CC BY
24be more similar are essential for comparing material. Such transformations can be called convertible or similar transformations.
Keyword Contrastive study, grammatical phenomena, identical phrases, convergence, discrepancy, personal pronouns, correspondence, transposition, transformation, a similar transformation.
Сведения об авторе:
Халимова Махбуба - аспирант кафедры немецкого языка и методики его преподавания Таджикского государственного педагогического университета имени С. Айни, Тел.: (+992) 938793109
About the author:
Khalimova Makhbuba - postgraduate student of the Department of German Language and Teaching Methods at the S. Aini Tajik State Pedagogical University, Tel.: (+992) 938793109
ХУСУСИЯТ^ОИ КОРБУРДИ СИФАТ ДАР «ЧРМЕЪ-УТ-ТАВОРИХ»
Юсупов Ш.
Донишгощ давлатии омузгории Тоуикистон ба номи С. Айнй
Сифат дамчун диссаи мустакил ва номии нутк аломат ва чигунагии ашёро мефадмонад. Дар низоми дастурии забони точикй сифат аз аз диссадои дигари номй бо он фар; мекунад, ки категорияи морфологии шумора ба он хос нест. Сифатдо аз руи маъно ба аслй ва нисбй чудо мешаванд. Нишонаи фарккунандаи сифатдои аслй аз нисбй ин дорои се дарача будани сифатдои аслист, ки индо: дарачаи оддй, киёсй ва олй мебошанд. Модияти дарачаи сифат аз он иборат аст, ки як шохиси чадони моддй ба дигараш, як ашё ба ашёи дигар аз ягон чидат мукоиса карда мешавад [1, с.132; 2, 176]. Мадз тавассути киёс инсоният дар байни ашёву додисадо тафовут мегузоранд.
Дар забони муосири точикй дар як дарачадо нишона ва аломати хосе доранд. Маъмулан барои ифодаи дарачаи мукоисавй аломати морфологй пасванди -тар ва барои дарачаи олй пасванди -тарин истифода гардида, дарачаи одии сифат ба шакли калима баробар аст [1, с.132].
Дар байни диссадои дигари нутк гайр аз сифат зарф низ дорои дарача мебошад. Ин долат каробат ва наздикии ин ду диссаи нуткро нишон медидад, ки аломатро ифода мекунанд, аммо, азбаски, яке асосан аломати мафдумдои ашёиро ва дигаре аломати амал ё аломати аломатро мефадмонад, ифодаёбии дарача низ дар ондо аз дам тафовут дорад.
Фарки байни дарачаи зарф аз сифат дар он аст, ки пасванди дарачасози -тарин хоси сифат буда ифодаи дарачаи олии сифат хоси он аст.
Дар илми забоншиносии точик байни диссадои номй оид ба сифат ва шумора то мируз пажудиши монографие мавчуд нест. Асосан масъалаи омузиши сифат дар алодидагй аз тадкикоти Ш.Ниёзй [7] огоз гардида, баъдан дар заминаи он грамматикадо таълиф гардидаанд. Минбаъд якчанд мудаккикон зимни баррасии хусусиятдои сарфии осори чудогона дар катори диссадои дигари нутк сифатро низ ба риштаи тадкик кашидаанд [3; 4; 12].
Ин чо тасмим гирифта шуд, ки хусусиятдои сарфй ва дарачаи корбурди сифатро дар яке аз рисоладои таърихии мансуб ба карни XIV «Чрмеъ-ут-таворих», ки ба калами муаррихи эронитабор, Рашидуддин Фазлуллоди Хамадонй китобат шудааст, мавриди тадлилу баррасй карор гирад.
Зимни тадлилу баррасии маводи забонии «Ч,омеъ-ут-таворих» маълум гашт, ки дар забони асари тадкикшаванда дарачадои одй, киёсй /мукоисавй/ ва олии сифат бо истифодаи роду воситадои гуногун баён гардидаанд.
Дарачаи одии сифат, ки киёсро ифода намекунад, дар матни асар аломат ё нишонаи сарфй надошта, ба асли калима баробар аст: Фитнаи теги обгун чанд хун бар хок мерехт ва чанд сар бар бод медод [9, 4] ... гуломони хубпайкар ва канизакони хуршедманзарро бар вай арза карданд [9, 237]. Ин замон кори бад пеш гирифта ва аз дини мо баргашта [9, 32].
Хусусияти асосии семантикии дарачаи киёсй он аст, ки ба воситаи он бартарй доштани яке аз аломатдо дар байни ду аломати мукоисашаванда нишон дода мешавад. Чунонки ба мушодида расид, дар забони асар барои ифодаи дарачаи мукоисавй аломати морфологй асосан пасванди -тар истифода гардидааст. ... ин ду аруси пешин покизатар аз аруси дигаранд, чи гуна аст, ки писарам уро аз эшон дусттар медорад [9, 31 ]. Ва аз тамомати ацвом машхуртару бузургтар дар афи Чингизхон буда [9, 48]. Ин цавм аз писари бузургтар муншаъиб гаштаанд [9, 139]. Ва аз бародарони кехтар дар хидмати Тулуйхон мебуда [9,158].
Аз матн маълум гашт, ки сифатдо мисли забони адабй бо дарачаи мукоисавй дар чумла пас аз мавсуф меоянд.
Дарачаи олии сифат бартарй доштани яке аз аломатдоро дар байни тамоми аломатдои мукоисашаванда нишон медидад [1, с.138]. Харчанд дар забони точикй роддои ифодаи дарачаи олй зиёд бошанд дамм, аммо дар «Чрмеъ-ут-таворих» барои ифодаи дарачаи олй бештар аз роди
cинтeтикй, яъш иcгифcдaи пacвaнди -тарин бa кcpбacт шyдaacг: ... дар он аф мaшxypmapuн ацвоми ampoк буданд ва лашкар аз дигарон зиёдсвп [9, 210J. Ва у мyьmaбapmapuн ва бyзypгmapuн буда [9, 223J. Бyзypгmapuн xaвomuн у ва уро бaюяm ду~cm ждошma [9,226J.
MyanMj) ,ap бapобapи бо пacвaнди -тарин ифода намудани дО^ачаи олии cифaт боз aз pcxy воштадои дигapи гpaммaтикй низ иcтифо,дa намуда, ки aз чyмлaи ощо тapкиби a3 вдмя вa вожа;ои бaFOят, бисер ба хишб paфтa, as pyrc вазифа ва ифодаи маъно as ;ам тaфcвyт дcpaнд: Ва дар ин диёр подшоуон ва умарои бузурги бucёp мaьpyфy мaшxyp ва муытбар xacmaнд, жкин хар к/евро маълум на ки аз фарзандон - Угузанд [9, 44 J. Якг он ки дар тнни понздахролагй m^me урдухои Чuнгuзxoн дар зuмucmoн куч карда буданд ва cap,мо бaгoяmy барф бeнщoяm буда [9, 64J. Чун якоола шуд багоят показа ва хyбcypam буд [9,30J.
Дap мaвpиди ба вашлаи тapкиби a3 вдмя ифcдaëбии дapaчaи олии шфат мамино метавон кайд намуд, ки шфат дap колиби дapaчaи киш омада баъд аз ои тapкиб мeояд: Ва агарчи мycaлмoнoн муътабартар аз хама бошад [9, 9J. Ва ин nucap бештар аз хама питрон вaфom карда ва номи модараш маълум rncm [9,227J.
Тapкиби a3 вдмя ,ap «Чcмeъ-yт-тaвоpиx>> ;амчун racKiae бapcи ифодаи дapaчaи олии cифaт -нишон додани xycycияти бapчacтaи ин ë он aшë, бapтapияти умумии як жмо аз дом^ои хдмчиж, xycycияти ба нaзap иaмcëни ин ë он aшëpc ба тapикш гаъкид иcгифCдa гapд,идaacт.
Бap замми ин ,ap acap дapaчaи мукожавии шфат;о бо pc^ лугавй ба вccитaи калима;ои бягоят, бисёр, чунон низ ифода ëфгaacг. Эшон азим, шуцоъ ва багоят дажру бахрдур буданд [9,115J. Ва дар ин диёр подшохон ва умарои бузурги бисёр маъруфу машхур ва мyъmaбap xacmaнд, жкин хар кacepo маълум на ки аз фарзандон - Угузанд [9, 44J. Ва жгуянд, ки овози у чунон баланд буда, ки caдou бонги у аз ациби пушга мeгyзaшma [9,193J.
Бо pc^ луавй ифода намудани дapaчaи киши шфат ,ap дин* acap;ои наздик ба замони таълифи «Чcмeъ-yт-тaвоpиx>> низ ба мушовдда pacидaacт, аз ин py маълум мeгap,дaд, ки ин ходжа умумист [10].
Дap забони адабии мyccиpи точикй дapaчaи Faйpик;иëcии cифaт, acœaH ,apa4aH зждй ва дapaчaи камии cифaт мавчуд аст, ки ощо мувофики тacнифоти зaбcншииcccи маъмулан бо pо;;ои бeвccитa тaкpcp шудани шфати астй, ба шфат;ои аелй омадани зapф;ои микдcpy андоза (xeлe, баш, 6m±p, ни;ояг, бaFCят, бсх;ад, бвандоза, ббии^оят, аз ;ад зиëд), тaкpоpи иcпyppaи шфат;ои гаъкидй (дapaчaи зждй) ба воеитаи ;aмpо; шудани пacвaнд;ои -ча ва тоб ,ap аловддагй ва ;амчунин якбcpa ба mp бypдa шудани ду пacвaнд (дapaчaи камй) ифода мeëбaд. Аммо ,ap acapи мaвpид,и нaзap аз ин paxy воштадои фав^ззи^ дapaчaи Faйpикжши шфат;о бapои ифодаи камию зждии аломат;о, бидуни мукожа намудани ду ва зжда аломат ба mp мepaвaд. Сифатхои acoñ бе пacвaнди -тарин баъд аз калимахои зapфии «rôarwr», «бисёр» омада бapтapияти умумии як aшëpо аз aшë;ои мушоббх,, xycycияти ба иaзap иaмcëни ин ë он aшëpо ба тapикш гаъкид нишон мeд,и;aнд. Аз ин вошга ,ap acap ба тaвpи вaceъ жгифода шудеаст. Роххои омexтaи ифодаи ,apa4aH cифaт хам бо pc^ кжш аломатхо ва ;ам pо;;ои FaMpm^ërâ бaëи мeгapдaд: Багоят шодмон Bamma^ ва хуррамй фаровон карданд ва аз cyxam Тулуйлон багоят мymmaaч^Uб монданд ва он цазия дар xuдмamu Чuнгuзxoн боз ронданд ва caдaцomy назр бавафо ржониданд [9,134J. Руйг бузурги гушода багоят гирд ва габгабе тамом дошш [9, 188 J. Ва дар ин диёр подшохон ва умарои бузурги бисёр маъруфу машхур ва мyъmaбap xacmaнд [9,44 J.
Вожа;ои кям, беш, ки ашан шфатанд, мeтaвонaнд чи бо пacвaнди -тар ва чи бб он ба ин маънй омада дapaчaи мукожавии гафн^ ,ap xy, дошта бошанд: Эшон ба мapmaбa аз бузургтар хешон камтаранд ва бисёр xacmaнд, ки бандаи бандагон шуда [9, 172J. Ва лашкар камтар дoшma [9, 179J. Xyлoкyxoн фармуд, ки чун шахзодагон камтаранд, ки дар тф нишинанд, бурцонро ирзаш acm, ки дар caфu пжарон биншинад [9,200J. Ва арза дошщ ки rncow, ки бо эшон хамдамй ва надимй кушм ва бо эшон ошу шароб xypeм камтаранд [9, 20бJ. Баъд аз он гyфmaacm, ки уруги Чууй мухташам ва мунъиманд ва уруги Бyлкymoй дарвеш ва бад-он шбаб maвoлuдu эшон камтар буда [9,210J.
Хамин тapик;, баъд аз бappacии xycycияг;ои capфии шфат метавон гуфг, ки забони «^омаъ-ут-тaвоpиx» ,ap H^ëc бо забони оcоpи намояндагони дш^и ин мap;илa аз ли;ози коpбypд,и шфат;о ба забони адабй наздик буда, зимни ифодаи матлаб талаботи дacтypии забои то чо6 pиоя rap,M,naaHn,. Ро;и моpфологй вашгаи агаши ифодаи д^ачни cифaт ба ;иcоб paфтa, ;олат;ои бо pо;и лyFaвй нишон додани ,apa4a низ ба иaзap мepacaд.
АДАБИЁТ
1. Гpaммaгикaи забони адабии дащви точик. Чилди 1. Фонетика ва моpфолоrия.—,Дyшaибe: Дониш, 1985.—356 c.
2. Забони адабии jcp^ точик. Кими 1. - ,Дyшaибe: Maоpиф, 1982. —460 c.
3. Rcamm, Ф.С. Имя пpилaraгeяьнae в еовpeмeнном пepcидcком яз^1к6. [Гeкcт]/:Авгapeф. диеc. канд. фил. наук.-Maеква, 1956.- 14 c.
4. Камолова Г. Хycycият;ои моpфcлоrии забони «Maчмaъ-yт-гaвоpиx^>.—Душанбе Дониш, 1984.—92 c.
5. Крсимова М.Н. Таърихи забони адабии точик (асрдои IX-X). Чилди 1. — Душанбе: Матбааи Донишгоди миллии Точикистон, 2012.—568 с.
6. Мухторов З. Таърихи забони точик. — Душанбе: Хумо, 2003. — 152 с.
7. Ниёзй Ш.Н. Исм ва сифат дар забони точикй. - Сталинобод: Нашр. АФ РСС Точ., 1954. - с.
8. Халимов С. Дар бораи сифатдои сохта ва мураккаби умумичузъ ва ё дамкомпонент. - Иранская филология. -Душанбе: УДТ ба номи В.ИЛенин, 1966.-235 с.
9. Хамадонй, Рашидуддин Фазлуллод Чомеъ-ут-таворих. - Тедрон: Икбол, 1338. - 790 с.
10. Хамадонй, Рашидуддин Фазлуллод Чомеъ-ут-таворих. - Тедрон: Икбол, 1338. - 690 с.
11. Хамадонй, Рашидуддин Фазлуллод Ч.омеъут-таворих.Чилди 1. - М.: Наука, 1968.—586 с.
12. Шарифов, Б. Хусусияти морфологии «Бадоеъ-ул-вакоеъ»-и Восифй [Матн] /Б. Шарифов. -Душанбе: Дониш, 1985. -160с.
ОСОБЕННОСТИ УПОТРЕБЛЕНИЯ ПРИЛАГАТЕЛЬНЫХ В «ДЖАМЕ'-УТ-ТАВОРИХ»
В настоящей статье рассматривается особенности употребления в «Джаме'-ут-таворих» Рашидуддина Фазлуллохи Хамадонй. На основе конкретных примеров показываются особенности применения прилагательных автором трактата определяются пути выражения категории степени и место употребления суффиксов, образующих степени сравнения.
Автор статьи дает краткие свдения о морфологических и лексических способах выражения категория степени почеркивает, что в произведении наряду со суффиксами -тар, -тарин для выражения превосходной степени употребляются такие наречия как бисёр, ба-оят(очень, ). Автор сравнивая некоторые морфологические особенности употребления прилагательных в языке письменных памятниках кассической прозы, указывает отличительные особенности применения форси прилагательных в этих произедениях.
Одина из отличительных особенносттей языка исследонного произведения является стильное употребление прилагателных с воспомогательными глаголами в форме именных составных глаголов. В настощей статье также приводятся сведения о путях и способах выражения категории степени прилагательных в языке персидско-таджикских произведениях XIV века.
Ключевые слова: употребление прилагательных, степень, простая, сравнительная, превосходная, состав, морфологические особенности, лексический способ.
FEATURES OF THE ADJECTIVE USAGE IN «JOME'-UT-TAVORIKH»
In this article the efforts were made up to study the peculiaritiesfor usage ofadjective in the thesis (manuscript) «Jome' ut-tavorikh» of Rashiduddin Fazlulohi Hamadoni. Based on specific examples the usage of adjectives is shown, and the way for expression of degrees and position for usage of endings - constructing adjectives, also has been determined.
The author of article gives information about morphological and lexicological/vocabulary ways for expression of categories of degree and notes that in this literary work, while using endings like -tar (-er) and -tarin (-est), adverbial words like bisyor (much), baghoyat (too much) also have been used to express superlative degree of adjective. As well some adverbial characteristics/peculiarities of adjective among prose heritage of classic literary language have been compared and the diffirence of the language of literary works on the matter of usage of peculiarities of adjectives have been shown.
One of the differentiating peculiarities of the language of literary work is that the adjectives with auixillary verb in the form of compound nominal verbs are used abundantly.
From this article it's possible to find necessary information about tools for expressing degree categories of adjectives in tajik-persian language of literary works of 14th century.
Keywords: adjective, usage of adjective, degree, simple, comparative, superlative, compound/content, original adjectives, morphological characteristics/peculiarities, lexicological/vocabulary way;
Сведения об авторе:
Юсупов Шохин Рахимбердиевич - ассистент кафедры теории и практики языкознания Таджикский государственный педагогический университет им. С. Айни. Адрес: Таджикистан, 734003, г.Душанбе, проспект Рудаки, 121. E-mail: [email protected]. Tm: (+992) 933 09 99 83.
About the author:
Shohin Usupov - assistant of the Department of theory and practice of linguistics, Tajik State Pedagogical University named after S.Aini Address: 121, Prospect Rudaki,, Dushanbe, 734003, Tajikistan. E-mail: [email protected]. Tel: (+992) 933 0999 83.
