Theoretical Grammar of the English Language. - Khujand, 2009. - 100 pp.

7. Rustamov Sh. Complex Sentences with Subordinate Clauses of Cause in Modern Tajik Literary Language. Dushanbe: Knowledge, 1968. - 118pp.

8. Ryabova M. Yu. Temporal Reference in the English Language. Doctoral dissertation in philology. Kemerovo, 2004. - 352 pp.

9. Tojiyev D. T. Relations between Principal and Subordinate Clauses in Complex Sentence in the Tajik Literary Language. Dushanbe: Knowledge, 1967. - 156pp.

Fiction:

10. Austen Jane. Pride and Prejudice. Oxford University press, 1995. - 102 pp.

11. Bronte Charlotte. Jane Eyre- Moscow, 1965. - 124 pp.

12. Dickens Ch. Adventures of Oliver Twist. - Moscow, 1949 - 327pp.

13. Tolkien J.R.R. The Lord of rings. All parts- Islamabad, Pakistan, 1967. - 352 pp.

14. Aini, S. Reminiscences. - P.1. - Stalinabad: Tajik State Publishing-House, 1950. - 352 pp.

15. Jalil. P. The Voice of Heart. - Dushanbe: Knowledge, 1983. - 386pp.