CC BY
9behalf of a person when referring to the speech of their characters. Although the suffix -au is found in classical literature, its scope in word formation is not very wide. In the classical language, unlike the modern literary language, it was considered an unproductive and inactive morpheme, since it did not have many words. In the gazelle of Shamisiddin Shokhin, ending is also less productive.
Key words: grammar, word formation, suffixes, word formation suffixes, Shamsiddin Shokhin, linguistics, lexical structure, Tajik, word formation elements, gazelles, word formation of nouns.
Сведения об авторах:
Валиев Джамшед Абдурасулович - докторант PhD кафедры теория и практики языкознания Таджикского гасударственного педагогического университета им. С. Айни. Телефон: (+992) 907048591. Электронный почта: jamshedvaliev93@gmail.com; valievJamshed@mal.ru
Тоирзода Абдусаломи Рахим - магистрант втарого курса кафедры теория и практики языкознания Таджикского гасударственного педагогического университета им. С. Айни. (+992) 985556567. Электронный почта:toirzoda2019@mail.ru
About the authors:
Valiev Jamshed Abdurasulovic - Doctorate PhD in the Department of Tajik Philology of the Tajik State University named after Sadridin Any. Phone number: (+992) 907048591. Электронный почта:jamshedvaliev93@gmail.com; valievJamshed@mal.ru Toirzoda Abdusalomi Rahim - 2st year of Magistrant in the Department of Tajik Philology of the Tajik State University named after Sadridin Any. Phone number: (+992) 985556567. Email: toirzoda2019@mail.ru.
ТДУ: 809.155.0
ИФОДАИ КАТЕГОРИЯИ ГРАММАТИКИИ ШУМОРАИ ИСМ^О ДАР МАТНИ «ЗОД-УЛ-МУСОФИРИН»-И НОСИРИ ХУСРАВ
Гулнораи Н.
Донишгохц давлатии омузгории Тоцикистон ба номи С. Айни
Носири Хусрав яке аз чунин шахсияте ба шумор меравад, ки аз тамоми гановати забони адабии асри XI бохабар буда, тавассути осори зиёди илмию адабии худ дар рушду нумуи он сахми гаронбахое гузоштааст.
Носири Хусрав дар эчоди адабии худ сабки содаву равони пешиниёни худро идома дода, «киммати дурри дарй»-ро боло бурд ва ба арш расонд, чунончи аксари мухаккиккон таъкид кардаанд, чи дар рушду нумуи назму насри бадей ва чи дар инкишофи тарвичи насри илмии асри XI ин устоди сухан натичаи боризу мондагоре барчой гузоштааст.
Добили зикр аст, ки агар насри адабии у бо забони содаву равони ба дилу дидаи мардуми одй наздик навишта шуда бошад, осори илмии ин мутафаккири суханвар ба забони печидаву мураккаб эчод гардидааст, ки низ дар рушди насри илмии форсй-точикии даврони пасин таъсиргузор будааст.
Дар забоншиносии точик гарчанд доир ба хусусиёти лугавию дастурии насри адабии Носири Хусрав як силсила тадкикоте ба табъ расида бошад, хам [10 с.5-7, 17 с.467-473, 21 с.474-477, 20 с.40-44, 1 с.132, 25 с.170] вале вежагихои дастурию лугавии насри илмии у то хол аз назари мухаккикони осораш дур мондааст.
Яке аз чанбахои мухими пажухиши забоншинохтии осори илмии Носири Хусрав тахкики хусусиёти сарфии забони ин осор ба шумор меравад, зеро бархе аз ин вежагихо дар насри илмии даврони баъдй идома ёфтанд ва мутафаккирону нависандагони зиёде ба сабки таълифоти илмии у пайравй карданд, ки боиси ривочу равнаки корбурди имконоти сарфии забони форсии дарй дар осори илмй гардид.
Дар радифи дигар масоили мухими корбурди имконоти услубии сарфиёти забон метавон аз хусусиёти категорияхои грамматикии исм, аз чумла категорияи шумораи исмхо дар забони насри Носири Хусрав ёдовар шуд.
Категорияи грамматикии шумора дар исм яке аз хусусиятхои барчастаи исм буда, асару маколоти зиёде аз тарафи забоншиносон X,. Хусейнов, Б. Сиёев, О. Ч,алолов, Ш. Рустамов ва дигарон ба чоп расидаанд.
Дар забони адабии асри X исмхо аз чихати шаклашон аз забони адабии асри XI фарки куллй надоранд вале баъзе хусусиятхои грамматикии он фарк мeкyнaнд. Дар осори хаттии асри X чамъхои арабй хеле каманд ва аз баъзе коидахои чамъи арабй истифода шудааст.
Дар осори Носири Хусрав чамъи исмхо бо шаклхои гуногуни чамъбандй ба кор рафтааст. Дар китоби «Зод-ул-мусофирин» чамъи исмхо асосан бо пасвандхои -он ва -х,о сурат гирифтааст, аммо нависанда аз шакли чамъи арабй низ, ки дар ин давра хеле маъмул буд, истифода намудааст.
Бо рохи морфологй чамъ намудани исмхо дар забони точикй мархилахои гуногун ва таърихи дуру дарозро тай намудааст. Дар давраи бостон «забони форсии бостон мисли забони авестой дорои се шумора (муфрад, дугона, чамъ) буда, ин хама кавоиди сарфй ба чигунагии хатми асосхо ва анчомахои асосхо иртибот дорад» [16 с.40].
Пасванди -он. Он дар забони точикй ба исмхо якчо шуда, ба аз ду ва зиёда ашё, инчунин, дигар мафхумхое, км ба исм мансубанд, далолат мекунад. Хupaдмaндoн, uмoмoн, фapзaндoн, мардуман, KypoH, дoнoён, му^^и^н, нoдoнoн, мубmaдeoн, муcoфupoн, дuгapoн, cymypoH, ^omapoH, душм-aHoH, мapдyмoн, naÜ2au6apoH, cymypoH, ëpoH, x/arnazo^ зaбapuнoн, фуруди^н, ^ao^apoH...
Пасванди -он (-an)дар забони точикй мархилахои гуногун ва таърихи тулонй дошта, бозмондаи анчомаи падежи генетиви шумораи чамъи -änäm-и давраи кадим буда, дар забони порсии миёна он маънии падежиашро аз даст дода, ба нишондихандаи шумора табдил меёбад [15 с.51].
Муаллифи китоби «Муфрад ва чамъ муърафа ва накара» аз мухаккикони аврупой ёдовар шуда, доир ба ин пасванд тахкикоти онхоро чолиби диккат медонад. Тибки тахкики Блуша «калимоте, км дар форсии чадид махтум ба -о хастанд, дар пахлавй махтум ба -âk мебошанд ва аз -âka -и порсии бостон омада ва ба таволй мубаддал ба -âi ва -â шуда» [27 с.30].
Х,амчунин ин мухаккик иброз медорад, км дар даврони забони пахлавй калимахо дар баъзе холат бо -âk ё -âi анчом меёфтанд. Масалан калимаи доно дар давраи забони пахлавй ба шакли
i A Al 1 A Al А 1 А А А 1
dânâk ва гохе danakan ва замоне dânâyân шудааст, км ин комилтар аст «ва чи дар чамъ, -k пайванди -âk байни ду харфи мусаввит махфуз намонда ва дастаи махтум ба -âkân -и пахлавй дар форсии чадид, км чузъи шакли махтум ба -yân -ро намешиносад, худро хифз накардааст» [27 с.27].
Вале, ба назари забоншиноси дигари эронй Маликушшуаро Бахор аломати чамъ танхо «-он» аст ва калимахои «бино», «носазо», «доно», «коно», «бино», ки баъд аз онхо харфи «й» набудааст ва хамеша дар кутуби пешин ба «биноон», «тарсоон», «носазоон», «доноон» чамъ баста мешудааст. Бар хилофи калимахои «Худой», «гадой», «бесурупой», «сарой» ва гайраро ки дар асли пахлавй ва дарй «й» чузъи калима будааст, ба мисли «Худоён», «гадоён», «бесапупоён», «нагмасароён» чамъ мебастанд [27 с.31].
Дар Фархангм тафсирии забони точикй калимаи доно бидуни харфи й омада, маънои донанда; пурдон, бисёр донанда; окил, хирадманд-ро ифода кардааст [21 с.484].
Дар шабохат бо бархе аз калимахои хамсохтор чанд калимаи забони форсй-точикй дар охири реша овози y (й) кабул кардааст. Чунин шабохати сохториро дар забоншиносй контаминатсия меноманд. (ниг. Копранов). Бар асари хамин контаминатсия дар асари тахкикшаванда вожаи доно бо садоноки -о тамом шуда, дар шакли чамъ бо -ён оварда шудааст. Сабuлu хupaдмaндoн oн acm, кы мap oфapuнuшu Офapыдгoppo бaд-oн 4u мap эшoнpo opocma oфapuд, мap naзыpyфmaнu uлмpo бap eaü гapдoнuдaн a3 дoнoёнu uлмu mow, ku naйгaмбapoнaнд, ... мycmaвч¡uбы yцyбamu yomáü нaшaвaнд [12 с. 44-45].
Мухаккики точик Б. Шарипов доираи истеъмоли махдуди пасванди -х,о-ро нисбат ба -он дар асари тахкикотии хеш «Хусусияти морфологии «Бадоеъ-ул-вокоеъ»-и Восифй» кайд кардааст [26 с.24].
Ин пасванд дар китоби тахкикшаванда дар бисёр маврид, тибки коидаи чамъбандии забони адабй сурат гирифтааст.
Бap xupaдмaндoн eoytâ acm, ru qonu хеш 6o3 чуянд, mo a3 Kyyo щмеoянд... [12 с.27]. ... ea бap uмoмoнu ущ a3 фapзaндoнu эшан mo xmo eaмaлo acm eaзaмuнy caiuocm [12 с.27]. Ba бaд-uн wapy, ku трдем, 3oyup шуд, ku a3 мapдyмoн ku a^ap уйл 6o 4am¡uu 6uw ea гуmu шyнaвoaнд, бaъзе KapoH ea ку^ponaнд... [12 с.38]. ппс, m щвл, ku зрые 6п Kapü ea гyнгü ea нoбuнoй 6пр шyнaвaндaгoн ea гуяндaгoн ea бaнaндaгoн 6п 3oyup уукм кунп^... [12 с.38]. Ba тз Kop бacmaнu мapдyм мпр ^rnaponu жёнтр ea дappaндapo œ nappa^a^o^ чун бoз ea wo^m ea цуз oн ea дaвaндaгoн... ea бoз дoшmaнu у мйр m уaйвoнompo пз фacoдu maбuuu бе нпфъ [12, с.253].
Мавкеи истифодаи пасванди -он (-гон, -ён, -вон) бар таркиби овозии калимахо вобаста мебошад. Исм агар ба хамсадо тамом шавад, пасванди -он истифода мешавад: фapзaндoн, uмoмoн,
хщадмандон, нодонон, мубтaдeoн, муcoфupoн, дuгapoн, cymypoн, цоrnapoн, душманон, мapдyмoн, дapaxmoн, ëpoн, ангуштон, aмuнoн, бeцaвлoн, гyнцuшкoн, пaüгaмбapoн, еуханон, ^^^po^ ôycтон: ...ва бар uмoмoнu %ац аз фapзaндoнu эшон то хало ва мало аст ва замину самост [12, с.27]. Бар хирадмандон воциб аст, ки уоли хеш боз цуянд, то аз куцо %амеоянд ва ба куцо щмешаванд... [12, с.27]. ...бештар мардумро аз нигаристан дар ин боб гофил ёфтем ва нодонон уммат мар уацро хор гирифта буданд... [12, с.28]. ...аз якдигар цудо монданд ва бо он ки ба цинс яке буданд, ба сабаби ин суратуо душманов якдигар гаштанд [12 с.73]. Ва низ кор бастани мардум мар цoнвapoнu зиёнкор ва даррандаро аз паррандагон, чун боз ва шоуин ва цуз он... [12 с.253]. Ва уамаи илщои онро ба уикоят ёд гирифт ва ба цое расид аз ин илм, ки бисёр пас аз мapдyмoнu нависанда бад-он мауал набуданд [1,2 с.259].
Калимахое, ки ба ca^TO^ а тамом шудаанд бо пacвaнди -он ва дар баъзе мавридхо бо пacвaнди -х,о чамъ карда шудаанд: фapuшmaгoн, пappaндaгoн, давандагон, ёбандагон, цуяндагон, oфapuдaгoн, бандагон, хамагон, талабкунандагон, дафъахо, нохонандагон, нaвucaндaгoн, нонавжандагон, шунавандагон, гунахо, донжтахр, нуцтахо, нутфщо, фо^ахр, нaвuшmaхo. Бингарад хирадманд андар уикмати Борй субуонауу, ки нуууфтааст андар падид овардани лаззот ва ёбандагон онро то бубинад, ки вуцуди уамаи мавцудот ба вуцуди анвои лаззат аст [12 с.242]. Цуяндагон аз чароии будиши олам ба ду гуруу шуданд [12, с.243]. ... бар он гуруу, ки навиштан надонанд, фазл аст ва эшон нaвucaндaгoнu хосанд [12, с. 195]. Пас, уамчунон аз он нуцтахо, ки мар %ец чизро аз он буъде нест... [12 с.51]. ... аз боду об, бар ин цисм, ки хок аст, бад-он нуцтаи марказ расанд ба бисёр дафъахо [12, с. 69].
Дар мавриди баъзе аз вожахое, ки ба пacвaнди -вон ва -гон чамъ баста мешаванд, наметавон овози в ва г-и кабл аз -он омадаро хамчун таркиби пacвaнди чамъшз донист. Зеро ин мушкили хатти кириллй аст, ки овози таркибии калимаро ифода карда натавонистааст. Барои мишл чанд калимаро намуна меоварем: ahuv = охув = vacag (>*vacah >*bacah) > bacah = vacagan (>*ßacagan >*bacagan) =
Ба назари M. Бахор, вожаи фаришта дар ошри кадим хама чо бо ï-и баъд аз r ва кабл аз s навишта мешудааст ва котибон онро дар баъзе ^cxa^ тахфиф карданд ва дар китоби монавиён онро ба шакли «firïstag» овардаанд, ва дар дарии хурошнй «firïsta» шудааст, баъзе шуарои кадим онро firïsta ва farïsta ба хар ду кжм овардаанд [7, c.254].
Дар китоби «Зод-ул-мушфирин» ин вожа дар шакли фаришта омада, шакли чамъи он фариштагон аст. Пас аз он ки бидонад, ки y Сонеи олами цисм аст ва аз цавуари фapuшmaгoн аст, ки ба фармони Худои таоло коркунонанд [12, с. 172].
Дар байни забоншиношни точик А. Мирбобоев доир ба шумораи чамъ изхори назар карда менигорад: «Ифода гардидани шумораи чамъ ба воcигaи пacвaнди -t (а), ки дар забонхои эронии шохаи шимоли шаркй (cyFдй ßr'trt 'бародарон', хоразмй nixösic 'шунавандагон', оcетинй dur-t-a ^анг^о', яшобй yar-t 'куххо') роич аст, барои забонхои шохаи чануби шаркй хоc нест, ки нишонаи мухимми мутафарик дар шхтори грамматикии ин ду шохаи забонхост» [В, c.78].
Калимахое, ки бо caдоноки й, у ва о тамом шудаанд, бо пacвaнди -ён чамъ гардидаанд, ки дар боло доир ба баъзе хycycиягхои он ибрози назар намудем: paëcamцуëн, доноён, пeшuнuëн, бoзпacuнuëн, мoхuëн, дaхpuëн, цудоён, pухoнuëн, poхцуëн, pocmгуëн, мш^шн, yммuëн, бuхuшmuëн, xyбpуëн:... ва мар уавасуоро ба уавои мухталифи хешpaëcamцуëн андар дин истихроц карда ва «фищ» ном ниуода ва мар доноёщо ба илму уацоиц ва мар бинандагонро ба чашми басоир ... ва ёрй бар тамом кардани ин китоб аз Худой хоуем [12, с.29].... чун морон ва мoхuëн ва мурон ва мушон ва малах ва баъзе аз мургон ва цуз он ва андар зиндагй ва зоиши эшон, ки он камоли уайвон аст, бад-ин сабабхалале наомадааст [12, с.41].
Дар acaри тахкикшаванда чамъи -он (-ён) ба Faйр аз вазифаи чамъшзй доштанаш, инчунин, мaнcyбиятро низ доро мебошад. Дар чумлаи «Пас, андар олам, ки ин ша%ри yммuëн аст, аз навиштаи Худой як хонанда беш раво набувад... [12, с.209-210] ин пacвaнд аз дом шфат шхта, зимни чамъбандй боз ба дом табдил ёфтааст, ва он дар бораи шахре, ки шкинони он уммй хастанд маълумот дода, мaнcyбиятро ифода кардааст. Чунин ифодаи мадоубиятро метавон дар дигар чойхои acaр низ пайдо намуд. ...чун он цувват аз роуи ин мшнцшн бад-y расад, мар онро битавонад пазируфтан. [12, с.307]. Ва цавли Худои таоло, ки уаме аз бuхuшmuëн уикоят кунад, ки чун мева андар бщишт бидщандашон, эшон гуянд:[12 с.365].
Вожахои мардум ва х,ама бо вучуди жми чомеъ буданашон боз бо пacвaнди -он чамъ гардидаанд: Ва бидонад, ки он тахайюл, ки оммаи бетамиз кардааст, ки уамегуяд, фириштагон
мap феълуouмapдyмoнpo бп myмopxp уaменaвucaнд... фocыд acm [12, с.49]. ... yaua œяк ^aeyap acm ea xflмaгoн caзoвopaнд мap ucmoдaнpo бap pyu xok [12, с.49]. Х,амчунин, дар матни асар хангоми чамъ намудан маънии калимаи мардум тагйир ёфта, ба он маънои «истикоматкунанда ва бошанда» -ро додааст. Ba xa-iuau urnipu onpo бп yurnnm ёд ^^фш ea бп ^oе pacuà, ku пз m urn, ku бucёp nac мapдyмoнu нaвucaндa бaд-oн мayaл нaбyдaнд [12, c.259].
Дар забони адабии хозираи точик агар исмх,о бо нумератив оянд дар шакли танхо навишта мешаванд. Ин хусусият дар асари тахкикшаванда низ чунин омадааст: Он гoy г))ем, ku мuзoце, Ka 4axpp ma&b xpcun шaвaд... мap вyцyдupyyu нaбomupo a^apy [12, c.276].
«Пасванди исмсози «-он» номи сулолахо ва номх,ои махал месозад. Чунончи: Spah+an» [9 с.136].
Забоншиносони дигари точик С. Мирзозода, М. Махмудов доир ба номх,ои русуми точикон бо пасванди -он тахкикоти чолиби диккате анчом додаанд, ки ин гурухм калимахо аз исмх,ои мураккабе, ки чузъи дуюми онхо аз асоси замони хозираи феъл аст пасванди -он ба онхо хусусияти расму ойинй бахшидааст. Мисол: оташкунон, шмрмнмхурон, акдкунон, г^сфанд^шон (дар форсии эронй), оташнавозон, домодталабон, capшyён, ноншиканон (дар забони точикй) [11 с.165].
Х,амчунин, исмхоеро низ пайдо намудем, км бо садоноки о тамом шудаанд ва бо пасванди -хо чамъ гардидаанд, ва ин коида дар забони адабй зиёд ба кор меравад: srnoxp, хßюлoхр, дaьвoхр, capuoxp:... ku пз cymyp yapaKamu нп/фш бп^мй acm a^ap maлaбu 2moxp ё maлaбu ^yфmu хеш ё гypеxmaн пз душмпн [12 с.47]. Ba чун мapдyм cypamyou щшщ кumoбamй ea caнъamыpo бap хpюлoхрu naдыдopaндa acm ea мap cypamypu мaycycompo бп qyeeamu мymaxaйuлa пз х¡aюлoхрu oн бuнo-бuнo шн^дп acm... [12 с.84].
Пасванди -хо: Дар китоби «Муфрад ва чамъ ва муърафа ва накара» нишонаи асосии чамъи форсиро ба ду гуна -хо, ва -он дониста, нишонаи -он хамрешаи -ani пахлавй, ки он хам дар холати тамом шудани калимахои ба харфи а, ки дар форсии бостон маъхуз аст, истифода гардидааст. Нишонаи -хо бошад, аз решай хиндуаврупоии thwa буда, маънии исми чамъро доштааст [27 с.21].
Забоншинос Д. Саймиддинов дар асари тахкикотии хеш доир ба асосхои ба овози садодори -а хатмшуда ду чинсият - мардона ва миёнаро мансуб медонад, км бештари онхоро исмхо ва сифатхоро ташкил мекунанд. Вале дар шумораи чамъ мавчудияти хеч коида ё шакли муайянеро барои чамъ намудани калимахое, ки ба садоноки а умуман дигар вожахое, ки бо кадом харф ё овозе ба анчом расидаанд иброз накардааст [16 с.40-41]. Чунки забони форсии бостон забони типи флективй буда, «хиссахои номии нутк аз pyM мутаалликияташон ба чинсу шумора дар шаклхои падежй тасриф мешуданд» [8 с.130] .
Дар ин маврид забоншиноси дигар Б. Сиёев кайд мекунад, ки ин пасванд шакли нахустини суффикси -хо -iha буда, ба он танхо дар матнхои пахлавй дучор омадан мумкмн аст [15 с.41].
Доираи истеъмоли пасванди -хо нисбат ба -он фарохтар буда, он дар матни асар хам ба исмхои ифодакунандаи шахс ва гайришахс ба кор рафтааст.
Нависанда дар асар исмхоро аз pyM мансубияташон чамъ намудааст:
• Исмхое, ки мансубият ба шахс доранд: ин исмхо аксаран бо пасванди -он чамъ карда шудаанд ва дар баъзе холатхо ба пасванди -хо низ чамъи исмхо ба назар мерасад: фapзaндoн, uмoмoн, xupaдмaндoн, дoнoён, ëpoн, xpзupoн, нaвucaндaгoн, мapдyмoн, шyнaвaндaгoн, гyфmopxp, б^зехр, шaxcxp: ea бap uмoмoнu ЩЦ пз фapзaндoнu эшэн mo xaлo ea мaлo acm ea зaмuнy caмocm [12 с.27]. пзякдuгap ^yдoмoндaнд ea 6o oн ku бп цтсяке будпнд, бп caбaбu ш cypamxp дyшмaнoнu якдuгap гaшmaнд [12 с. 73].
• исмхое, ки номи дигар чонварон, паранда, хашаротро ифода мекунанд бо пасванди -он чамъ гардидаанд: мypгoн, xßйвoнom, мopoн, михиён, муpoн, мушoн, молок, мypгoн, cymypon: Ba дтел бпд дypycmuu ш сушн oн acm, ku бucёp yaйвoн acm, ku мap ypo m yoccamu w^m-am^a rncm, чун мopoн, мoxuён eaмуpoн eaмушйн eaмолок ea бпъзе пзмypгoн ea ууз oн... [12 с.41].
• жмхри мaьнй: ин гурухм исмхо дар китоби «Зод-ул-мусофирин»« асосан бо пасванди -хо чамъ гардидаанд, км мафхумхои абстракт доранд: oяmxp, parnaso, нафcxp, pamxp, илмхр, щвлхр, yмpxp, ocмoнхр, xuкмamxp: X,aмчyнoн ku ocмoнхр пз ^aeyapu omaшaнд ea бapmap пз мapдyмaнд, бapmapuu шapaфй yaмчyнoн, ku ocмoнхр бapmap пз omaшaнд... [12 с.161]. Ba дтел бap беpyн шyдaнu maбoеъ пз aшxocu мo бп xa-iua вaцmхр yoцamмaнд шyдaнu мocm..., ku oн гypycнaгыu мocm nac пз œpû [12 с.54].
• Исмхое, ки номи растанихо ва таъму мазахоро ифода мекунад, ба хар ду навъи чамъбандй чамъ карда шудаанд: ш^ини^, mypшuxp, мозохр ea saupaxp: Ba amp мapдyм
тафаккур кунад андар лаззоте,... maьмхpu он мухталиф аст аз шupuнuхp ва mypшuхp ва мазауои гуногун... чйхом ва чйпухта, лаззате дигар ёбад... [12 c.238].
Дар матни acaр дар чумлаи Ва ацл, ки мар уро цуввати бенщоят аст,...уосил аз он ёфтанхо моро шодист ба анвои он [12 с.426] маодари ёфтан бо пacвaнди -х,о чамъ шуда ба дом табдил ёфтааст.
Дар чанд мавриди дигар пacвaнди -х,о ба шфат хамрох гардида, cyбcтaнcивaтcия шyдaacт ва иcми чамъ cохтaacт: Ва гувоуй дод моро бар дурустии ин цавл гаштани ин муфрадот бар ин чиз, ки баргирандаи эшон аст аз уоле ба уоле, чунон ки гapмхo, ки сард шавад ва capдхp, ки гарм уамешаванд ва хушкхо, ки тар уамешаванд ва mapхo, ки хушк, ки то уамон баргиранда, ки номи у «оташ» аст, ба вацте дигар уаме номи у об бошад [12 с. 184-185].
Вожахои акнун ва бених,оят зарфи замон ва микдору дарача буда, ба замон мадоуб буданро мефахмонад, ки зимни чамъ гардиданашон ба дом табдил ёфтааст: Ва чунон ки агар ба хат нуцтауо бияфзояд, дарозтар шавад, агар бар замон «акнунхо» бияфзояд, дарозтар шавад [12 c.336]. Ва ба гузаштани «акнунхо» бар у номи «буд» бар у афтодааст [12 c.335]. Пас, аз ин бeнuхpяmхp бештар аз он бенщояти авваласт [12 с.456]. Пас, каму зиёд дар бeнuхoяmхp ба уам расида ва камму зиёд дар бениуоят хулф аст [12 с.456].
Яке аз дигар коидахои маъмули чамъбандй дар «Зод-ул-мушфирин», ки зиёд ба назар мерacaд, чамъи шлим ва шикастаи арабй аст.
Ч,амъи шлими арабиро бо пacвaндхои -ин, -ун, -от шхта, дар acaр ба чуз пacвaнди -ун бо хама пacвaндхои дигар чамъ бастани домх,оро дидан мумкин аст.
-ин: Ин пacвaнд дар калимахои иктибоши арабй хамчун пacвaнди чамъшз ба кор рафтааст. Ба кавли Ш. Рycтaмов ин пacвaнд дар забони адабии хозираи точик танхо дар ду калима мусофирин ва х,озирин иcтифодa шyдaacт [14 c.64]. Дар китоби тахкикшаванда калимахои арабии мycoфupuн, xaйp-yл-мoкupuн, aхкaм-yл-хpкuмuн, acдaц-yл-цpuлuн, aбaдyлoбuдuн, дaхp-yд-дoxupuн ва гайрауо ин шакли чамъро гирифтаанд: Ва чун донист, ки аз куцо омадааст ва куцо уамешавад... ва мар уро ба чй чиз уоцат хоуад будан зoдu мycoфupuн баргирад ки мусофири безод аз уалок бар хатар бошад [12 с.28].
Дар забони адабии хозираи точик пacвaнди мазкур аз дом шфати ндобй ажтааст: чубин, охднин, заррин. Дар ин чумла пacвaнди -ин калимашз буда, аз дом шфати ндобй cохтaacт: Ва чун сатуи зepuн аз уаво бар сатуи зaбapuн аз об нишастааст ва цузвуои уаво бар якдигар уфтодааст [12 с.72]. Ва уамчунин цузвуои замин мар якдигарро сутун гаштаанд, ки фypудuнoн аз у мар зaбapuнoнpo уаменагузоранд, ки фуру шаванд [12 с. 64].
Пacвaнди -ин аз зарфхо шфат мешзад, ки ндобати замониро ифода мекунад: мулокоти аввалин, дусти дерин, мактуби охирин [14 c.142]. ...бару сурате нaxycmuн будааст, ки пеш аз он бар у сурате набудааст [12 c.109].
Пacвaнди мазкур дар матни acaр бо чонишини хдмчунин низ омaдaacт. Ва уамеша хамчушн хиштуои кууан аз у уаме берун кунанд ва хиштуои нав ба цои у бинщанд [1,2 с. 392].
Пacвaнди -ин бо калимаи фуруд якчо шуда, ба он cифaти ндобй шудааст. Ва чу лаззат мутауаррикотро ба уасби уаракоти эшон уосил ояд ва уама цувватуои аз фypудuн ки он таурик илмиуст...., килаззати мардум бениуоят аст [12 с.410]. Дар матни acaр ин калима бо пacвaнди -он чамъ гардидааст. ... Уст субуонауу мар фypудuнoнpo ва мар мардумро ва тамлику таслити уст мар мардумро бар он фypудuнoн... ки мар он тартибро бад-он бишносад [12, с.417].
Вожаи барин дар забони адабии хозираи точик пашянд буда, зимни бо пacвaнди -он чамъ гардиданаш, ба дом табдил ёфтааст. Ва чун андар мардум цуввати оцила мавцуд аст... мар ин бapuнoнpo, бо он ки уама андар ёфтани тасвир ва таркибу ташкил ва таурик ба як мартабатанд ва мар хештанро бо он фурудинонро уаме бад-ин руй ба як манзалат ёбад [12, с. 417].
-от/-ёт: пacвaнди мазкур дар acaри тахкикшаванда ду вазифаи грамматикиро ичро кардааст.
- а) барои ифодаи шумораи чамъ: х,айвонот, дафаот, олот, маснуот, дарачот ва Faйрaхо: Ва аммо цавл андар он чй гурууе гуфтанд,... ки уудуси олам ба дaфaomu бениуоят будаст ва ба дaфaomu бениуоят хоуад будан... [12 с.248]. Ва маънии лаззати мутлац ва нафси мутлац андар цавли мо он аст, ки дapaцomu лаззот бар уасби дapaцomu нуфус аст... чунон ки цонварони бесухан аз он бегасибанд [12 с.222].
- б) барои ифодаи мачмуи мафхумхои рабт ба чизе: куллиёт, рух,ониёт, чисмониёт, мутанох,иёт, лаззот, мавчудот, махлукот, х,икоёт: Ва чун ба уавоси мутаноуй цувват мар мaвцyдomu мутаноуиро ёфтааст зоуир шудааст, ки... мар номутаноуиро уаме бихоуад ёфтан [12
с.256]. Он гoy гyем, ku бп дuгap цыcмam, цыcмamu мypaккaбom бap ду pyü acm: [12 c.126].Ba цyдo шyдaнu ^узв^т maбoеъ œ куллиёши хеш ea naзыpyфmaнu oн cypamyopo бap cypamyou куллиёши хеш жч acm, мap бoзгaшmaнu oн cypamyo ^eyopo cyu Kymuëmu хеш [12 с.156].
Доир ба истифодаи пасванди -от забоншиноси точик Хоркашев С. иброз медорад, км «Дар шевахои чануби шаркй ин морфема на танхо барои сохтани исмхои чомеъ, балки барои тагйир додани маънои калима низ хизмат менамояд. Чунончи, табийот (гушаю канор), зърйот (хешу табор)» [24 с.113].
Х,амчунин, чамъи дугона низ дар дохили исмхои танхо ва чамъ омухта шуда, хусусмяти морфологии он аз замонхои кадим, аз чумла дар забонхои форсии кадим, санскрит ва авестой вучуд дошт [26 с.26]. Масалан калимахои гуш, даст, пой, лаб, чашм табиатан дугона хастанд, вале дар забони адабии хозираи точик ва хамчунин дар асрхои X-XI ин навъи категориям шумораи исмхо аз байн рафтааст. Чунончи дар асар калимахои лaбхр, [34] noüxo [147], чaшмoн, e^mxo, чaшмхр [208] ... ва гайра новобаста аз хосияти дугона доштанаш боз бо пасвандхо чамъ шудаанд: Он гoy oвoз 6o тм aндap aфmaà, нaфac мap ypo бп мuёнu тм ea дaндoнxp ea лaбхр ea зaбoн бuбapaд... [12 с.34]. Ba чун мap цoyuлoнpo yaменaкyyaд, бпд^н oн чu бap дuщoвy гуш^и эшoн rny^pccm ea бap чaшмoнu эшoн napдa acm [12 с.208].
Барои пешгирй намудани такрори як исм дар матни асар нависанда дар чумлаи аввал калимаи арабии суолро бо пасванди арабии -от чамъ намуда, дар чумлаи дувум бо пасванди точикии -хо чамъ кардааст. Мисол: Ba œ cyoлom мщoл acm, ku oн nypcыд, ku Худей maeoнaд, ku xa-мчу xешmaне бuoфapынaà ё нamaвoнaд[12 с.267]. Ba тсе, ku бoз нamaeoнaд нaмyдaн, ku m cyoMxo мщoл acm, a^ap m мymaxaйup шпшд [12 с.267].
Яке аз хусусиятхои хоси грамматики ин забон масъалаи чамъбандии калимахо мебошад, ки мавриди тахкик карор доранд.
Ч,амъбандии шикаста дар забони арабй коидаи мушаххас надорад. Танхо дар калима як ё ду харф зиёд мешавад.
Зимни тахкик маълум гардид, ки дар асар бо рохи шикаста чамъ намудани калимахо нисбат бо солим хеле зиёд аст.
Ба кавли Мухаммад Муин «чамъи мукассари маъмул дар форсй маъхуз аз арабй аст. Ч,амъи мукассар он аст, км дар бинои муфради он тагйир ояд.
1. Х,аракоти вай табдил гардад: асад-^1 - усуд-^1
2. Яке аз хуруфи он хазф шавад: расул-Jj^j - русул-J^j
3. Х,аракот ё хуруфе зиёда гардад: рачул<3?о - рмчол-J^-j» [27, с. 122].
Азбаски микдори зиёди осори Носири Хусравро вожахои арабй ташкил медмханд моро лозим меояд, ки дар вакти тахкик ба унсурхои грамматикии забони арабй диккати чмддй дмхем.
Вазнхои чамъи шикастаи арабй хеле зиёданд ва маъмултарини онхоро донишмандони эронй дахто донистаанд [27 с.43]. Нависанда аз типхои гуногуни он истифода намуда, бо вазнхои афъол, фуъало, фуъул, мафоъил, фавоъил ва гайрахо вожахоро чамъ намуда аст.
Афъол: ац^м, aхкoм, aмcoл, аштл, aьpoз, amxoc, aфлoк, aцcoд, аф^л, aхßoл, анвеъ, aфзoл, aцpoм, opoox, a^oK.... Baлекuн чун мapдyм ац^ми xomey oбuвy omarnupo a^ap ммёнu yaeo xaмебuнaнд ea мap yaeopo бп гыpдu m aцcoм aндapoмaдa yaмеёбaнд. [12 с.114]. Бyнёàы кumoбu Худей бap щтм acm ea maamyw oн бп aup ea нщй acm ea yacac ea yuKoem ycynu дт mcm ea a^ap oн œ ах^м ea moam ea мaъcыяm чте нaвuшma mcm. [12 c.212]. Ba нпзм дoдaн ea цyнбoнuдaн ea opocmaнu нуф/ycu цузвй, мap ац^ди мopo бap àypycmuu m дaъeo eyeoy acm [12 с.411-412].
Фуъало: ynjmo, xy/KaHo... Ba naйгaмбapoн aлaщuмyœaлoм, ku эшoн xyKarno ea дoнomapoнu хтц будпнд, бap мapдyмoн noдшoy шудпнд [12 с. 162].
Ba мo гyем, ku aндap m мaънй, oн чu acm ea maнoкyзы щmu m мapд бп ywno нaмoем, 6u maвфuцы-л-лo%u maoлo [12 c.22 7].
Фуъул: нуф/c, улум, p/муз... Ba yap ku бп дapaиlaы улум бapoяà, щме фaeoыдu шyнaвoй ea бuнoыu y aфзoяà бп yap uлме [12 с.43]. Ba пз кyллu нпфс бп s^ypu нуфут мapдyм чкзе нyцcoн нaшyдaacm, aлбamma [12 с.345].
Мафоъил: маволид, манофеъ Ba бп yoùu хеш aндap m мпьт бп -Mapy сушн бuгyем ea бap m цoйгox сушн пз mapm^u мaвoлuд eoytâ oмaд гyфmaн [12 с.162]. Ин мamлaб aгapчu maмoм mcm, лект мпъцул acm, ku yoccamu спмъ шapыфmap yocca acm, eaгapнa чпшму Kyeeamu шyнaeoй дap фaeoыдy ма^феиpymбau umom.яш Kajrnmap œ yaeocu дuгap mcm... [12 с.447].
Фавоъил: далоил, цавоуир, завоуир, касоиф, латоиф, уацоиц, басоир, кавокиб, фавоид... Мо ба ууццати ацлй ва буруони мантици ба далоилу зоуиру ботин дуруст кардем, ки лозим аст, ки мардум ба цувваи оцилаи хеш... бар мулки ботини Сонеи хеш подшоу хоуад шудан [12 с.426].
Пас аз тахлилу мукоисаи маводи гирдовардашуда маълум гардид, ки категорияи шумораи исм дар «Зод-ул-мусофирин» гуногун буда, исм махз бо хамин хусусиятхои хоси худ аз дигар хиссахои нутк фарк мекунад.
Ифодаи чамъбандй хоси исм буда, дар асари тахкикшаванда кариб аз тамоми имконоти корбурди он истифода шудааст.
Пасвандхои чамъбандии -он ва -х,о такрибан хамаи хиссахои нуткро зимни чамъ гардиданашон ба исм табдил кардааст: хушкх,о, тарх,о, ёфтанх,о, акнунх,о, бених,оятх,о ва гайрахо.
Зимни мукоисаи таърихии пасвандхо маълум гардид, -гон, -ён, -вон хамгунхо ё вариантхои -он набуда, балки мушкилоти хати кириллй овози таркибии баъзе аз калимахоро ифода карда натавонистааст. Монанди фариштагон, доноён ва Fайраx,о
Калимахои иктибосии арабй дар аксар маврид тибки коидаи чамъи арабй чамъ гардида, дар чанд холати дигар бо пасвандхои точикй чамъ гардидаанд: хуруф - х,арфх,о, суолот - суолх,о
Пасванди чамъсози -от ба гайр аз хосияти чамъсозй доштанаш, инчунин барои ифодаи мачмуи мафхумхои рабт ба чизе ба кор рафтааст. куллиёт, рух,ониёт, чисмониёт, мутанохиёт, лаззот, мавчудот, махлукот, х,икоёт.
АДАБИЁТ
1. Амонова М. Забон ва услуби «Сафарнома»-и Носири Хусрав. / М.Амонова - Душанбе, 2018. - 132 с.
2. Арабзода Н. Эчодиёти Носири Хусрав // Маърифат. / Н.Арабзода 1992, - №9 2.
3. Арабзода Н. Носири Хусрав (тахкики назариёти фалсафй). / Н.Арабзода - Душанбе: Маориф, 1994. - 176 с.
4. Арабзода Н. Чахони андешаи Носири Хусрав. / Н.Арабзода Нашри дуюми такмилёфта. - Душанбе: Нодир, 2003. - 257 с.
5. Грамматикаи забони адабии хозираи точик Фонетика ва морфология. Чилди 1. - Душанбе: Дониш, 1985. -356 с.
6. Климова М. Н. Забони адабии точик дар ахди Сомониён// М.Н. Косимова Адаб, 1998, - № 1-3. - С. 12-8
7. Маликушшуаро Б. Сабкшиносй ё таърихи татаввури насри форсй. / Ю.Маликушшуаро - Душанбе: Бухоро, 2012. - 570с.
8. Мирбобоев А. Мукаддимаи филологияи эронй (китоби дарсй барои донишчуёни бахшхои филологии мактабхои олй). - Душанбе, 2015. - 326с.
9. Мухторов З. Таърихи забони точикй. / З. Мухторов - Душанбе, 2003.
10. Мусулмониён Р. Нигохе ба забони «Сафарнома»-и Носири Хусрав // Р. Мусулмониён Адаб, 2003, №2 4. - 5-7.
11. Мирзозода С., Махмудов М. Номхои русуми точикй бо пасванди -он //Номаи Пажухишгох. - 2005, № 7. -Душанбе. 165-194.
12. Носири Хусрав. Зод-ул-мусофирин. / Н.Хусрав - Душанбе: 2010.-511 с.
13. Расторгуева В. С. Среднеперсидский язык / В. С. Расторгуева. - М.: Наука, 1966. - 160с.
14. Рустамов Ш. Исм. - Душанбе: Дониш, 1981. - 220с.
15. Сиёев Б. Аз таърихи чамъбандии исмхо дар забони точикй / Б. Сиёев \\ Масъалахои забоншиносии точик. -Душанбе: Дониш, 1976. - 170с.
16. Саймиддинов Д. Забони форсии бостон. Д. Саймиддинов - Душанбе: 2008, - 200с.
17. Сулаймонов С. Накши Носири Хусрави Кубодиёнй дар ташаккул ва такомули забони фалсафаи форсй (точикй) //Носири Хусрав: дируз, имруз ва фардо. / С. Сулаймонов - Хучанд: Ношир, 2005. - С. 467-473.
18. Саидзода Ч,. Мо ва Носири Хусрав. / Ч. Саидзода - Душанбе: Нодир, 2004. -51 с.
19. Каримов А. Хрестоматияи забони пахлавй. / К. Каримов - Душанбе, 1978. - 145с.
20. Фозилов Д.Ф. Некоторые лексические особенности «Сафарнаме» Носира Хусрава // Вестник Хорогского университета. - 2003 - серия 2, №9 4. -С. 40-44..
21. Фозилов Д. Андешае чанд оид ба забон ва услуби «Сафарнома»-и Хдким Носири Хусрави Кубодиёнй//Носири Хусрав: дируз, имруз ва фардо. / Д. Фозилов - Хучанд: Ношир, 2005. - С. 474-477.
22. Фозилов Д. Лексические особенности «Сафарнаме» Носира Хусрава. / Д. Фозилов АКД. - Душанбе, 2006. - 21 с.
23. Фарханги тафсирии забони точикй. (иборат аз 2 чилд). Пажухишгохи забон ва адабиёти Рудакй. - Душанбе, 2010
24. Хоркашев С. Калимасозии исм бо пасвандхо. / С.Хоркашев Ирфон. - Душанбе, 2010. - 143с.
25. Холикназарова С.Х. Ономастическое пространство поэзии Носира Хусрава. / С.Х. Холикназарова - Душанбе,
2018.
26. Шарифов Б. Хусусиятхои морфологии «Бадоеъ-ул-вакоеъ»-и Восифй. / Б.Шарифов Дониш. - Душанбе, 1985. -
232с.
3 »3 — .7 332 ^/ J J J .72
732 — .3 7 6» -.7 ^^^ 333 — .7 ;7 331 ОЦ «^ш — ^ ¿Ю ¿О"3' ^.Ц. .72
122 - .3
ВЫРАЖЕНИЕ ГРАММАТИЧЕСКОЙ КАТЕГОРИИ ЧИСЛА ИМЕН СУЩЕСТВИТЕЛЬНЫХ В ТЕКСТЕ «ЗОД-УЛ-МУСОФИРИН» НОСИРИ ХУСРАВА
«Зод-ул-мусофирин» является одним из ценных научных произведений XI века, написанного весьма сложным языком. Одним из важных аспектов лингвистического исследования научных произведений Носири Хусрава является изучения его морфологических особенностей. Морфологический способ выражения множественного числа существительных в языке фарсии дари имеет древнюю историю, а в произведения Носири Хусрава применены все стилистически возможности употребления категории числа. В исследуемом трактате множественное число существительных, в основном, оформляется суффиксами -он и -уо однако наряду с ними широко применены арабские формы множественности, которые были широко употреблены в прозаических произведениях эпохи Носири Хусрава.
Автор статьи питается анализировать категории числа в произведении стилистического применения.
Ключавые слова: «Зод-ул-мусофирин» («Провизия путника»), Носири Хусрав, имя существительное, имя прилагательное, имя числительное, инфинитив, обстрактные существительные, суффикс, арабские суффиксы множественного числа, таджикские суффиксы множественного числа, морфологические особенности, двойственное число, арабская ритмика, стилистические возможности.
EXPRESSION OF THE GRAMMATIC CATEGORY OF THE NUMBER OF NOUNS IN THE TEXT «ZOD-UL-MUSOFIRIN» NOSIRI KHUSRAV
«Zod-ul-musofirin» is one of the most valuable scientific works of the 11th century, written in a very complex language. One of the important aspects of the linguistic research of scientific works of Nosiri Khusrav is the study of its morphologicalfeatures. The morphological way of expressing the plural of nouns in the Dari language of Farsia has an ancient history, and in the works of Nosiri Khusrav all the stylistic possibilities of using the category ofnumber are applied. In the studied treatise, the plural of nouns is mainly formed by the suffixes -on and -щ however, along with them, Arabic plural forms are widely used, which were widely used in prose works of the era of Nosiri Khusrav.
The author of the article feeds on analyzing the categories ofnumber in the work ofstylistic application.
Keywords: «Zod-ul-musofirin» («Traveler's Provisions»), Nosiri Khusrav, noun, adjective, numeral, infinitive, abstract nouns, suffix, Arabic plural suffixes, Tajik plural suffixes, morphological features, dual number, Arabic rhythm, stylistic
Сведение об авторе:
Гулнораи Наим - ассистент кафедры теории и практики языкознания Таджикского государственного педагогического университета им. С. Айни. тел: (+992) 988014006
About the author:
Gulnorai Naim — an assistant of the Department of the practical and theory of linguistics of the philology faculty of Tajik State Pedagogical University named after Sadriddin Aini, tell: (+992) 988014006
УДК 809.155.0
НАКЩИ МОРФЕМАИ -Й ДАР КАЛИМАСОЗЙ (дар асоси маводи «TyFaTH нимтафсилии точикй барои забони адабии точик»-и Садриддин Айнй)
Зоитова М.
Донишгохи давлатии омузгории Тоцикистон ба номи С. Айни
Дар баробари истифода аз шевахо ва иктибоси калимахо роху воситахои калимасозй дар такмили таркиби лугавии забон накши калон дорад, ки ин омили лингвистии рушди забон ба шумор меравад. Доир ба ин хусусияти забон донишмандони зиёде тахкикот бурда, роху воситахо, колибхои калимасозии хиссахои нут;, сермахсулию каммахсулии унсурхои калимасозй ва гайраро мавриди баррасй карор додаанд. Махсусан, дар ин самт корхои бунёдии назариявии олимони шинохтаи ватанию хоричй, ба мисли [2, с.188, 3. с.490,4, с. 280, 5, с. 3-79, 6, с.147-153, 7, с. 283-307, 8, с. 200, 9, с.160, 10, с. 225, 11, с. 196-272, 12, с. 219] ва дигарон назаррас буда, перомуни масоили гуногуни
