CC BY
13УДК 81'282.2 (476.7)
В. М. Босак, доктар сельскагаспадарчых навук, прафесар (БДТУ);
А. А. Босак, кандыдат фшалапчных наук, дацэнт (БДЭУ)
ДАСЛЕДАВАННЕ ГАВОРАК ВЕРХНЯГА НАД'ЯСЕЛЬДЗЯ
На тэрыторьп Верхняга Над'ясельдзя выдзелены наступныя групы гаворак: гродзенска-баранавщюя (уключаюць лыскаускую i вараншавщкую падгрупы) - на поуначы, пауночнабрэсцюя акаючыя (уключаюць роубщкую i вялжасельскую падгрупы) - на захадзе, пауночнабрэсцюя ока-ючыя (уключаюць шанёускую i шарашоуска-гараднянскую падгрупы) - у цэнтры, верхняясельд-скгя (уключаюць руднщкую, смалянщкую i лшоускую падгрупы) - у цэнтры, на усходзе i пауд-нёвым усходзе, малецюя - на пауднёвым усходзе, пауночназагародсюя - на пауднёвым захадзе, сярэднезагародстя - на поудш даследуемага рэпёна.
As a result to the conducted research in Verkhnyae Nadyaseldze district the following basic types of dialects are revealed: grodzenska-baranavitskaya (including lyskauskaya and varanilavitskaya subgroups) - on the north, paunochnabrestskaya akayuchaya (including roubitskaya and vyalikaselskaya subgroups) - on the west, paunochnabrestskaya okayuchaya (including shanyouskaya and sharash-ouska-garadnyanskaya subgroups) - in the centre, verkhnyayaseldskaya (including rudnitskaya, sma-lyanitskaya and linouskaya subgroups) - in the centre, on the east and southeast, maletskaya - on the southeast, paunochnazagarodskaya - on the southwest, syarednezagarodskaya - on the south of the region researched.
Уводзшы. Тэрыторыя Верхняга Над'ясельдзя (Пружансю раён Брэсцкай вобласщ \ сумежжа) уяуляе сабой адзш са своеасабл1вых рэпёнау Рэспублш Беларусь. Тут праходзщь мяжа па-м1ж заходнепалескай \ гродзенска-баранавщкай групам1 гаворак. Гаворю Верхняга Над'ясельдзя щкавыя тым, што яны знаходзяцца на стыку Беларускага Панямоння \ тыповага Заходняга Палесся у зоне моуных м1ждыялектных кантак-тау \ дыялектных узаемауплывау [1-2].
Даследаванне асноуных фанетычных, мар-фалапчных \ лекс1чных асабл1васцей гаворак Верхняга Над'ясельдзя праводзшася на тэрыторьп Пружанскага раёна Брэсцкай вобласщ (асноу-ная частка даследавання) \ на сумежных тэры-торыях Бярозаускага, 1вацэвщкага, Камянецкага, Кобрынскага раёнау Брэсцкай вобласщ, Ваука-выскага, Зэльвенскага, Свюлацкага \ Слошмс-кага раёнау Гродзенскай вобласщ. Усяго абсле-даваны гаворю жыхароу 231 населенага пункта, з ¿х у Пружансюм раёне - 214, Бярозаусюм - 6, Свюлацюм - 5, Ваукавысюм - 1, Зэльвенсюм - 1, 1вацэвщюм - 1, Камянецюм - 1, Кобрынсюм - 1, Слошмсюм раёне - 1 населены пункт.
Апытанне праводзшася па спецыяльна рас-працаванай праграме, якая уключала пытанш па фанетыцы, марфалогп \ лексщы. Поуная пра-грама даследавання уключала 40 пытанняу па фанетыцы \ 40 пытанняу па марфалогп, а таксама 102 пытанш па лексщы. Усяго складзена 204 карты, у тым лшу фанетычных - 30, марфалапч-ных - 40, лекс1чных - 90, ¿заглосных - 35, пс-тарычных - 5, агульных - 4 [3-5].
Асноуная частка. Па вышках праведзенага даследавання на тэрыторьп Верхняга Над'ясельдзя выдзелены наступныя групы гаворак: гродзенска-баранаещкгя (уключаюць лыскау-
скую 1 вараншавщкую падгрупы) - на поуначы, пауночнабрэсцюя акаючыя (уключаюць роубщкую \ вялшасельскую падгрупы) - на захадзе, пауночнабрэсцкгя окаючыя (уключаюць шанёускую 1 шарашоуска-гараднянскую падгрупы) -у цэнтры, верхняясельдскгя (уключаюць руднщкую, смалянщкую 1 лшоускую падгрупы) - у цэнтры, на усходзе 1 пауднёвым усходзе, малецюя -на пауднёвым усходзе, пауночназагародсюя -на пауднёвым захадзе, сярэднезагародскгя - на поудш даследуемага рэпёна.
Сярэднезагародстм гаворкам характерны наступныя рысы: шасщфанемны склад галос-ных - [¿], [ы], [е], [а], [о], [у]; «оканне» (у га-ворках некаторых населеных пунктау «уканне») (молоко, голова, курова, увэс); перад рэфлексам1 *е, * зычныя б, в, м, п, д, т, з, с, н вымауляюц-ца цвёрда (бэда, высна, мышок, пысок, дэнъ, тэпло, зыма, сыла, ныва); цвёрдасць заднеязычных у былых спалучэннях *гы, *кы, *хы (дороги, короткы); на месцы *Ъ пад нащскам вымауляецца [¿] (с1но, лгс, л1то); на месцы *о у новых закрытых складах пад нащскам вымауляецца [1 / ы] (стыг, юнъ, вгн, в/з); пратэтычны [в] у займеншках 3-й асобы (вт, вона, воно, еоны /еуна, вуно, вуныГ); формы шфшиыва з асновай на галосны з фанетычным варыянтам суфшса -Ц1 -ты (умыеаты, купаты, спаты); «саканне» адсутшчае (умыватыся, купатыся; умываюся, купаюся; умыеся, купався); лексемы картопл1 'бульба', шчаеух 'шчауе', пухлай 'падбярозавш', багнюк 'махавш', пырыпылка 'матылёк', комнырцы 'манжэты', крупэня 'крывяная каубаса', вышкы 'гарышча', мутюн 'манюка', клюня 'гумно', бэлтыся 'мыць бя-л1зну', краснюк 'падасшавш', затл 'падол', хвшка 'сасна'.
162
ISSN 1683-0377. Трулы БГТУ. 2013. № 5. История, философия, филология
Пауночназагародстм гаворкам характерны наступныя рысы: шасщфанемны склад галос-ных - [¿], [ы], [е], [а], [о], [у]; «оканне» (молоко, голова, корова); перад рэфлексам1 *е, * зычныя б, в, м, п, д, т, з, с, н вымауляюцца цвёрда (бэда, высна, мышок, пысок, дэнъ, тэпло, зыма, сыла, ныва); цвёрдасць заднеязычных у былых спалучэннях *гы, *кы, *хы (дороги, короткы); на месцы *Ъ пад нащскам вымауляецца [¿] (сто, лгс, л1то); на месцы *о у новых закрытых складах пад нащскам вымауляецца [у] (стуг, кунъ, вун, вуз); пратэтычны [в] у займеншках 3-й асобы (вун, вона, воно, воны); формы шфштыва з асновай на галосны з фане-тычным варыянтам суфшса -цг -ты (умыеаты, купаты, спаты); «саканне» адсутшчае (умыва-тыся, купатыся; умываюся, купаюся; умывся, купався); лексемы картопл1 'бульба', шчавух 'шчауе', пухлай 'падбярозавш', багнюк 'маха-
5 ПС. -5 'Ы С
в1к , пырыпылка матылек , комнг рцы ман-жэты', бэлгтыся 'мыць бял1зну', крупэня 'кры-вяная каубаса', вышкы 'гарышча', мутюн 'манюка', клюня 'гумно', краснюк 'падась навш', запул 'падол', хвуйка 'сасна'.
Малецтм гаворкам характерны: васьм1фа-немны склад галосных - [¿], [ы], [е], [а], [о], [у], [¿е], [уо]; паслядоунае оканне (молоко, голова, корова); перад рэфлексам1 *е, * зычныя б, в, м, п, д, т, з, с, н вымауляюцца цвёрда (бэда, еэсна, мэшок, пэсок, дэнъ, тэпло, зыма, сыла, ныва); на месцы *Ъ пад нащскам вымауляецца дыф-тонг [¿е] (сгено, лгес, лгето); на месцы *о у новых закрытых складах пад нащскам вымауляецца дыфтонг [уо] (стуог, куонъ, вуон, вуоз); пратэтычны [в] у займеншках 3-й асобы (вуон, вона, воно, воны); формы шфштыва з асновай на галосны з фанетычным варыянтам суфшса -цг -ты (умыеаты, купаты, спаты); «саканне» (умыватыса, купатыса; умываюса, купаюса; умыуса, купауса); лексемы пер'е 'люце цыбулГ, губка 'сыраежка', бэлец 'дзежка для жывёлы', якманъ 'толью што', журахлшы 'журавшы', красноголовэц 'падасшавш', повал 'столь', гак 'матыка'.
Верхняясельдстм гаворкам характэрны наступныя рысы: васьм1фанемны склад галосных - [¿], [ы], [е], [а], [о], [у], [¿е], [уо]; паслядоунае оканне (молоко, голова, корова); перад рэфлексам1 *е пярэднеязычныя (акрамя л) \ губ-ныя вымауляюцца цвёрда (зэмля, сэло, дэнъ, пэсок, мэшок, нэбо); перад рэфлексам1 пярэднеязычныя 1 губныя вымауляюцца мякка (згма, с1ла, тла, в1шня, мгска); мяккасць заднеязычных у былых спалучэннях *гы, *кы, *хы (до-рог1, короткг); на месцы *Ъ пад нащскам вымауляецца дыфтонг [¿е] (сгено, лгес, лгето); на месцы *о у новых закрытых складах пад нащскам вымауляецца дыфтонг [уо] (стуог, ку-
онъ, вуон, вуоз); пратэтычны [в] у займеншках 3-й асобы (вуон, вона, воно, воны); формы шф> штыва з асновай на галосны з суфшсам -щ (умыеац/, купац1, спац1); «саканне» (умывацюа, купащса; умываюса, купаюса; умыуса, купауса); лексемы бодк1 (бодэха) 'сасновая ¿глща', булъва 'бульба', бэрэзняк 'пацбярозавк', пэдэрко 'божая кароука', матылка 'матылёк', поразок 'пасак з тканшы', кшка 'крывяная каубаса', тоуканща 'таучоная бульба', копашка 'невял1-кая рыдлёука'.
У лшоускай падгрупе на месцы *д' (d') \ *д•(d•) вымауляецца [д] цвёрды перад *е (дэнъ, дэрэво, гдэ, дэ, тдэ, недэ), [дз'] мякю - у ш-шых пазщыях (дзед, ходзщ, людз1). У руднщ-кай падгрупе, у адрозненне ад лшоускай, у не-каторых словах перад *е вымауляецца [дз'] мякю (дзе, тдзе, недзг). У смалянщкай падгрупе на месцы *д' (d') \ вымауляецца [д] цвёрды перад *е (дэнъ, дэрэво, гдэ), у некато-рых словах - [дз'] мякю (дзе, шдзе, недзг). У ш-шых пазщыях у гэтай падгрупе на месцы *д' (d') \ вымауляецца [д3'] мякк1 ход3щ1, люд3]). Смалян1цкай 1 руднщкай падгрупам характэрны лексемы багновгк 'махавш', покот 'гарышча', кутацг 'мыць бял1зну', пэлена 'падол', ушаток 'дзежка для жывёлы' \ г. д. Лшоускай падгрупе адпавядаюць лексемы мшар 'махавш', гора 'гарышча', мыцг 'мыць бял1зну', подолок 'падол', бэлец 'дзежка для жывёлы'.
Пауночнабрэсцтм акаючым гаворкам на тарыторьп Пружанскага раёна характерна паслядоунае аканне (галава, малако, карова); прыстауны гук [г] (гарацг, гануча); ненац1скны канчатак -ае у прыметн1кау н1якага роду адз1-ночнага л1ку у назоуным склоне (новае, белае), ненац1скны канчатак -ым у прыметшкау н1яка-га роду адзшочнага л1ку у месным склоне (у новым, у белым), лексемы шчыпер 'люце цыбу-л1', лгун 'манюка', погрэб 'капец бульбы', каро-бка 'прыстасаванне для сяубы' I г. д.; пауночнабрэсцтм окаючым - паслядоунае оканне (голова, молоко, корова), адпаведна адсутнасць прыстаунога [г] (орацг, онуча); ненац1скны канчатак -эе у прыметн1кау н1якага роду адзшочнага лшу у назоуным склоне (новэе, белэе), нена-ц1скны канчатак -ом у прыметшкау шякага роду адзшочнага лшу у месным склоне (у новом, у белом); лексемы цыбуля 'люце цыбулГ, муцяр 'манюка', скопэц 'капец бульбы', севэнъка 'прыстасаванне для сяубы'.
Да агульных асабл1васцей пауночнабрэсц-мх гаворак адносяцца: шасщфанемны склад галосных - [¿], [ы], [е], [а], [о], [у]; паслядоунае цеканне-дзеканне (дзенъ, ¡дзе, дзед, людз1, дзялка, сядзъ, цепло, цгхо, ценъ, цяжко, п 'яцъ); мяккасць пярэднеязычн^1х перад рэфлексам1 *е, (зяемля (земля), село, с1ла, згма); мяккасць губных перад
рэфлексам1 (в1шня, тла, мгска); цвёрдасць губных (у большасщ гаворак) перад рэфлексам1 *е (пасок, машок, васна - пауночнабрэсцюя акаючыя (роубщкая падгрупа), пэсок, мэшок, вэсна - пауночнабрэсцюя окаючыя (шанёуская падгрупа)); мяккасць заднеязычных у былых спалучэннях *гы, *кы, *хы (дараг1 /дорогИ, кароткг /короткИ); на месцы *о у новых закрытых складах пад нащскам вымауляецца [о] (стог, конь, воз); на месцы *Ъ пад нащскам вымауляецца [е] (сено, лес, лето); пратэтычны [в] у займеншках 3-й асобы (вон, вона /вана/, воно /вано/, воны /ваны/); формы шфшпыва з асно-вай на галосны з суфшсам -щ (умывацг, купацг, спац1); «саканне» (умывац1са, купац1са; умы-ваюса, купаюса; умыуса, купауса); лексемы бел1-Ц1 /бэлщ/ 'мыць бял1зну', кацюба 'качарга', памост /помост/ 'падлога', шыката /шыкота/ 'сасновая ¿глща'.
У вялшасельскай I шарашоуска-гараднян-скай падгрупах губныя перад рэфлексам1 *е мяк-юя (песок, мешок, ведро); у роубщкай 1 шанёус-кай падгрупах - цвёрдыя (пасок, машок, вадро; пэсок, мэшок, вэдро).
Гродзенска-баранавщтм гаворкам на тэрыторьп Верхняга Над'ясельдзя характэрны: шасщфанемны склад галосных - [¿], [ы], [е], [а], [о], [у]; паслядоунае аканне (галава, малако, карова); мяккасць губных \ пярэднеязычных перад рэфлексам1 *е, * (бераг, пясок, зямля, ста, 31ма, ешня); мяккасць заднеязычных у былых спалучэннях *гы, *кы, *хы (дарагг, кароткг); на месцы *о у новых закрытых складах пад нащскам вымауляецца [о] (стог, конь, воз); на месцы *Ъ пад нащскам вымауляецца [е] (сено, лес, лето); паслядоунае цеканне-дзеканне (дзенъ, /дзе, дзед, людз1, дзялка, сядзъ, цяпло, ц1хо, ценъ, цяжко, пяцъ); займеншю 3-й асобы ён, яна, яно, яны; формы шфштыва з асновай на галосны з суфшсам -ць (умыеацъ, купацъ, спацъ); формы зваротных дзеясловау у шфштыве з постфш-сам -ца (умывацца, купацца); формы зваротных дзеясловау у першай асобе адзшочнага лшу цяперашняга часу \ зваротных дзеясловау у прошлым часе з постфшсам -ся /-сё/ (умываюся, ку-паюся /умываюсё, купаюсё/; умыуся, купауся /умыусё, купаусё/); лексемы кастрыца 'сасновая ¿глща', чабор 'чабор', аняк 'махавш', папруга 'скураны пасак', столь 'столь', качарга 'качарга', ржышчо '¿ржышча', картоплг 'бульба', гумно 'гумно'.
Гаворкам вараншавщкай падгрупы характэрны пратэтычны [в] (вока, возера); вымауленне галоснага [¡] на месцы *е у першым пераднащс-
кным складзе пасля *н (тма, т знаю); ненащс-кны канчатак -а у прыметшкау жаночага роду адзшочнага лшу у назоуным склоне (нова, добра); нащскны канчатак -ое у прыметшкау шяка-га роду адзшочнага лшу у назоуным склоне (маладое, старое); лексемы абшлагг 'манжэты', налгванка 'крывяная каубаса', камяк 'таучоная бульба /пюрэ/', дрыгва 'халадзец'; лыскаускай падгрупе уласщва адсутнасць пратэтычнага [в] (око, озеро); вымауленне галоснага [е] на месцы *е у першым пераднащскным складзе перад *н (нема, не знаю); ненащскны канчатак -ая у прыметшкау жаночага роду адзшочнага лшу у назоуным склоне (новая, добрая); нащскны канчатак -оё у прыметшкау шякага роду адз1-ночнага лшу у назоуным склоне (маладоё, ста-роё); лексемы абшэукг /ашэукг/ 'манжэты', кш-ка 'крывяная каубаса', каша 'таучоная бульба /пюрэ/', квашатна /квашанша/ 'халадзец'.
Заключэнне. На тэрыторьп Верхняга Над'ясельдзя выдзелены наступныя групы гаворак: гродзенска-баранавщюя (уключаюць лыскаускую I вараншавщкую падгрупы) - на поуначы, пауночнабрэсцюя акаючыя (уключаюць роубщкую I вялшасельскую падгрупы) - на захадзе, пауночнабрэсцкгя окаючыя (уключаюць шанёускую \ шарашоуска-гараднянскую падгрупы) - у цэнтры, верхняясельдскгя (уключаюць руднщкую, смалянщкую 1 лшоускую пац-групы) - у цэнтры, на усходзе 1 пауднёвым усходзе, малецкгя - на пауднёвым усходзе, пауночна-загародсюя - на пауднёвым захадзе, сярэднеза-гародскгя - на поудш даследуемага рэпёна.
Л1таратура
1. Ктмчук, Ф. Д. Гаворю Заходняга Палесся. Фанетычны нарыс / Ф. Д. Кшмчук. - Мшск: На-вука \ тэхшка, 1983. - 127 с.
2. Крывщю, А. А. Дыялекталопя беларускай мовы / А. А. Крывщю. - Мшск: Вышэйшая школа, 2003. - 294 с.
3. Босак, А. А. Атлас гаворак Пружан-скага раёна Брэсцкай вобласщ \ сумежжа (Верхняга Над'ясельдзя). Фанетыка \ марфа-лог!я / А. А. Босак, В. М. Босак. - Мшск: 1ВЦ М1нф1на, 2005. - 94 с.
4. Босак, А. А. Атлас гаворак Пружанскага раёна Брэсцкай вобласщ \ сумежжа (Верхняга Над'ясельдзя). Лексша / А. А. Босак, В. М. Босак. -Мшск, 2006. - 124 с.
5. Босак, А. А. Дыферэнцыяцыя гаворак Верхняга Над'ясельдзя / А. А. Босак, В. М. Босак. -Мшск: БДТУ, 2010. - 160 с.
Паступгу 12.03.2013
