CC BY
5FORMATION AND DEVELOPMENT OF MIRZO TURSUNZADE WORK IN THE THIRTIES
Mirzo Tursunzadeh has been operating since the early 30y. As results of the creation of Tajik Literature. Mirzo Tursunzadeh gives us an opportunity to look at how the characters features of national ideas of internationalization and the concept of artistic identity were formed in the literary thinking of the whole year and taking into account the fact that the vacancy policy was aimed at improving human nature in the 30y. Mirzo Tursunzadeh could not talk about the future public and widespread concept in this context his character was primarily an interest from the social political and cultural interest of the people and expressed his pure national and heritage. Mirzo Tursunzadeh will allow with complete liberation and full youth to record the exemplary past in his Museum and preserve the world culture of the nation.
Keywords: Mirzo Tursunzade, prosess, creation of creativiry, thirties, poem, dramatic works, literature, history, the culture, past civilization.
Сведение об авторе:
Эшоновой Мутрибахон Асадхоновна - старший преподаватель кафедры таджикского языка, Технологического университета Таджикистана, E-mail: eshonova2020@. mail. ru тел: (+992) 989036464
About the autor:
Eshonova Mutribakhon Asadkhonovna - Senior teacher, Chair of Tajik Language, Technological University of Tajikistan, E-mail: [email protected] тел: (+992) 989036464
ВИЖАГЩОИ ЖАНРИИ ЦИССАИ «СПИТАМОН»-И СОРБОН
Мухрммадохирова
Донишго^и давлатии омузгории Тоцикистон ба номи С. Айнй
Сорбон яке аз бех,тарин нависандагонест, ки дар осораш жанри кисса бартарият дошта, бо як вежагии хос, камоли ^унар, завки баланд, баёни андешаву афкори бикру балег тавонистааст, дар ин чода муваффак шавад. У х,ануз бо таълифи нахустин асараш дар ин жанр «Занги аввал» аз омадани носири чавон ва хушсалика ба адабиёти точик дарак дода, таваччухд мухлисону адабиётшинсонро ба худ чалб карда буд.
М. Шакурй доир насри он сол^оро бах;о дода гуфта буд:
«Жанри асосии нависандаюни чавон ва миёнсол асосан повест буда, муваффакият ва камбудихщшон дар ин жанр бештар падидор» мешуд.
[Таърихи адабиёти советии точик. Инкишофи жанр^о.чилди 4. Душанбе-1980. 380 с. с. 160.]
Сорбон низ агарчй ба адабиёт бо х,икоях,ои нахустин ворид шуда бошад х,ам, ма^з повестх,ояш уро ба мухлисон ва хдводорони адабиёт муаррифй намуда, чун адиби чирадаст ва носири камназир шиносонд. Яъне, бо он, ки Сорбон дар тамоми жанрх,ои адабй асарх,ои чолиб ва мондагор эчод кардааст, дар миёни осори у повестх,ояш бо х,адафи тадкики бадеи вокеият, бо гановати бадей, усул ва сабки ^унарй, ифшои ^унари нависандагй бартарй доранд.
Як нуктаи дигар мавриди зикраст, ки даврони истикдолият ба адиб майдони фарохи эчодй, баёни мавзуи навутоза, ибрози ормону андешах,ои миллй фарохдм овард. Адибе, ки дар даврони шуравй бовучуди танкиди сахти замон, фишори сиёсатмаобон ва дастуроти хушки сиёси мазмуни даврон асарх,ои чолиб ва хонда боб меофарид, акнун бокулбори тачрибаи зиёд батаълифи асарх,ои воло мазмун варангин огоз намуд.
^иссаи «Спитамон», ки аз киссах,ои чадиди Сорбон ба шумормеравад, аз такдири фарзанди зиндамондаи Спитамени диловар, ки дар мубориза бо Искандари макдунйх,алок гардида буд, накл мекунад. Шубоне писари хурдсоли Спитаменро ёфта, ба тарбияи хеш мегирад. ^иссаи мазкур рузгори талх ва пурфочиаи замони тохтутози макдуниён, аламу х,асрат ва кинаву нафрати мардуми бумиро нисбат ба онон дар симои Шубону хдмсараш Бону ва х,амдех,агони онх,о тасвир менамояд. Асар бо ёфтани писарик;ах,рамони муборизаи зидди лашкари Искандари Макдунй Спитамон огоз шуда, идомаи он интикоми Шубон аз Томири хиёнаткор мебошад. Тохтоварони макдунйхднгоме, ки Шубон бо ёфтани писари Спитамон саргарм аст, шубонписари навраси у-Озаррахшромекушанд. Анчоми набарди Искандар бо пирузии у,ёфт шудани писари Спитамони диловар, катли Озаррахши наврасу маъсум дар ин тохтутозх,о;мусибатх,ои зиёде ба сари Шубон паи х,ам боридаанд, вале хдйкали баланду бошах,омати у аз миёни оташу дуди фочиах,о баланд шуда, уро бо амалкардаш чун марди рузгордидаи хирадманд ва ботамкин менамоёнад. Шубондар он лах,заи пурэх,сос баъди ёфтани мурдаи писар ба Спитамон ба чашми хдмдардиву мех,р ва х,атто умед менигарад:
«Шукр бoяд кард, ки Хyдoвaнд худ ин Roppo paвo дид: инак ба тaмoшoи марги пиcapи liernn падар мурда бapoяд: Якe ro^e, ки пиcap пeши падар мурад: гох,и дигар чaвoни ток ва духтари бoкиpa 6o х,ам издивoч бикунанд» Бoз нигариег ба тифл.
- Якepo дидам. (Манзур марги пшари Шyбoн-Озappaxш аст.Шар^и мo-M. X,.) Дигape шoяд издивoчи ту бoшaд».
[Сopбoн.Сaдoи Шарк. Спитaмeн. 2011. №11, с.14].
Албатта агар муаллиф бaчoи ибopaи чaвoни пoк чaвoни зaннoдидapo истифoдa мeкapд, xeлe бeхтap мeбyд. Вaдe бoяд зикр кард, кидар рузи марги писар opзyи дидани рузи шoдй, рузи дидани сури издивoчи Спитaмoнpo кардани Шyбoн аз хиради баланд, инсoндyстй, мeхaнпapaстии y дaлoлaт мeкyнaд. Аз мyнoсибaти Шyбoн чунин бapмeoяд, ки ухамчун як вaтaндop парвариши як тифли ятимepo, ки вoлидoнaш аз дасти тoxтoвapoн кyштa шyдaaнд, карзи худ мeдoнaд.
Aдaбиëтшинoси шинoxтa М. Шакурй дар мавриди таълифи асари таърихй гуфта буд:
«Бунёди тадкики бaдeии нaвиcaндaгoни тaъpиxнигсp бар мaтepиaли cepшyмop ва факт^и вoкeиcт».
[М. Шyкypoв. Таърихи адабиёти coвeтии тоник. Ч,илди 4. Дyшaнбe-1980.380 c. c. 236].
Бeшyбхa Сopбoн дар киссаи мазкур, ки дар агоси сapчaшмaхoи таърихй таълиф шудааст, як шраи pyзгopи дур ва фoчиaбopи мардуми мopo иньи^с намудааст. Тoмиpи сaкoй сари Cnma^ern дилoвappo ба Искандар пeшкaш мeкyнaд ва ба пoдoши ин «хизмат» Искандар XOкими Сугдаш мexoнaд. Аз руи мaьxaзx,o низ сари Cnma^o™ дилoвappo на макнуни^, балки бумжни вaтaндop пeши Искандар oвapдa буданд, ки ин низ дар хати сужа мисли ëфтa шудани писари Cпитaмoн аз руи хуччатхри таърихй rn^o шудааст.
«Гyмoштaи юнoниëн ^мири caR-oin! низ oмaдa буд, ки бито ба фармудаи Иcкaндap ^кими СyFд ба шyмop мepaфт ва у oвapдa буд capи Спитaмoни СyFдиpo пeши ^^вдар». [Сopбoн.Сaдoи Шарк. Спитaмeн. 2011. №11. Са^. 14].
Шyбoн низ ба интикoми фарзанди кучак ва Cпитaмoн Тoмиpи xoйинpo зинда ба зинда пуст мeкaнaд. Тoмиppo зинда пуст кардан нишoни бepaхмй нe, балки ифoдaи инш^ми сахти падари чигарбандгумкарда ва вaтaндope чун Шyбoн аст, ки аз хамватагони нoxaдaфe чун Тoмиp мeситoнaд. Нависанда дар симoи Шyбoн интикoмxoхй ва интикoмчyии мардуми бyмиpo, ки дар тохтутози лашкари макдунй бepaхмoнa катлу горат шуда, тахкиру oзop мeдид, oвapдaaст. Бapoи Шyбoн аз тохтутоз ва катлу кyштopи мавдундан дида, xиëнaти Тoмиp барин гокатон aлaмнoк ва дapднoктap аст, ки на тaнхo Тoмиppo зинда ба зинда пуст мeкaнaд, балки у^би шикopии ypo низ лукмаи лoшaxopoн намуда, нeст мeкyнaд.
Манзараи гуфтугуи Шyбoн 6o Тoмиpи нимчoнy нимхуш бaëни дарди диди як вaтaнxoхe, ки мeхaнaш зepи пoи суми aсбoни яFмoгapoн талаву тopoч мeгapдaд, аст:
«.. хавганд Хyдoйpo, ки бapoи Озар кина нагирифта будам! Ту - тока oнepo, куштй, ки чун Суруш мулку мардум noc^oml мeкapд ва шaбзиндaдop буд; Спитaмoни дaлeppo. СyFдpo бecapвapy бecapдop карди!»
[Сopбoн.Сaдoи Шарк. Спитaмeн. 2011. №11. с.18].
Бapoи Шyбoн аз марги фарзанд дида, марги Cпитaмoн сузгоктар аст, зepo марги фарзанд мусибат ва фoчиaи xoнaвoдaи уст, вaлe марги Cпитaмoн, ки бapoи oзoдии мeхaн мeчaнгид,мyсибaти CyFдзaмин буда, 6o марги умардуми вaтaнxoхи шурида бeхoмивy бeсapвap гардид.
Бeшaк талхтар аз марги фарзанд бapoи шахс мусибати .n^rape вучуд нaдopaд, aммo нависанда 6o ин таъкид мeкyнaд, ки шахс бoяд мeхaн ва сapзaминaшpo аз xeш бoлo гyзopaд, манфиати мeхaнpo бoлoтap аз манфиати худ дoнaд, дар мусибату фoчиaи миллату мeхaн бeштap аз мусибати xeш сузад.
Амш 6o вучуди ин дaстoвapдхo асар аз кaмбyдихo opй нeст ва бaьзe аз мaнзapaхo xoнaндapo кoнeь нaмeсoзaд. Aдaбиëтшинoси машхури рус В.Г. Бeлинский дар мавриди таълифи асари таърихй гуфтааст: «Наздик шудани саньат 6o хaëт, наздик шудани бoфтaи бaдeйбaхaкикaт дар асри мo махсусан дар poмaни таърихй ифoдa ëфтaaст».
[В.Г. Бeлинcкий.Нaзape ба адабдати pycии coли 1847. Стaлинoбoд. 1949, с.63.]
Дар асари тaъpиxйчyзъиëтхo таърих мeсoзaнд, тaьpиxpo мeнигopaнд, тaъpиxpo иньикoс мeкyнaнд. Нaвисaндapo зарур аст, ки дар и^и^си таърих на танхф ба хoдисaвy вoкeaхo, балки ба хурдтарин чyзьиëтхoe, ки рузгори oн aйëмpo фapo гирифта буданд, таваччух нaмoяд.
Шyбoн Тoмиppo рузи дафни писараш, ки гyë ба чагоза oмaдaaст, дида, 6o ëpии хaмдeхaгoн асир мeгиpaд. Аслан дар oн шабу руз, ки дар CyFд лашкари Искандар тoxтyтoз дoштy бopoни марг мeбopид, на тан^ чaнoзaхoи зиëдe буд, ки им^ни иштиpoкy сyгвopй дар oнхo набуд, балки аксар маврид мypдaхo бeчaнoзaвy бeсoхиб мoндa, Fизoи лoшaxypoн мeшyдaнд, зepo тани зиндae нaмeмoнд ва ë зиндaмoндaгoн мeгypexтaнд. Гyмoштaи юшндан
^мир, ки Искандар хoкими CyFдaш xoндa буд, нaбoяд дар чaнoзaхoи хатто шахтят^и бoнyфyзe, ки дар нaбapдх,oи юнoниëнy мaкдyниëн кушта мeшyдaнд, иштиpoк мeкapд, зepo аввадан ин рафтор писанди кавми бeгoнaи тopoчгap набуд ва ^мири xyшoмaдгy низ хар амали xeш 6o майлу xoхиши диди Искандару ëpoн ва лашкаржнаш aнчoм мeдoд, вагарна Искaндapхoкими CyFдaш нaxoндa буд. Баъдан агар ^мир диди дapдoшнoe мeдoшт, ки Faмшapики мардуми CyFд мeбyд, сари Cпитaмoни вaтaнxoхбa Искандар нaмeбypд. Пас бачашзаи писари Шyбoн oмaдaни Тoмиpи xoйин ва нoxaлaф xeлe Faйpитaбий мeнaмoяд. Бapoи Тoмиppo дидани Шyбoни интикoмтaлaб муаллиф бoяд вазъ ва матони дигapepo интиxoб мeкapд, на чашзаи бapoи Тoмиp бeapзиши як писapaкpo.
Муаллиф oвapдaaст, ки «Шyбoн мoнoи пaйкoни аз тахтапушти писар кaшидapo андаруни нимланги сapбoзoни Тoмиp дида, хангаш канд ва ëp чамъ карда шуриду исен кард бар зидди дастаи Тoмиp ва сугдиёни диловар бapxoстaндy ситeзидaнд ва ба гардани сатрапи худшм каманд aндoxтa чун хaйвoни саркашу сур дoштaнд ва ба Шyбoн сyпopидaнд». [Сopбoн.Сaдoи Шарк. Спитaмeн. 2011. №1, c.14].
Хoнaндa хaйpoн мeшaвaд, ки дар oн aйëмe, ки дар CyFд лашкари Искандар тoxтyтoз дoшт, Шyбoн чй oсoн «ëpoн чамъ кард». Дар oн шабу руз мapдoни бapкaмoлy тaнyмaндpo ду poх буд, якс ба хидмати Искандар бoяд бираванд, дуюм бар зидди y бичанганд. Нависанда 6oяд ба ин вазъ равшанй aндoxтa, тaвзeх мeдoд, ки ин «ëpoни чaмьoвapдaи Шyбoн» ë «дидoвapoни сyFдй»-po дар дeх чйнигoх мeдoштвa чapo oнхo бapoи хишяи марзу 6yH6o Искандар нaмeчaнгaнд?
Пaйдo шудани бoFи Cпитaмoн низ, ки Шyбoн Тoмиpи бaндиpo ба oн чo бурда аз ш мeoвeзaд, xoнaндapo ба шубха мeбapaд:
«Шyбoн ypo (Тoмиppo. Х,.М.) ба 6ora Cпитaмoн бурдва дар шoxи дарахти чавз аз пoяш oвexт».
[Сopбoн.Сaдoи Шарк. Спитaмeн. 2011. №11, c.14.]
Агар 6ora Cпитaмoн, яъш манзили y дар дeхaи Шyбoн буд, чapo зани Cпитaмoн бapoи y нoшинoс намуд:
«Пaсoн ба сoxтмoни xoнaи oxиpaти зани нoшинoс пapдoxт: санг чида, дeвop гирифт гиpдoгиpд, вaлe тopaшpo пушида нaтaвoнист». [Сopбoн.Сaдoи Шарк. Спитaмeн. 2011. №11, c.8.]
Агар Cпитaмeнy Шyбoн хaмдeхa буданд, пас y xoнaвoдaи ин кaхpaмoн, занашу писapaшpo низ бoяд мeшинoxт. Aммo хaттo хaмсoяхoи Шyбoн низ, ки дар хавлии учамъ oмaдa, дар суги y шарик мeшyдaнд, «хaйpoн буданд, ки писараки сурхмуй кй бoшaд?» [Сopбoн.Сaдoи Шарк. Спитaмeн. 2011. №11, c.14.]
Пас rn^o шудани «бoFи Cпитaмoн» ин чo мисли чумлаи зep, ки ба aндeшaи мo xoнaндapo рахгум зада, хисси нopизoиpo ба вучуд мeopaд, бeмaвpид ва нoзapyp аст:
«Зани Шyбoн Бoнy дами дарвсза чунин здл дида, ангушт газид ва пиндoшт, ки падари nncappo куштаанд ва шу 5op карда oвapд». [Сaдoи Шарк. Спитaмeн. 2011. №11, c.13.]
Падари писар ва шу дар ин кисса як шахс хастанд, ки oн Шyбoн аст, пас сyoли xoнaндa, ки чй гуна падари писар мурдаи xeш 6op карда мeopaд, бeпoсyx xoхaд мoнд.
Чси дигар муаллиф oвapдaaст:
«Хyдoю бахти xoнaдoнy рама мeгyфт, аз oлaмy oдaм а^шид, ки чй oфapидaecт oдaм, ки биpeзaнд хуни якдигар бapбe^yдa».
[Сaдoи Шарк. Спитaмeн. 2011. №11, c.8.]
Дар ин набард, набарди мардуми диговари CyFд 6o лашкари макдунй макнуи^те, ки бapoи тадаву тopoчи ин кишвар oмaдa буданд, бapбeхyдa кушта шуданд, зepo чанги oнoн чанги истилoгapoнa, аз хaвoи хирсу нафс буда, бaчoи мoлy сарват марг нaсибaшoн гардид. Aммo бapoи сyFдиëн ин чанги вaтaнxoхoнa ва oзoдиxoнa мeбypдaнд ва агар нaфape аз oнoн дар ин набард кушта мeшyд, бapoи oзoдии мeхaн аз тopoчгapoнy тoxтoвapoнe ба мисли макдундан кушта мeшyд ва ин набарду тaлaфoтpo «бapбeхyдa» нoмидaн харгиз дуруст нaмeбyд.
Шyбoн 6o мypoчиaт бaТoмиpи xoмyшy мадхуш aндeшaхoи xeшpo дoиp ба маънии хaëт, хастии инсoн, натичаи paфтopy киpдopи oдaм, зарари чангу кyштop ба интон ибpoз мeкyнaд, ки баъзан ихтитоф дopaнд:
«Бубин, ки кoсaи давр чун шавад? Ту куштй Corn^o^o, ту куштй Озappo! Ман кушам тypo! У кушад мapo!»
[Сaдoи Шарк. Спитaмeн. 2011. №11, c. 15.]
^саи давр гapдoн аст, мeгyянд, яьнe касс ба мaзлyмe зулму ситам paвo бинад, аз зoлимe y низ хатман зулм xoхaд дид. Ai^o Шyбoн ба мулки кате тoxт накардааст, мoли кате Fopaт
накардааст, балки дод меситонад, берахмона бошад хам, адолатро баркарор мекунад, ба интикоми фарзанди бегунох кушташуда-Озаррахши наврас, ба интикоми Спитамони диловар, ба интикоми дигар хамватанони бегунох, ба интикоми моли ягморафта Томирро зинда пуст меканад. Пас ин зулм нест, ки Шубон низ бояд ба подош зулм бинад. Рамабоникахрамон бояд дар ин маврид марги хешро аз У(Худованд-шархи мо. Х,.М.) ба подоши куштани Томир интизор набошад. Ва агар макдуниён уро бикушанд, бе интиком ситонидан низ хар рузу хар соатхаммеханони у аз теги ачнабиёни тохтовар кушта гарданд, пас бехтар нест, холо, ки зинда аст, чун ватандоре аз бегонагон касос бигирад.
Аммо бояд зикр кард, ки катъи назар аз ин камбудихо асари номбурда як киссаи пурарзиши таърихй буда, мутолиаи он барои насли нав муфид ва тарбиятбахш мебошад.
Улугзода дар як мактубаш ба М. Шакурй гуфта буд, ки «масъулияти нависандаи «таърихнигор» калон аст».
[Мактуби С. Улугзюда ба М. Шакурй. 11.11.1968.]
Бояд гуфт, ки Сорбон ин масъулиятро, ки таи чандин сол аст, ба таълифи асархои таърихй шуруъ карда, дар ин самт хеле комёб низ шудааст, хеле хуб дарк мекунад.
Тасвири вокеаву ходисахои сужаи киссаи мазкур; ёфт шудани фарзанди Спитамон аз он мавзее, ки набарди Искандар бо бумиён рух дода буд, Рухшонро бо худ бурдани Искандар вокеан аз руи ривоятхои таърихйбуда, кушта шудани Томири сакой бо дасти Шубон низ ба хакикати таърихй наздик аст.
Асосгузори сулху вахдати миллй, Пешвои миллат мухтарам Эмомалй Рахмон дар яке аз баромадхояш гуфта буд:
- Таърихи гузаштаро надониста, ояндаро бунёд кардан имконнопазир аст.
[Паёми Президента Чумхурии Точикистон ба Мачлиси Олии ЧТ дар соли 2011.]
Яъне, аз гузашта бояд омухт ва ифтихор кард.^иссаи мазкур бо тасвири манзарахои кушта шудани Томири хиёнаткор ва укоби дастомузи убо дасти Шубон дар ниходи хонанда хисси мухаббат ва парастиш ба ватан, дарки масъулияти ватандорй, химоят ва хифозат аз марзу бумро тавлид месозанд.
АДАБИЁТ
1. Эмомалй Рахмон. [Паёми Президента Чумхурии Точикистон ба Мачлиси Олии ЧТ дар соли 2011.]
2. М. Шукуров. Таърихи адабиёти советии точик. Чилди 4. Душанбе-1980.380 с.
3. В. Г. Белинский. Назаре ба адабиёти русии соли 1847. Сталинобод. 1949. - 63 с.
4. Мактуби С. Улугзода ба М. Шакурй. 11.11. - 1968.
5. Сорбон.Садои Шарк. Спитамон. 2011. №11. С. 7-22.
ОСОБЕННОСТИ ЖАНРА РАССКАЗА «СПИТАМОН» СОРБОНА
В статье рассказывается об исторической истории Сорбона под названием «Спитамон», отражающей прошлую жизнь нашего древнего народа. Автор кратко и талантливо описал самые трагические сцены жизни Согдийского народа, например, после окончания борьбы Искандара с местными патриотами, когда он обнаружил ребенка Спитамона, героя Согда, в подмышке мертвой женщины, убийство невиновного сына Шубона, Оззарахш, месть Шубона предателем Томири. Отражение мести Шубона Томири является символом защиты родины и патриотизма смелых людей Согда. Они не жалели своих врагов ради защиты своей нации и территории.
Ключевые слова: Искандар, Рушон, Шубон, Спитамон, Томир, Согд, Томир, Озаррахш, пулевое ранение, конец, территория, история, туземец, исторические факты, писатель-историограф, ответственный историограф, черный падаль-орел, охотничий орел, Бону, согдийский герой, президент, защитник, защитник нации и территории, историческая ценная история и т. д.
GENRE PECULIARITIES OF "SPITAMON" STORY OF SORBON
The article tells us about historical story of Sorbon entitled "Spitamon " that reflects past life of our ancient nation. The writer has described briefly and with a great talent the most tragic scenes of Soughdian people life such as after the end of Iskandar's fight against local patriots finding a baby of Spitamon, hero of Sughd, in armpit of a dead woman, murder of Shubon' young son, innocent Ozzarakhsh, revenge of Shubon by traitor Tomiri. The reflection Shubon's revenge by Tomiri is a symbol of protecting the motherland and patriotism of brave people of Sughd. They were not sorry about their enemies for the sake ofprotection their nation and territory.
Keywords: Iskandar, Rushon, Shubon, Spitamon, Tomir, Sughd, Томир, Сугд, Ozarrakhsh, a bullet wound, end-piece, territory, history, native, historical facts, writer-historiographer, a historiographer
responsibility, black carrion-eagle, hunting eagle, Bonu, Sughd hero, head, protector, defender of nation and territory, historical valuable story, etc.
Сведения об авторе:
Мухаммадтоирова Ханифа - ассистент кафедры таджикского языка Таджикского государственного педагогического университета имени Садриддина Айни, тел .: (+992) 939290924
About the author:
Muhammadtoirova Hanifa - assistant in the Department of Tajik Language of Tajik State Pedagogical University named after Sadriddin Ayni, Tel.: (+992) 93-9290924
ББК. 83.3 +84 точик 7-4 Х-94
УДК 891.550-3 (092)
БОЗТОБИ ЗАМОНУ МАКОНИ БАДЕЙ ДАР ПОВЕСТИ «БАЪД АЗ САРИ ПАДАР»-И АБДУЛ^АМИД САМАДОВ
Адибаи Х.
Донишгоуи давлатии омузгории Тоцикистон ба номи С. Айни
«Баъд аз сари падар» (1979) аввалин киссаест, ки нависандаро ба рохи насри мухташам мебарад. Мавзуи асосии ин кисса аз хаёти мардум гирифта шуда, халли масоили маишй, ичтимой ва ахлокии мардум мебошад.
Замону макон аз зумраи унсурхои нахустини тахайюли эчодии нависанда мебошанд. Адиб, кабл аз хама замон ва макони ходисахоро фикр мекунад. У аввалан дар кучо ва кай сурат гирифтани вокеахоро ба инобат гирифта, баъдан ба тасвири пейзаж ва ё образ мепардозад. Замону макони бадей дар асари бадей баробари харакати персонажхо ва амалиёти онхо тул мекашад ва инкишоф меёбад.Замону макон чузъи хастии инсон ва амалиёти харрузаи у ба шумор мераванд. Х,аёти инсон бо онхо тавъам аст. Пайванди фаъолияти одамон бо замону макон зич буда, бе иштироки чузъе аз онхо амалиёт вучуд дошта наметавонад. Аз ин ру, агар замону макони бадей унсури асосии созмондихандаи асари бадей бошанд, пас замону макони вокей унсури асосии созмондихандаи хаёти харрузаи инсонхост.
Замону макони бадей асоси киссаро ташкил намуда, хамчун унсури шаклию мазмунй накши асосиро дороанд. Замони бадей дар асар тавассути хотира накл карда шуда, ифодакунандаи замони ёд мебошад. Дар авввал замони кисса каме аз харакат боз монда- ба кафо баргашта, хотирахои гузаштаро ба ёд овардаву мавриди тахлил карор медихад. Кисса аз тасвир ва мукоисаи ду парранда дар хотираи Хусрав огоз ёфта охиста - охиста ба лахзахои дигар мегузарад. Замони бадей дар асар аз худи номи асар «Баъд аз сари падар» огоз меёбад. Муаллиф замони асарро муайян намуда, баъд пахнои фаъолияти кахрамонро дар доираи замони муайяншуда ба риштаи тасвир мекашад. Дар сохтори жанри муайян порчаи вакт мохияти консептуалию эстетикй пайдо менамояд. Азбаски замони кисса замони тулонию пайваста, дорои сифатхои тул, канда- канда, анчомдору беанчом, пушидаю кушода аст, муаллиф замони киссаро дар номаш сабт намудааст. Дар дохили асар замони бадей ба таври чузъй ифода меёбад. Замони бадей бо ифодакунандаи чузъиётхои замонй мисли «зимистон, тирамох, чанд сол пеш, пас аз сари Х,айдар, бегохй, сахар, шаб» ва гайрахо ифода ёфтаанд.
Замон чузъе аз хронотоп буда, дар сохтори асари бадей арзиши эстетикй пайдо мекунад. Ба истилохи Д. Лихачев «Замони бадей ходисаи марбути тору пуди асари бадей буда, аз руи вазифаи бадей замони грамматикию фалсафии асари адабиро тобеи худ месозад[4, с.214]. Дар хакикат ходисаву вокеахо дар мачрои тасвири бадей тавассути робитахои замонй ба низом дароварда шуда, худуди замонии асари бадеиро ба вучуд меоваранд. Дар киссаи «Баъд аз сари падар» худуди замонй бо маънои васеаш маълум аст. Дар кисса пахлуи замонй: гузашта, хозира ва оянда дида мешавад. Нависанда образи асосии асар Хусравро дар замоне тасвир мекунад, ки вай аллакай тамоми ходисахоро аз сар гузаронидааст. У замони гузашта, ходисаву вокеахо ва хотирахояшро тагу ру карда, онхоро ба замони хозира мукоиса ва тахдил намуда, дар замони оянда ба чй ру ба ру шуданашро муайян мекунад.
Накши замон дар муайян намудани чехраи асосии тагои Хусрав - Ачик хеле калон аст. Хусрав симои аслии тагояшро дар охири кисса дарк мекунад. Замони бадей барои равшан нишон додани харакату амалиётхои образи мусбати асар Ачик хизмат мекунад . Вакт довар аст. Ва охиста - охиста чехраи аслии хама гуна инсонро муайян мекунад.
