Научная статья на тему 'ОСОБЕННОСТИ КАРАИДЕЛЬСКОГО ГОВОРА СЕВЕРО-ЗАПАДНОГО ДИАЛЕКТА (НА МАТЕРИАЛЕ АСКИНСКОГО И КАРАИДЕЛЬСКОГО РАЙОНОВ)'

ОСОБЕННОСТИ КАРАИДЕЛЬСКОГО ГОВОРА СЕВЕРО-ЗАПАДНОГО ДИАЛЕКТА (НА МАТЕРИАЛЕ АСКИНСКОГО И КАРАИДЕЛЬСКОГО РАЙОНОВ) Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
106
16
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
БАШКИРСКИЙ ЯЗЫК / ДИАЛЕКТ БАШКИРСКОГО ЯЗЫКА / БАШКИРСКАЯ ДИАЛЕКТОЛОГИЯ / СЕВЕРО-ЗАПАДНЫЕ БАШКИРЫ / ГОВОР / КАРАИДЕЛЬСКИЙ ГОВОР / ЛЕКСИКА / ГРАММАТИКА

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Сагитова А.Г., Валиева Г.Д., Абдуллина Г.Р.

Северо-западный диалект представляет собой народно-разговорный язык башкир, проживающих на северо-западе Башкортостана. Башкиры компактно проживают на территории Караидельского, Аскинского, Балтачевского, Татышлинского, Бураевского, Янаульского, Краснокамского, Дюртюлинского, Илишевского, Туймазинского и др. районов. В статье рассматривается языковые особенности Караидельского говора северо-западного диалекта башкирского языка. Исследование Караидельского говора имеет историческую значимость. Однако, проблема изучения данного говора продолжает оставаться одной из самых актуальных научных проблем, представляя интерес для исследователей.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE FEATURES OF THE KARAIDEL SUBDIALECT OF THE NORTHWESTERN DIALECT (BASED ON THE MATERIAL OF ASKINSKY AND KARAIDEL DISTRICTS)

The north-western dialect is the vernacular language of the Bashkirs living in the north-west of Bashkortostan. The Bashkirs live compactly on the territory of Karaidel, Askin, Baltachevsky, Tatyshlinsky, Burayevsky, Yanaulsky, Krasnakamsky, Dyurtyulinsky, Ilishevsky, Tuymazinsky and other districts. The article deals with the linguistic features of the Karaidel subdialect of the north-western dialect of the Bashkir language. The study of the Karaidel subdialect has historical significance. However, the problem of studying this subdialect continues to be one of the most pressing scientific problems of interest to researchers. Further study and analysis of the northwestern dialect is relevant for Bashkir linguists, since to date there is no monographic description of the peculiar Karaidel subdialect, which has its roots in antiquity. At the same time, modern technical means and the availability of historical sources make it possible to speak with full confidence about the solution of the assigned tasks.

Текст научной работы на тему «ОСОБЕННОСТИ КАРАИДЕЛЬСКОГО ГОВОРА СЕВЕРО-ЗАПАДНОГО ДИАЛЕКТА (НА МАТЕРИАЛЕ АСКИНСКОГО И КАРАИДЕЛЬСКОГО РАЙОНОВ)»

УДК 81

DOI: 10.33184/bulletin-bsu-2020.4.41

ОСОБЕННОСТИ КАРАИДЕЛЬСКОГО ГОВОРА СЕВЕРО-ЗАПАДНОГО ДИАЛЕКТА (НА МАТЕРИАЛЕ АСКИНСКОГО И КАРАИДЕЛЬСКОГО РАЙОНОВ)

© А. Г. Сагитова*, Г. Д. Валиева, Г. Р. Абдуллина

Башкирский государственный университет Россия, Республика Башкортостан, 450076 г. Уфа, ул. Заки Валиди, 32.

Тел.: +7 (347) 272 33 82.

*Email: aigul74s@mail.ru

Северо-западный диалект представляет собой народно-разговорный язык башкир, проживающих на северо-западе Башкортостана. Башкиры компактно проживают на территории Караидельского, Аскинского, Балтачевского, Татышлинского, Бураевского, Янаульского, Краснокамского, Дюртюлинского, Илишевского, Туймазинского и др. районов. В статье рассматривается языковые особенности Караидельского говора северо-западного диалекта башкирского языка. Исследование Караидельского говора имеет историческую значимость. Однако, проблема изучения данного говора продолжает оставаться одной из самых актуальных научных проблем, представляя интерес для исследователей.

Ключевые слова: башкирский язык, диалект башкирского языка, башкирская диалектология, северо-западные башкиры, говор, караидельский говор, лексика, грамматика.

Группой ученых-лингвистов БашГУ кафедры востоковедения и башкирского языкознания в 2020 г. был получен грант Главы Республики Башкортостан. На полученные средства была снаряжена экспедиция для изучения северо-западного диалекта Республики Башкортостан.

В рамках изучения северо-западного диалекта Караидельского и Аскинского районов группой ученых был собран фольклорный материал, изучен говор жителей данных районов. Проводились беседы со старожилами и более молодыми носителями караидельского говора, изучался их диалект.

Караидельский говор распространен на территории Аскинского и Караидельского районов. Как считают ученые, «... разговорная речь башкир родоплеменных групп Балыксы и Унлар, населяющих территорию Аскинского и Караидельского районов РБ, относится к северо-западному диалекту башкирского языка и составляет его караидельский говор» [1, с. 27]. С. Ф. Миржанова отмечает, что носители говора живут в бассейнах рек Тюя, (Тей) и среднего течения р. Уфы (ТСари?ел). По этому гидрониму говор получил название «ка-раидельский» [2, с. 15].

В населенных пунктах Аскинского района: Кубиязы, Урмиязы, (Юрмияз), в деревнях, расположенных по бассейну реки Тюй: Авадай (ЭYэ?эй), Кушкуль, Султанбеково, Чурашево (Сураш), Новый Суюш (Сейеш), Кашкино (ТСашка), Ново-качкильдино, Старокачкильдино (Кускилте), Ур-шады (Урши?е), Камашады (Кэмэши?е) и др., а также в башкирских селах Караидельского района Туешево (Ташмэсет), Юлдашево (Элмэш), Куда-шево, Сидяшево, Якупово (Артауыл), Старо- и Но-во-Акбуляково, Халилово, Абдуллино (Бэр?эш), Караярово, Янсаитово, Трубкино (Кедече), Мата, Шамратово, Ново-Бердяшево, Буртым (Бертем), Старые Багазы, Мускальдино, Булмазы (Болмо?о),

Уразбахтино, Муллакаево, Аминево, Новый Эткусту и др. живут носители караидельского говора [2, с. 15].

Во время экспедиции мы выявили, что главной отличительной чертой говора остается сохранение диссимилятивных звукосочетаний -лт-, -мт-, -нт-, -рт-,-нк-, -цк-, -мк-, -мк- в неразложимых и разложимых основах: улте (умер), урамта (на улице), анта (там), кемтэ (у кого), оцко (ушко топора), йацкыр (дождь) [2, с. 33]. Примеры: Минец шул каймагым, шэнкэм, алсак, акса алгас инте.

Другой особенностью караидельского говора является употребление глухого согласного п в начале слов: пыскы, пэйрэм, пешереу, пешэн, песэн, пейэлэй, пеген. Примеры: Ултырып кит, арбасына ултыр, пыскысын, балтасын салсын, син ейрзн сы ккас та дзшмз, сулзшмз, шулай гына бар; Башта ана шул катысыртнарны, нитеп, яз кене тзмле була, шулай катысыртнарны пешереп сезеп алалар да, анысын ташлайлар ул, аны кайнатып сыгаралар да ташлайлар, тауы к ашай аны; Кызыллар шунан килеп тештелзр тей, аклар мында бездзн тей зпзй пешертеп, шулай бик пэйрэм эшлзп яталар ие, кинзт кенз тау^ан килеп тешеп кызыллар, безнекелзр инде, боросно арбасы белзн ау^арып киттелзр, зпзйлзр тороп калды тей; Ул килеп пешэн эшлзгзн, пешэннек; Шуца песэнне шул аргы я ктагы яланда, халы к Ингриш яланында песэн эшлзй инде.

Также встречаются слова и с глухим п, и со звонким б: бзжей/пззей/пзжей (конопля), бы-сак/пысак (нож), байрам/пзйрзм (праздник) и др. Примеры: Пэжей сзсзлзр. Пэжей-конопля була.

В говоре отмечено употребление глухого звука ф вместо литературного п: япрак-яфрак, керпек-керфек. Пример: Ялан сейзhен яфрагына була алып кайталар инде; Бит алмасы, керфек, ийзк, ирен-нзр, кулбаш, терсзк, тез-тубык, балтыр, тубы к

арты, сзндер, шайтан ашыгы, уксз, аяк биле, калакбаш свйэге, йврэк, бауыр.

В караидельском говоре широко используется межзубный звук Например: Шул мал куплектэн балалар иркен укыры; Килгзннзр, килгзннзр $з янсы клары тишелгзн дз Ямары тауына менеп ямаганнар; Эштзн килмарык; Шушы клубта эш-лэрем, утыз жите йыл эшлэрек менз шушы Кзлимулла кызы Мщлерзйфз белзн. Икебез дз менз шунда эшлэрек; Безнец зтзйебез, картатайыбыз да бар ине, зтзйемдец зтзсе дз, алар риза бул-марылар, был якта ней ире, бик твп кYп ие; Ер елзккз картыйым Аркырытауга югары тауга алып менеп китз ире, каникулга бара ирек, елзк жыйып кайта ирек. Киптерз ире.

Употребление фонемы с. С. Ф. Миржанова считает, что «соответствия с-$, с^ являются одной из характерных и, надо полагать, одной из древних диалектных особенностей караидельского говора. В принципе фонема с караидельского говора составляет оппозицию глухому интердентальному ^ дем-ского говора, а спирант h совершенно чужд для этих говоров ... Данная специфика северо-западных говоров... позволяет сделать вывод, что для этого региона искони не был характерен спирант И» [1, с. 30]. Например: сарык, салкын, салам, сыйыр, CYлзп, свйлзшзм, соцгарак, сайыскан и др. Аныц вствндз Абдулланыц сугыштан кайтмаган ке шелзргз инде обелиск куйылган; Азбар ю к, зле генз сYлэп ултыр-рым был кешегз; Мин татар телендз свйлэшэм; Мына хззер свйлэйем; Безнец ауыл соцгарак барлыкка килгзн; Йурурзнгз килеп твшз Бзррзш йылгасы инде, встзн теге Комсомол якларынан твшз ул; Аныц теге башында бар эй матур шаулып ага торган шишмз, тауран сыга, аны Сагызак шишмзсе тип йврвтзлзр. Сагызак анда кYп булган, сагызак оялары; Шул башны гына Сандугас дип йврвтзбез. Сандугас; Сазы к дилзр, саз буган инде. Сайыскан куак сайысканнар кYп буганга.

В говоре зафиксированы сингармонические параллелизмы: «мягкие» и «твердые» варианты слов: атай/зтзй; ана/знз, мына/менз, байрам/бзй-рзм, айран/зйрзн. Например: Мин этэйемде бел-мзйем тисзн дз була, инде инзйемден Yлгзненз утыз жиде йыл; Эремчек эшлзйбез, сыр эшлзйбез, каймак, каймактан май инде, эйрэненэн коймак пешерзбез, эйрэннэн коймак койоу; Бэйрэмлэргэ шунда менз ирек; Энэ килзлзр остабикзлзр, зйдзц барабыз, ана мулла бабый да килз, дибез; Анысын кайсан алганлыгын эйтэлмэйем.

В отдельных словах вместо начальных м употребляется б: Менз мин Yзем ат белэн сыктым коцгорау бенэн тырантаста ултырып. Сецлем тоже ат белэн сы кты коцгораулап.

По мнению С. Ф. Миржановой, в говоре функции звонких согласных г, г крайне ограничены. Вместо них употребляется глухие к, к, за исключением двух-трех слов, в которых в начальной по-

зиции выступает звонкий г, г: гэрнис (карниз), гепшэ (дягиль), гебе (высокий деревянный сосуд) [2, с. 26]. Однако в некоторых лексемах наблюдается озвончение глухих согласных к, к, х: уагыт, сыргау, тыгрытс. Примеры: Тыгры к аралы к була.

Еще одна диалектная особенность активно употребляется носителями говора. Это форма повелительного наклонения 2-го лица множественного числа, образованная с помощью архаического аффикса -ыц/-ец: сыйпамац, куйыц, барыц.

Примеры из текста: Кузегезне свртзсез икзн, твкврвклзп свртвгвз ди ире. Шунан берзй жир сыйыла бит инде, былай сыйпамац, твкврвп свртвгвз ди ире; Сзлих ауылы булган аларныц Шишмз районы, кайтарып куйыц Сзлихемз тип; КейзYгз барырсыз, кзйнзгезгз комганына йылы су салыц. Сзйегезне куйыц; Эле иренмэц, барып кайтыгыр, анда балыкурсетзлзр; Ул безне урамда, теге нимз ди ине, тырай сабып йврвмэц, ыргып-сикереп йврвмэц, менз вйвгвз бар, эшегез бар.

Таким образом, дальнейшее изучение и анализ северо-западного диалекта является актуальным для башкирских языковедов, т.к. на сегодняшний день не было проведено монографического описания своеобразного Караидельского говора, который своими корнями уходит в древность. В то же время современные технические средства и доступность исторических источников позволяют с полной уверенностью говорить о решении поставленных задач.

Предлагаем вашему вниманию тексты-образцы караидельского говора. В этих текстах отражается живой разговорный язык башкир, что позволяет наблюдать специфику фонетики, морфологии, синтаксиса и лексики северо-западного диалекта.

Образцы текстов

Хэзер теш кYрэм. Унар этажлы, бишэр этажлы ап-а"к зданиеларга, институтка укырга керэм тешемдэ. Ул бына хэ?ер карт кенемдэ гэ-рэпсэ укып, "Керъэн укыйым. БисмиллаЬир-рах-манир-рахим. БисмиллаЬи Yэ лиллэЬи тэYэкэллэ тэгэллэм Лэ илаЬэ иллала хэйерле халлас Мехэммэ?е Рэсулла йэ хызыр Ильяс. Иц беренсе шул доганы белсэц, сица бер кем дэ тимэй. Бер эби сYлэй. Кызы, ес балалары бар, кейэYе балта Yт-керлэй ?э, пыскы Yткерлэй ти утын кисэргэ барабыз тип. Теге иркэй азган икенсе бер бисэ белэн. Бар, балам, дигэн. Алып барсын кейэY. Ултырып кит, арбасына ултыр, пыскысын, балтасын салсын, син ей?эн сыккас та дэшмэ, сYлэшмэ, шулай гына бар. Алып барсын сине. 0й?эн сыккас та сYлэшмэгэн, теге ир ултыртып алып киткэн. БисмиллаЬир-рахманир-рахим. Бис-миллаЬи Yэ лиллэЬи тэYэкэллэ тэгэллэ аллам Лэ илаЬэ иллала хэйерле халлас Мехэммэ?е Рэсулла йэ хызыр Ильяс дип укыган да укыган. Урман ауызына барып еткэннэр былар. Шундай план менэн алып баргас Yлтерергэ. Бер ейер яу килэ ди,

кеше. Ю"к, булма?ы, бу ниндэй яулар килэ дип теге ир урманньщ тебенэ алып киткэн хэ?ер. Теге урманньщ тебенэ алып китсэ, теге яу тагы тегендэ урманныц тебенэн килэ ди. Бу, дип эйтэ ти ир, сыккас та сYлэшмэ?е, эллэ нимэ укы?ы, укы?ы ла укы?ы. Булмай быны, Y3 балаларымны, Хо?ай тэгэлэ, йэмэгэтем бына шуныц белэн йэшэргэлер инде мицаргэ тип кирегэ ултыртып алып кайтып мына шулайтып йэшэп ятканнар ти. Шул укымышлы бе?нец ауылда эбилэр, бабайлар кYп ие. Шуларга бара и?ем. Ат йеге кеYек керлэрен алып кайтып йыуа и?ем. Ашарга кешегэ дэ етте, Yзебез дэ табагы белэн, бер табакта май, бер табакта каймак балаларга. Y?ем пис салдым. Ун таба сыйарлык итеп. Ун пис салдым, эпэй писе, ун таба сыйарлык. Мына шулай кыйланып. Балалар тук. Бер кабат продавеслар эйтте. Бер синец балаларыц ике кукэй, бер кYкэй алып, ун тиен акса алып магазинга килмилэр, бер мэртэбэ дэ. Минец шул каймагым, шэцкэм, алсак, акса алгас. Эштэн калма?ык. Менэ рэхмэт яусын, кем закон сыгаргандыр, мына утыз йыл эш ыстажы булган кешегэ ике мец икешэр йе? пенсиябы? артты. Бик эз генэ пенсия ала идек. Биш баланы ташлап, илле алты кеннэн ташлап, эшкэ киттек. Теге балалар Yзлэре ашаган, май-каймагы естэлдэ булгас, эпэй булгас, ул кеше баласы жыйылган.

Записано в 2020 г. от Галимьзяновой Асбиры,

1941 г. р.,

из д. Староакбуляково Караидельского р-на РБ.

... Мына хэзер сейлэйем. Мин сиксэн икенче йылдан сиксэн жиденчегэ хэтле Дом быта бар ийе, приемщица, приемный пункт, куфайка тегэлэр ийе, пинжэк тегэлэр ийе, кртмэк тегэлэр ийе, мин анда техничка булып кына эшлэнем. Хэзер тегеYселэребез декретка сыгып беттелэр ?э, мицэ эш калманы. Шуца мин Yзем приемщица булып киттем. Ьэр атнада барам Аскынга, эйбер алып кайтам, сатам, ай азагында отчет бирэм. Шунан бер Аскынга барып, хэзер ярты юлны машина белэн кайттым да, был якны, ярты юлны жийэY кайтып килэм, кис бит инде хэзер. Пока карангы тешмэгэн, жэй кене озон кен бит инде, ике бYре ялт итеп килеп сыкты каршыма. Мин бер Yзем, шунан ней теге бYрелэр нэк минен юлыма сыктылар ?а туктап торалар былай итеп. Нэмэ

эшлэтергэ быны? Шунан туктап, бер аз карап торзолар за, тагы киттелэр, тагы киттелэр зэ, тагы бер аз баргас, туктап карайлар мине. Шунан мин кайтып кер?ем, хэлем бетте, бYрелэр?эн куркып. Шулай итеп, ике бYре кYрзем мин бер Yземэ. Шунан мынауында дилянка була иде, курай елэккэ мендек. Житмеш бишенче йыл. Хэзер минен оло малай икенсене беткэн, икенсесе укырга керергэ тейеш, еще кYрше малайы ла эйэргэн алты йэшлек, есенсесе кыз ДYрт йэшлек. Жыйын балаларны эйэртеп, елэккэ менеп киттем, курай елэккэ. Хэзер дилянканын еске ягынан да юл бар, аскы ягынан да юл бар, тау битлэYе инде. Хэзер без аскы яктан менгэс, дилянканын был як ситенэ мендек тэ, экрен генэ кYренгэн жилэклэрне жыйып барабыз бит инде балалар менэн. Шунан бер кеше кыскырган кеYек кыскыра. Шунан хэзер мин дэ кыскырам: "Балалар куркытып, нэмэгэ акыра-сын?", — дип. Шуннан хэзер был агасларны тукмай башлады, кеше булманы, шунан хэзер ярар, экрен генэ без естэге юлга менеп барабыз, айыузын еске якта тауыш, шунан хэзер был шаштыратып яра, ишетелэ йерегэне, шунан хэзер был аска табан тешеп китеп, тауыш тынып китте. Шунан хэзер без айыу йерегэн якка сыккан ийек, сыбыклар эре, озон сыбыклар эре, елэклэр эре. Хэзер без бер ике литрлы фэлэн сауытлар алганбыз бит инде, сауытларны тултырзык та киттек. Шунан тешеп киттек, сэй эстек тэ, йэнэсе йегерергэ кэрэк булса, зур малайны тына эйэртэм. Нийэ икенсе класс баласы зур буламы ни? Yзем корсаклымын. ТСоролок йылы ийе — житмеш биш. Ана шулай айыузы ла акыртып йередек.

Записано в 2020 г. от Рахимъяновой Розы,

1948 г. р.,

из д. Султанбеково Аскинского р-на РБ.

Работа выполнена при поддержке Фонда содействия гражданскому обществу (грант Главы РБ — 2020г., проект 217-20).

ЛИТЕРАТУРА

1. История башкирских родов. Балыксы. Т. 3. Уфа, 2014. С. 234.

2. Миржанова С. Ф. Северо-западный диалект башкирского языка. Уфа: Китап, 2006. 296 с.

3. Ишбулатов Н. Х. Башторт теле Ьэм уньщ диалекттары. 0фе: "Китап", 2000. 212 бит.

4. Ишбулатов Н. Х. Башторт диалектологияЬы. 0фе, 1979.

Поступила в редакцию 23.12.2020 г.

DOI: 10.33184/bulletin-bsu-2020.4.41

THE FEATURES OF THE KARAIDEL SUBDIALECT

OF THE NORTHWESTERN DIALECT (BASED ON THE MATERIAL OF ASKINSKY AND KARAIDEL DISTRICTS)

© A. G. Sagitova*, G. D.Valiyeva, G. R. Abdullina

Bashkir State University 32 Zaki Validi Street, 450076 Ufa, Republic of Bashkortostan, Russia.

Phone: +7 (347) 272 33 82.

*Email: aigul74s@mail.ru

The north-western dialect is the vernacular language of the Bashkirs living in the north-west of Bashkortostan. The Bashkirs live compactly on the territory of Karaidel, Askin, Baltachevsky, Tatyshlinsky, Burayevsky, Yanaulsky, Krasnakamsky, Dyurtyu-linsky, Ilishevsky, Tuymazinsky and other districts. The article deals with the linguistic features of the Karaidel subdialect of the north-western dialect of the Bashkir language. The study of the Karaidel subdialect has historical significance. However, the problem of studying this subdialect continues to be one of the most pressing scientific problems of interest to researchers. Further study and analysis of the northwestern dialect is relevant for Bashkir linguists, since to date there is no monographic description of the peculiar Karaidel subdialect, which has its roots in antiquity. At the same time, modern technical means and the availability of historical sources make it possible to speak with full confidence about the solution of the assigned tasks.

Keywords: Bashkir language, Bashkir dialect, Bashkir dialectology, North-Western Bashkirs, dialect, Karaidel subdialect, vocabulary, grammar.

Published in Russian. Do not hesitate to contact us at bulletin_bsu@mail.ru if you need translation of the article.

REFERENCES

1. Istoriya bashkirskikh rodov. Balyksy [The history of the Bashkir tribes. The Balykses]. Vol. 3. Ufa, 2014. Pp. 234.

2. Mirzhanova S. F. Severo-zapadnyi dialekt bashkirskogo yazyka [Northwestern dialect of the Bashkir language]. Ufa: Kitap, 2006.

3. Ishbulatov N. Kh. Bash^ort tele ham unyц dialekttary. 0fe: "Kitap", 2000. 212 bit.

4. Ishbulatov N. Kh. Bash^ort dialektologiyahy. 0fe, 1979.

Received 23.12.2020.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.