CC BY
10УДК 81'282.2(476.7)
В. М. Босак, доктар сельскагаспадарчых навук, прафесар (БДТУ);
А. А. Босак, кандыдат фiлалагiчных наук, дацэнт (БДЭУ);
Ф. Д. KniM4yK, кандыдат фiлалагiчных навук
АСАБЛ1ВАСЦ1 1НАВАЦЫЙНЫХ З'ЯУ У ГАВОРКАХ ВЕРХНЯГА НАД'ЯСЕЛЬДЗЯ
Верхняе Над'ясельдзе (Пружансш раён Брэсцкай вобласщ i сумежжа) з'яуляецца ускрашай шавацыйных з'яу, яшя пашыралюя у гэты рэгiён з двух цэнтрау: пауночнага, цi гродзенска-баранавiцкага, i пауднёвага, цi брэсцка-тнскага. 1снуюць яшчэ шавацып уласна палесшя, якiя супрацьпастауляюцца як гродзенска-баранавiцкай (панямонскай) поуначы, так i брэсцка-тн-скаму (уласна загародскаму) поудню.
The article presents the results of studies of innovation in the dialects of Verkhnyaye Nadyaseldze (Pruzhany district of Brest region and its boundary territory). Verkhnyaye Nadyaseldze is the outskirts of expansion of innovation that extends into the region from two centers: northern (Grodna-Barana-vichi) and southern (Brest-Pinsk). There are also just Palessian innovations.
Уводзшы. На тэрыторьи Верхняга Над'ясе-льдзя праходзщь мяжа пам1ж Брэсцка-Пшсюм Палессем i Беларусюм Панямоннем, што дало падставу вылучыць тут 7 груп гаворак: гродзен-ска-баранавщюя - на поуначы, пауночнабрэсц-юя акаючыя - на захадзе, пауночнабрэсцюя окаючыя - у цэнтры, верхняясельдсюя - у цэнт-ры, на усходзе i пауднёвым усходзе, малецюя -на пауднёвым усходзе, пауночназагародсюя -на пауднёвым захадзе, сярэднезагародсюя - на поудш [1-3].
У кожнай мове на працягу пэунага часу ад-бывалюя i адбываюцца тыя щ шшыя змены, з'яуляюцца новыя рысы (шавацып). Яны выцяс-нял1 i выцясняюць рысы ранейшыя, арха1чныя, або архаiзмы. Звычайна iнавацыя карэлюе з пэуным архаiзмам. Фармiравалiся так званыя iнавацыйныя цэнтры, дзе узнiкалi шавацып i ад-куль яны пашыралюя, выцясняючы архаiзмы. Iнавацыi, якiя iшлi з пэунага цэнтра, пашырал> ся на гаворю пэунай тэрыторыi не адначасова, а праз нейкiя прамежю часу. Таму на ускраiнах межы арэалау iнавацыйных рыс часта не супа-даюць. 1снуе думка, што сярод шавацый, якiя пашыраюцца з пэунага цэнтра, чым старажыт-нейшая iнавацыя, тым большую прастору яна ахоплiвае. Такiм чынам, калi узяць шэраг iнава-цый, якiя пашыралюя з пэунага цэнтра, i раз-мясцiць iх у рад у адпаведнасщ з той тэрыторы-яй, якую кожная шавацыя ахоплiвае, у залеж-насцi ад велiчынi гэтай тэрыторыи, то, вiдаць, можна устанавщь адносную храналогiю гэтых iнавацый [4-6].
Асноуная частка. Верхняе Над'ясельдзе вылучаецца тым, што яно з'яуляецца ускрашай iнавацыйных з'яу, якiя пашыралiся у гэты рэгi-ён з двух цэнтрау. Першы цэнтр - пауночны, цi гродзенска-баранавiцкi, другi цэнтр - пауднё-вы, цi брэсцка-пiнскi або уласна загародсю. 1снуюць яшчэ шавацып уласна палескiя, якiя супрацьпастауляюцца як гродзенска-баранавщ-
кай (панямонскай) поуначы, так i брэсцка-пiнс-каму (уласна загародскаму) поудню.
У гэтым плане мы разгледзiм некалькi фа-нетыка-марфалагiчных з'яу, межы яюх перацi-наюць Верхняе Над'ясельдзе щ яго сумежжа.
1. Рэфлекс галоснага *о у пераднащскных складах. У гаворках гродзенска-баранавiцкiх i паУночнабрэсцкiх акаючых ён перайшоу у [а] («пауночная» iнавацыя), у шшых гаворках рэгi-ёна *о захавауся (архаiзм).
2. Рэфлекс галоснага *о у новых закрытых складах пад нащскам у гаворках сярэднезага-родсюх перайшоу у [i] («пауднёвая» шавацыя), у гаворках верхняясельдсюх i малецюх - перайшоу у дыфтонг [уо] («палеская» iнавацыя), у пауночназагародсюх гаворках - перайшоу у [у] («палеская» шавацыя), у гродзенска-бара-навщюх i паУночнабрэсцкiх гаворках на месцы *о вымауляецца [о]. Прауда, юнуе думка, што у адзначаных гаворках *о перайшоу у [о], а за-тым [о] пад уплывам больш пауночных гаворак зноу перайшоу у [о].
3. Рэфлексы *Ъ (яця) у нацiскным стано-вiшчы. Вымауляуся гэты гук ва усходнеславян-скiх гаворках прыкладна [е] або дыфтонг [iе]. Д^гфтонг ^е] (архаiзм) захавауся у верхняясельд-сюх i малецкiх гаворках. У гродзенска-баранавщ-к1х гаворках, пашыраных у Верхшм Над'ясель-дзi, у разглядаемай пазщып на месцы *Ъ вымауляецца [е] («пауночная» шавацыя), у гаворках сярэдне- i пауночназагародсюх - [i] («пауднёвая» iнавацыя).
4. Рэфлексы былых «паумякюх» губных (*б, *в, *п) i пярэднеязычных (*д, *т, *з, *с, *н) пе-рад *е, *i. На Палессi «паумяккасць» гэтых зычных у разглядаемай пазщып захавалася толькi у асобных рэпёнах [79]. У абсалютнай большасцi гаворак Палесся гэтыя зычныя вымауляюцца або мякка, або цвёрда:
а) былыя «паумяккiя» губныя перад *е вымауляюцца мякка («пауночная» iнавацыя)
146
ISSN 1683-0377. Трулы БГТУ. 2014. № 5. История, философия, филология
у гродзенска-баранавщюх гаворках, цвёрда («пауднёвая» шавацыя) - у гаворках пауноч-набрэсцкiх, верхняясельдскiх, малецкiх, пау-ночна- i сярэднезагародскiх;
б) былыя «паумякюя» зычныя *д, *т, *з, *с, *н перад *е вымауляюцца мякка («пауночная» iнавацыя) у гродзенска-баранавiцкiх i пауноч-набрэсцкiх гаворках, цвёрда («пауднёвая» шавацыя) - у гаворках верхняясельдсюх, малец-кiх, пауночна- i сярэднезагародскiх;
в) былыя «паумякюя» зычныя губныя i *д, *т, *з, *с, *н перад *i вымауляюцца мякка («пауночная» шавацыя) у гродзенска-баранавщ-юх, пауночнабрэсцюх i верхняясельдскiх гаворках, цвёрда («пауднёвая» шавацыя) - у гаворках малецюх, пауночна- i сярэднезагародсюх.
5. Рэфлексы мяккiх i «паумяккiх» *д'/*д,
а) мяккi *д' (архаiзм) у гаворках сярэдне- i пауночназагародскiх, малецкiх захавауся, у смалянщкай падгрупе верхняясельдскiх гаворак перайшоу у мякю [дз] («палеская iнавацыя»), у гаворках гродзенска-баранавщюх, пауночна-брэсцкiх i большай частцы верхняясельдскiх -перайшоу у [дз'] («пауночная» шавацыя);
б) мякю *т' (архаiзм) у гаворках сярэдне- i пауночназагародскiх i малецюх захавауся, у гаворках гродзенска-баранавщюх, пауночнабрэс-цкiх i верхняясельдскiх - перайшоу у [ц'] («пауночная» шавацыя);
в) «паумякюя» *д% перад *е у гаворках гродзенска-баранавiцкiх i паУночнабрэсцкiх пе-райшлi адпаведна у [дз'], [ц'] («пауночная» шавацыя), у гаворках верхняясельдсюх, малецюх, сярэдне- i пауночназагародсюх ацвярдзелi («пауднёвая» шавацыя);
г) «паумякю» перад *i у гаворках гро-дзенска-баранавiцкiх i паУночнабрэсцкiх i боль-шасцi верхняясельдскiх перайшоу у [дз'] («пауночная» шавацыя), у смалянщкай падгрупе вер-хняясельдсюх гаворак перайшоу у мякю [дз] («палеская» шавацыя), у малецюх, сярэдне- i пауночназагародсюх - ацвярдзеу («пауднёвая» iнавацыя);
д) «паумякю» перад *i у гаворках гро-дзенска-баранавiцкiх, паУночнабрэсцкiх i верх-няясельдскiх перайшоу у [ц'] («пауночная» ша-вацыя), у малецюх, сярэдне-i пауночназагарод-скiх ацвярдзеу («пауднёвая» шавацыя);
6. Этымалапчны мяккi *ц' у большасцi гаворак Верхняга Над'ясельдзя ацвярдзеу поунас-цю («пауночная» шавацыя). У гаворках пауднё-вых ускраiн рэгiёна ён ужываецца спарадычна. Сiтуацыя больш складаная у асноуным арэале брэсцка-пiнскiх гаворак. Ва усходняй частцы арэала, пачынаючы з цэнтра 1ванаускага раёна i далей на усход, а зрэдку i на пауночным за-хадзе этымалапчны мякю *ц' абмежаваны пазi-
цыйна. У цэнтральна-заходняй частцы арэала брэсцка-шнсюх гаворак, пачынаючы з заходняй частю 1ванаускага раёна i далей на захад, уклю-чаючы раён Брэста i сумежнага Падляшша, этымалагiчны мякю *ц пераважна захавауся (архаiзм).
7. Этымалапчныя мяккiя шыпячыя i *р' у большасцi гаворак Верхняга Над'ясельдзя ац-вярдзелi поунасцю («пауночная» шавацыя). У гаворках пауднёвых ускраiн рэпёна ужыва-юцца спарадычна. У асноуным мааве брэсцка-пiнскiх гаворак мякюя шыпячыя i *р' пазiцый-на абмежаваны, у некаторых гаворках ацвяр-дзелi поунасцю.
8. Формы тыпу «idym, несут /нэсут/, хо-дзят /ходят/» («палеская» шавацыя) характэр-ны для гаворак пауночнабрэсцюх, верхняясельд-скiх i малецкiх. Гаворкам гродзенска-баранавщ-кiм, сярэдне- i паУночназагародскiм гэтая рыса не характэрна.
9. «Саканне» (формы тыпу «купащса, умыв-аюса, управ1ласа») («палеская» шавацыя) характерна для гаворак пауночнабрэсцюх, верх-няясельдскiх i малецюх. Гаворкам гродзенска-баранавiцкiм, сярэдне- i паУночназагародскiм гэтая рыса не характэрна.
Таюм чынам, на тэрыторьп Верхняга Над'ясельдзя магчыма вылучыць тры асноуныя ачагi ша-вацый: «пауночны», «пауднёвы», «палескi».
«Пауночны» ачаг шавацый:
1. Этымалагiчныя мяккiя шыпячыя i *р' у большасцi гаворак Верхняга Над'ясельдзя ац-вярдзелi поунасцю. У гаворках пауднёвых уск-раш рэгiёна ужываюцца спарадычна. У асноуным машве брэсцка-пiнскiх гаворак мякюя шыпячыя i *р' пазщыйна абмежаваны, у некато-рых гаворках ацвярдзелi поунасцю.
2. Этымалагiчны мякю *ц' у большасцi гаворак Верхняга Над'ясельдзя ацвярдзеу поунасцю. У некаторых гаворках пауднёвых ускраш рэпё-на ён ужываецца спарадычна. На значнай тэры-торыi асноунага арэала брэсцка-пiнскiх гаворак мякю *ц' пазiцыйна абмежаваны. У цэнтральна-заходняй частцы арэала брэсцка-шнсюх гаворак этымалагiчны мяккi *ц пераважна захавауся.
3. Былыя «паумякюя» зычныя губныя i *д, *т, *з, *с, *н перад *i вымауляюцца мякка у гродзенска-баранавiцкiх, паУночнабрэсцкiх i верхняясельдскiх гаворках.
4. Мяккi *т' у гаворках гродзенска-барана-вiцкiх, пауночнабрэсцюх i верхняясельдскiх перайшоу у [ц'].
5. Былы «паумяккi» перад *i у гаворках гродзенска-баранавiцкiх, пауночнабрэсцюх i верх-няясельдсюх перайшоу у [ц'].
6. Мяккi *д' у гаворках гродзенска-барана-вiцкiх, пауночнабрэсцюх i большай частцы верх-няясельдсюх перайшоу у [дз'].
7. Былы «паумякю» перад *i у гаворках гродзенска-баранавщюх, пауночнабрэсцюх i большасцi верхняясельдскiх перайшоу у [дз'].
8. Галосны *о у пераднацiскных складах у гаворках гродзенска-баранавщюх i пауночна-брэсцкiх акаючых перайшоу у [а].
9. Галосны *Ъ у нацiскным становiшчы у гаворках гродзенска-баранавiцкiх (пашыраных у Верхшм Над'ясельдзi) i пауночнабрэсцюх перайшоу у [е].
10. Былыя «паумякюя» зычныя *д, *т, *з, *с, *н перад *е вымауляюцца мякка у гродзенс-ка-баранавiцкiх i пауночнабрэсцюх гаворках.
11. Былыя «паумякюя» *д% перад *е у гаворках гродзенска-баранавiцкiх i пауночна-брэсцюх перайшлi адпаведна у [дз'], [ц'].
12. Былыя «паумяккiя» губныя перад *е вымауляюцца мякка у гродзенска-баранавщюх га-ворках.
«Пауднёвы» ачаг шавацый:
1. Былыя «паумяккiя» губныя перад *е вымауляюцца цвёрда у гаворках пауночнабрэсц-кiх, верхняясельдскiх, малецюх, пауночна- i ся-рэднезагародскiх.
2. Былыя «паумякюя» зычныя *д, *т, *з, *с, *н перад *е вымауляюцца цвёрда у гаворках верхняясельдсюх, малецкiх, пауночна- i сярэд-незагародсюх.
3. Былыя «паумякюя» зычныя губныя i *д, *т, *з, *с, *н перад *i вымауляюцца цвёрда у гаворках малецюх, пауночна- i сярэднезагародскiх.
4. Галосны *Ъ (яць) у нацiскным становш-чы у гаворках пауночна- i сярэднезагародсюх перайшоу у [i].
5. Галосны *о у новых закрытых складах пад нащскам у гаворках сярэднезагародсюх перайшоу у [i].
«Палеск^я» 1навацы1:
1. Галосны *о у новых закрытых складах пад нащскам у гаворках верхняясельдсюх i ма-лецкiх перайшоу у дыфтонг [уо]. Роднасны яму гук [о] пашыраны на значнай тэрыторыi арэала пауднёва-заходшх беларускiх гаворак.
2. «Саканне» (формы тыпу «купащса, умыв-аюса, управшаса») характэрна для гаворак пау-
ночнабрэсцюх, верхняясельдсюх i малецкiх. Пашырана на Палесс i у некаторых сумежных абласцях (Случчына, Заходняя Гродзеншчына).
3. Формы тыпу «¡дут, несут /нэсут/, хо-дзят /ходят/» характэрны для гаворак пауноч-набрэсцюх, верхняясельдскiх i малецкiх.
4. Галосны *о у новых закрытых складах пад нащскам у гаворках пауночназагародсюх перайшоу у [у].
5. Мякю *д' у смалянщкай падгрупе верх-няясельдскiх гаворак перайшоу у мякю [дз].
6. «Паумякю» перад *i у гаворках смалянщкай падгрупы верхняясельдскiх гаворак перайшоу у мякю [дз].
Заключэнне. Верхняе Над'ясельдзе (Пру-жанскi раён Брэсцкай вобласщ i сумежжа) з'яу-ляецца ускраiнай пашырэння iнавацыйных з'яу, якiя пашыралiся у гэты рэпён з двух цэнтрау: пауночнага, щ гродзенска-баранавiцкага, i пау-днёвага, щ брэсцка-пiнскага. 1снуюць яшчэ ша-вацьн уласна палескiя, якiя супрацьпастауляюц-ца як гродзенска-баранавщкай (панямонскай) поуначы, так i брэсцка-пiнскаму (уласна зага-родскаму) поудню.
Лiтаратура
1. Босак А. А., Босак В. М. Дыферэнцыяцыя гаворак Верхняга Над'ясельдзя. Мiнск: БДТУ, 2010. 160 с.
2. Босак В. М., Босак А. А Даследаванне гаворак Верхняга // Труды БГТУ: История, философия, филология. 2013. № 5. С. 161-163.
3. Клiмчук Ф. Д. Гаворю Заходняга Палесся. Фанетычны нарыс. Мiнск: Навука i тэхнiка, 1983.127 с.
4. Цыхун Г. Арэальныя аспекты фармiра-вання славянсюх лiтаратурных моу. Мiнск: Навука i тэхнiка, 1993. 24 с.
5. Цыхун Г. Пытанне шавацыйных цэнтрау у славянсюм мовазнаустве // Ргасе Slawistyczne. Кг. 114. Warszawa, 2003. С. 25-33.
6. Ossowski Ь. О chгonologii «ciekania» i «dziekania» // Studia Slawistyctne. Wroclaw-War-szawa-Kгak6w: Ossolineum, 1992. 2. 120-123.
Пастуту 13.03.2014
