CC BY
0ЭОЖ 37.018.11
ОТБАСЫ - 0М1РДЩ Т1РЕГ1, ¥ЛТТЫЩ Ц¥НДЫЛЬЩТАРДЫ ЦАЛЫПТАСТЫРУДЫЦ ЦАЙНАР К0З1
ЖУАНЫШОВА АКМАРАЛ ТАЙТЕЛЕУОВНА
№44 Шона Смаханулы атындагы орта мектебшщ бастауыш сынып м¥гал1м1,магистр
Тараз к., ^азакстан
Аннотация: Мацалада бала тэрбиес1ндег1 басты тулга ата-ананыц бедел1 мен жауапкешшт, бала тэрбиестде ж1бершетт кемшшттер, отбасыныц балага тэрбие берушшт мэселелер1 царастырылады.
Трек свздер: отбасы, урпац тэрбиелеу, отбасы тэрбиес1ндег1 мэселелер, ата- аналар бедел1, жануя бацыты, бала тэрбиес1ндег1 кемшшттер, ата - ана жауапкерш1л1г1.
Аннотация: В статье рассматривается главная личность в воспитании ребенка авторитет и отзывчивость родителей, недостатки в воспитании детей, проблемы воспитания детей в семье.
Ключевые слова: семья, воспитание потомства, проблемы в семейном воспитании, авторитет родителей, семейное счастье, недостатки в воспитании детей, родительская ответственность.
Отбасы — адам баласыньщ есш-енер алтын уясы. Адамньщ eмiрiндеri ец куанышты кызык дэуреш осы отбасында етш жатады. Бала ем1ршщ алгашкы ^ншен бастап ата-ана ездершщ непзп борыштарын — тэрбие жумысын аткаруга юрюедь Ата-ана да eздерi жануя курган кезде бiр-бiрiне шексiз CYЙiспеншiлiкпен, махаббатык сезiмдерi табыскан кезде калыптасады. Эке мен ананыц арасындагы сыйластык, ез ара тYсiнушiлiк, олардыц бiр-бiрiн угынысуы, сыйласуы, кандай мэселер болсын, материалдык, элеуметпк, когамдык жэне экономикалык мэселердi шешуде пайымды шешiмдер тауып жатса, бул отбасыныц берекесi мен берерi де мол болатыны мэлiм. Осы мэселе к^рп кезде еуропалык дэстYрге кeбiрек бой урып барады. Ягни казак болмыстан айырылып, бала тэрбиесi, отбасы берекес келецаз жэйттерге бой ура бастады. Ата-аналардыц татулыгы отбасыныц ^ре тамыры болып табылады. Эйткенi, ол балага бершетш тэрбие жэне элеуметпк мэселелердiц тууына экеп соктыратын осыдан туындап жатады. Ал олардыц аткаратын мiндеттерi шексiз де, шетсiз де. Осы мшдеттердщ мазмунын ашып керсетуде президентiмiз ^.К.Токаевтыц: «¥лкенге курмет, юш^е iзет» бiздiц канымызга сiцген касиет. Эрбiр азаматтыц адамгершiлiк болмысын калыптасуына отбасындагы ахуал айрыкша эсер етедь Эке-шешесiнiц, ата-эжесiнiц тэрбиесiн кeрiп, Yлкендерден тагылым алып ескен бала есейгенде отаншыл, бiлiмпаз, ецбеккор азаматка айналады. Берекелi, эрi бакытты отбасы - куаттыц елдiц преп»,- деп кунды пiкiр бiлдiргенiн атап еткен абзал [1].
Шыр етiп сэби дYниеге келген сэттен бастап ата-ана алдында нэзiк те киын, кыр-сыры мол Yлкен когамдык мiндет турады. Ол- бала тэрбиеа. Бала тэрбиесiнде алгашкы устаз- ата-ана. Бала Yшiн YЙ iшiнен, ата-анадан артык тэрбиешi жок. Адамгершiлiк, бауырмалдык, татулык, кайырымдылык, эдептiлiк, инабаттылык сиякты касиеттер-жануяда тэрбие балага сезбен, теориямен дамымайды, Yлкендердiц Yлгiсiмен сiцедi. «Экеге карап ул есер, шешеге карап кыз есер» дейдi халык даналыгы. Бала юшкентай кезiнен-ак эр нэрсеге эуестенiп Yлкендерге кeмектескiсi келедi. Буган кейбiр эке-шеше «жумысымды бeгейсiц, iстеп жаткан iсiмдi бYлдiресiц» деп урысып жiбередi болмаса, баласына мYлдем кeцiл бeлмейдi. Бул кате тYсiнiк. Керiсiнше, eзiцiз жумыс iстеп жYргенде баланыц колынан келетш iсiне жагдай тугызып, оныц Yйренуiне кемектескен орынды. Тiптi балага берген тапсырмацыздыц аягына дейiн орындалуына тeзiмдiлiкпен бакылау керектiгiн де умытпаган жен. Солай баланыц бiрте-бiрте ецбекке деген болашагына жол ашылады. Эрi iстеген iсiн укыпты да, тындырымды
аткаруына багыт береаз. Баланьщ жаксы iciH мадактап, TepiciH оц eTin тYсiндiрiп отырса, ол да eрeсeктeрдi сыйлап, кез келген тапсырмасын орындауга карсылык бiлдiрмeйдi. Орынсыз урысу, зеку, сурактарына дeрeкi, келте жауап беру немесе эдш талап коя алмау ата-ананыц бeдeлiн тYсiрeдi [2,23 б.].
А.С.Макаренконыц eскeртуiншe: «жай бала кезкарасымен кeрiнeтiн Yлкeннiц кYшi мен багасы, кYмэнсiз абыроймен сипатталады. Балалары тыцдамайтын кeйбiр ата- аналар бeдeлдi табигатынан бeрiлeдi, ол ерекше талант жэне ол жок болса, ештеце iстeй алмайсыц деп ойлайды. Бедел эр отбасында да калыптаса алады, тек кана ол шындык тYп нeгiздe: талап пен кайырымдылык, барлык iстe ашыктык, икeмдiлiк пен жауапкершшк, баланыц eмiрiнe адщл белуден калыптасады»,- дeлiнгeн [3,16 б.].
^азак агартушыларынан С. Кебеев те отбасы тэрбиeсi мэсeлeлeрiнe аса Yлкeн мэн берген. Ол езшщ «Баланы семьяда тэрбиелеу» деген ецбегшде ата-аналардыц балалары алдындагы бeдeлi отбасындагы тэрбие нэтижес eкeндiгiн атап кeрсeтeдi [3,21 б.].
Ата-ананыц сeзiн сыйлап, кулак асу, птрлес болу отбасы тпршшгшщ бiр Fанибeтi гой. Сол аркылы-ак бала ата-анасыныц мeйiрiн eсiрiп, e3 ортасында тeрдeн орын алуына кeмeктeсeдi. Кeрiсiншe, ата-ананыц сeзiн кулакка iлмeйтiн, e3i тагы жeн бiлмeйтiн жeтeсiз бала олардыц сагын сындырып, тeрдeгi басын eсiккe CYЙрeйдi.
Отбасындагы психологиялык оцды ахуал, татулык пен тыныштык, жайдары кабак, пeйiл-бeрeкe - оныц барлык мYшeлeрiнiц ырысы, ойга алган ютершщ eргe басып, максаттарыныц жYзeгe асуыныц кeпiлi.
Ата-ана - бала тэрбиесшдеп басты тулга. Сондыктан эке де, шеше де балаларыныц жан дYниeсiнe YЦiлiп, мшез-кулкындагы eрeкшeлiктeрдi жете бшгеш жeн. Балалармен эцгiмeлeскeндe олардыц пiкiрiмeн де санасып отырган орынды. 0з баласымен ашык сeйлeсe алмай, сырласа бiлмeйтiн ата - аналар: «Екeумiз де жумыстамыз, кeшкiсiн Yй шаруасынан кол тимeйдi, баламен сeйлeсугe уакыт жок» дeгeндi айтады. Бул дурыс емес. Баламен сeйлeсугe тiптi арнайы уакыт бeлудiц кажeтi жок. Эке мен шеше ул-кыздармен YЙ шаруасында жYрiп-ак эцгiмeлeсiп, ой бeлiсугe неге болмаска?. Жануядагы жанжал, Yлкeндeрдiц дeрeкi карым-катынасы, баланыц кeзiншe баска бiрeудi сeгуi, бiрeудiц сыртынан eсeк айтуы балага тeрiс эсер етедь Бала алдында эке-шешеге Yй шшщ Yлкeндeрдiц эдeптiлiк танытканы жeн. Мысалы, арак пен тeмeкiнiц толып жаткан зиянын бiлe тура, балалардыц ^зшше арак iшiп, Yстi-Yстiнe тeмeкi тарту терю тэрбиeнiц кeрiнiсi.
Бузакылыктыц басы бос жYPудeн басталады. Кейде сабакты жиi калдыруга эр тYрлi сылтауларды Yлкeндeрдiц e3i Yйрeтiп отырады. Бул жагдайда балага eтiрiк айтуды Yйрeтiп отырган ацгармай да калуы мYмкiн. Жас шыбыкты калай исец, солай eсeдi гой. Иэ, «¥яда не ^рсец ушканда соны iлeрсiц» дeмeкшi ата-ана тэрбиeсi бала eмiрiндe Yлкeн i3 калдырады. Баланыц бойына барлык жаксы касиeттeрдi дарыту, тiптi жанында жYргeн достарына дeйiн мэн беру, табигат сыйлаган дарыны болса дамыту, дурыс бiлiм алуына жагдай жасау ата-ананыц басты парызы. Ендеше бала тэрбиeсiндe усак-тYЙeк дeйтiн ешнэрсе жок жэне сол нэрседен де кателесуге кукымыз жок. Бала - эр жануяныц бакыты. Олай болса, eз бакытымызды багалай бiлeйiк [4,92 б.].
^огам Yшiн эр кезецде, эр отбасында e^ келе жаткан eрiмдeй ул-кыздардыц дeнi сау, рухани бай, ецбекке, бшмге куштар болып eсуi - ец жогаргы тшек, ец биiк максат. Оныц куат алатын кайнар бастауы отбасы. Отбасыныц аса кунды ыкпалы мен эсерш eмiрдeгi eшнэрсeнiц кYшiмeн салыстыруга болмайды. Балага ата-ана тэрбиeсiнiц орнын ешнэрсе алмастыра алмайды. Отбасы- eмiргe сэби экелш, оны тэрбиелеп, калыптастыруда жэне урпак жалгастыруда тeцдeсi жок орын.
Отбасыныц балага тэрбие берушшк кызметтшщ максаты- балаланыц жасын, жеке ерекшелшн, психологиялык процeстeрiн ескере отырып, жарасымды жeтiлгeн урпакты тэрбиелеу. Кeздeгeн максатка жету Yшiн отбасындагы тэрбие тeмeндeгi мiндeттeрдi шeшeдi.
- Отбасында баланыц eсуiнe, денсаулыгына камкорлык жасау, тазалыкты калыптастыру:
- ЕцбeксYЙriштiккe баулу, турмыстагы, YЙ шаруасындагы ецбекке кулшынысын арттыру, 03ÏHe - 03Ï кызмет етуге Yйрету;
- Отбасы мYшелерiмен тiл табысып, дурыс карым - катынас жасауга, Yлкенге курмет, юш^е iзет керсетуге Yйрету;
- Эдебиетке, мэдениетке, енерге тэрбиелеу. Бул мшдеттер жYзeгe асу Yшiн бала дYниeгe келген кYннeн бастап отбасында, когамдьщ орындарда, мектепте тэлiм - тэрбие бeрiлeдi [4,93
«Баланы жастан», «¥яда не керсец, ушканда соны шесщ» деген даналык сездердщ магынасы ете терец. Себеб^ eсeйiп кеткен соц баланыц терю мiнeзiн, калыптаскан кате кезкарасын езгерту ете киын. Осы кезде «Балацыздыц тэрбиeсiн бастамас бурын, езiцiздiц мiнeз-кулкыцызды, емiргe кезкарасыцызды ой елегшен еткiзiп, бакыладыцыз ба?» деген сауал туады.
¥лы педагог А. С. Макаренко: «Балалардыц алдында бeдeлдi болуды каламайтын ата -ана жок. Бiрак калай, кай багытта енеге бeрiп, есiрiп келе жатканын ойламастан, бала санасын рухани ектемдш жасап тэрбиeлeйтiн ата - ана баршылык. Бул бeдeлдi болудыц кандай жолы? Мундай жолмен келген адал баланыц санасы жeтiлгeндe ездiгiнeн жойылады» деген екен [4,
Ата - аналармен жYргiзiлeтiн жумыс тYрлeрiн калай уйымдастыруга болады? Ол Yшiн муFалiм ата - аналармен жакынырак танысып, отбасыныц элeумeттiк жагдайын, отбасы мYшeлeрiнiц бала тэрбиeлeудeгi ролiн аныктау Yшiн, ата - аналардыц усыныс - пшрлерш, ойын белiсу максатында сауалнамалар журпзуге болады. Сонымен бiргe жыл боЙFы жYргiзiлeтiн жумыс тYрлeрiн ата - аналармен бiрлeсe отырып жасаFан тиiмдi. Сeбeбi, ата -аналар заман талабына сай езeктi мэселелерд^ отбасы тэрбиeсiнe байланысты такырыптарды ездeрi усына алады. Сонымен катар ата - аналардыц усыныс - пшрлермен санаса отырып ата - аналарFа арналFан эцгiмeлeр мен дэрiстeр мен кецестер, сурак - жауап кештер^ тэрбие жумысын алмасу женiндeгi конференциялар, ата - аналарды педагогикалык эдебиеттермен таныстыруда эдiс-тэсiлдeрi карастырылады.
М. Эуезов: «^ай iстiц болсын енуiнe Yш тYрлi шарт бар. Ец алдымен эуeлi ниет керек, одан соц ^ш керек, одан соц тэртш керек»,- деген екен. Эмiрлiк тэжiрибe улы жазушымыздыц сезiнiц кудiрeттiлiгiн байкатады [5,87 б.].
^азактыц улы акыны Абай да отбасындаFы баланы тэрбиелеуде ата-аналар тарапынан жол бeрiлeтiн кeмшiлiктeрдi ескерте отырып, отбасы тэрбиeсiн уйымдастыруда кецестер бeрeдi.
Нактырак айтатын болсак, Абай езiнiц 10-ыншы карасезiндe: «Жреулер кудайдан бала тiлeйдi. Ол баланы не кылады? Элсем орнымды бассын дeйдi, артымнан куран окысын дейд^ картаЙFан кYнiмдe асырасын дeйдi. Осыдан баскасы бар ма? Баланыц жаксысы - кызык, жаманы - ^шк, не тYрлi боларын бiлiп сурадыц? ДYниeдe езiцнiц керген корлыFыц аз болды ма? Эзiцнiц кылFан иттшц аз болды ма? Ендi бiр бала туFызып, оны да ит кылуFа, OFан да корлык керсетуге мунша неге кумар болдыц? ^артаЙFанда асырасын десец, о да - бiр бос сез. Эуeлi - езщ каруыц кайтарлык картаюFа жeтeмiсiц, жок па? Екiншi - балац мeйрiмдi болып, асырарлык болып туа ма, жок па? Yшiншi - малыц болса, кiм асырамайды? Малыц жок болса, кай асырау толымды болады? Баланыц мал табарлык болары, мал шашарлык болары - ол да eкiталай».
Одан эрi акын: «Эуeлi балацды езiц алдайсыц: эне, оны берем, мiнe, муны берем деп, баста балацды алдаFаныца мэз боласыц. Соцыра балац алдамшы болса, кiмнeн керeсiц?»,- деп балаларына тeрiс тэрбие бeрeтiн, болашаFына мэн бермейтш ата-аналарды сынайды [6,29 б.].
Ата - ана баласына ез отбасын кадiр тутудан бастап, туFан - туыс, Отан, ^азакстан деген уFымдарды терец тYсiнгeнi, курметтеп карауFа тэрбиелеу керек eкeнiн уFындыру кажет.
Эз кeзeгiндe отбасы кYнiнe орай Мемлекет басшысы ^асым-Жомарт Токаев куттыктау сезiндe: «Эрбiр адам Yшiн ушкан уясыныц орны белек. Эскелец урпактыц отбасында тэлiм-тэрбие алып, улттык кундылыктарды бойына сiцiруi ете мацызды. «Отан отбасынан
б.].
102б.].
басталады» деп бекер айтылмаган. Салт-дэс^рге курмет те, туган елге CYЙiспеншiлiк те касиетп кара шацырактан бастау алады. Отбасы институты ецбеккорлык, бiлiмпаздык, тiлектестiк сынды «Адал азаматка» тэн касиеттердi когамда жан-жакты дэрiптеу аркылы улттыц жаца сапасын калыптастыруга eлшеусiз Yлес косады. Берекелi шацырак - елiмiздi Yйлесiмдi эрi орныкты дамытудыц мызгымас кепiлi...»,- деп атап керсетп [7].
Олай болса, ата - ана жауапкершшп бэршен биiк болмак. Сондыктан ата - ана басты талапты eздерiне койгандары жен. Баланыц тэрбие алуына когамнан ез орнын табуына жагдай жасауына эрбiр ата - ана педагогикалык эдiс - тэсiлдерге CYЙенгенi дурыс. Ата-аналардыц балалары алдында олардыц денсаулыгыныц дурыс жетiлiп eсуiн камтамасыз ету, тэрбие беру, бшм беру, YЙ болып, аякка турып ел катарына косылып кетуiн камтамасыз ету сиякты мiндеттерiн орындауы, ал балалары алдында ата-анасын камкорлыкка алып, CYЙенiш болуы секiлдi мiндеттерi уштасып жатады. Сайып келгенде, когамда эдеп-инабат eлшемдерiнiц терец тамырланып, кец жайылуында отбасыныц ролi ерекше екендiгiн ескергенiмiз жен.
1. https://baq.kz/toqaev-berekeli-ari-baqytty-otbasy-quattyn-eldin-tiregi-290173/
2. Эубаюрова А. Отбасындагы сыйластык //Бастауыш мектеп. - 2012. -№4. - 22-23 б.
3. ^.Т.Этемова, Элеуметтiк педагогика [Мэтiн]: Окулык / ^.Т.Этемова.- Алматы: ^азакстан Республикасы Жогары оку орындарыныц кауымдастыгы, 2012.- 272 б..
4. ^ышкашбаев Т. Тэрбие беактен. -Астана, 2015. -187 б .
5. Элшхан М. Адамгершшк iлiмi жэне Хэкiм Абай / М. Элшхан. - Алматы: ^азак кiтабы, 2020. - 480 б.
6. ^унанбаев Абай. ^ара сездер / ^унанбаев Абай. -Алматы: Еылым, - 2020 б
7. https://www.akorda.kz/kz/memleket-basshysy-kasym-zhomart-tokaevtyn-otbasy-kunimen-kuttyktauy-885725
ПАИДАЛАНЫЛГАН ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1
