CC BY
31
ФИЛОЛОГИЯ
УДК 81'282.2 (476.7)
ФАНЕТЫЧНЫЯ АСАБЛ1ВАСЦ1 ГАВОРАК ВЕРХНЯГА НАД'ЯСЕЛЬДЗЯ
А.А. БОСАК\ В.М. БОСАК
'Беларуст дзяржауны эканамiчны умверстэт, г. Мiнск, Рэспублка Беларуст, bosakalena@tut.by 2Палесю дзяржауны утвератэт, г. Шнск, Рэсnублiка Беларусь, bosakl@tut.by
УВОДЗ1НЫ
Памежжа Брэсцка-Пшскага Палесся, яго гаворю, матэрыяльная i духоуная культура насельнщтва знаходзiцца у цэнтры увап даследчыкау ужо значны час. Аднак щкавасць да гэтага рэгiёна не толью не спадае, а, наадварот, павялiчваецца, у тым лiку i у апошнiя гады. Пры гэтым зона моуных мiждыялектных кантактау i дыялектных узаемауплывау Брэсцка-Пiнскага Палесся i Панямоння, куды i адносiцца тэрыторыя Верхняга Над'ясельдзя (Пружанскi раён Брэсцкай вобласщ i яго сумежжа), з'яуляецца вельмi цiкавай для правядзення мовазнаучых даследаванняу. Сумежныя гаворкi адрознiваюцца разнастайнасцю мясцовых асаблiвасцей, даследаванне якiх мае важнае значэнне для псторьи i развщця беларускай мовы i iншых славянсюх моу [1-8].
МЕТОДЫКА I АБ'ЕКТЫ ДАСЛЕДАВАННЯ
Фактычны матэрыял збiрауся на тэрыторып Пружанскага раёна Брэсцкай вобласщ (асноуная частка даследавання) i на сумежнай тэрыторыи Бярозаускага, Iвацэвiцкага, Камянецкага, Кобрынскага раёнау Брэсцкай вобласцi, Ваукавыскага, Зэльвенскага, Свiслацкага i Слонiмскага раёнау Гродзенскай вобласцi. Усяго абследаваны гаворю жыхароу 231 населенага пункта, з iх у Пружанскiм раёне - 214, Бярозаусюм - 6, Свюлацюм - 5, Ваукавыскiм - 1, Зэльвенсюм - 1, Iвацэвiцкiм - 1, Камянецюм - 1, Кобрынсюм - 1, Слонiмскiм раёне - 1 населены пункт.
Апытванне праводзшася па спецыяльна распрацаванай праграме, якая уключала 40 пытанняу па фанетыцы. Па вынiках праведзеных даследаванняу складзена 30 фанетычных карт [2-3].
У дадзенай рабоце пры аналiзе фанетыю разглядаюцца асобныя асаблiвасцi вакалiзму i кансанантызму, якiя дазваляюць вылучыць даследуемыя гаворкi Верхняга Над'ясельзя як у параунанш з нарматыунай беларускай мовай, так i памiж сабой. Фанетычныя асаблiвасцi, тоесныя з лiтаратурнай беларускай мовай, у дадзенай рабоце дэталёва не разглядаюцца, так як яны дастаткова поуна адлюстраваны у шшых навуковых працах.
У сiстэме вакалiзму разглядаецца рэалiзацыя этымалагiчных (гiстарычных) гукау у даследуемых гаворках; паказваецца пашырэнне галосных, якiя вымауляюцца на месцы былых гiстарычных гукау; апiсваюцца словаформы, у якiх прадстаулены адпаведныя галосныя гукi.
Кансанантызм апiсваецца у наступным парадку: мяккасць, «паумяккасць» i цвёрдасць зычных гукау, яюя разглядаюцца наступнымi групамi: губныя [б], [п], [м], [в], зубныя /пярэднеязычныя/ [л], [з], [с], [н], [д], [т] i мяккiя [дз'], [ц'], заднеязычныя [г], [к], [х], зычны [р], шыпячыя [ж], [ч], [ш], зычны [ц], губны [у] /нескладовы/, асiмiляцыя па глухасщ, фанетычнае падаужэнне, прыстауныя /пратэтычныя/ гукi [в], [г].
ВЫН1К1 I IX АБМЕРКАВАННЕ
Вакалiзм. Галосны а. Вядомы усiм даследуемым гаворкам. Этымалапчны гук *а захавауся ва уах гаворках: трава, браток, замок.
Найбольш шырока галосны [а] ужываецца у гаворках пауночнай i заходняй частак Пружанскага раёна. Тут ён вымауляецца у наступных пазiцыях: у пераднащскных складах на месцы этымалапчнага *о пасля цвёрдых зычных: галава, малако; у першым складзе перад нащскам на месцы этымалагiчных *е, *Ъ пасля губных зычных: м 'ашок, машок, в 'адро, вадро, в 'асна, васна; у
першым пераднащскным складзе у адпаведнасцi з былым *е пасля пярэднеязычных *д, *т, *з, *с, *н: з 'амл 'а, с 'астра; на месцы былога *£ у ненащскных складах: с 'адз '¿у, зл 'акаус 'а, зайац.
У некаторых гаворках на захадзе на месцы *е у першым пераднацiскным складзе пасля пярэднеязычных *з, *с вымауляецца гук сярэднi памiж [а] i [е]: з 'аемл 'а, с 'аестра.
У слове 'пята' галосны [а] ужываецца на месцы былога *£ у пераднацiскным складзе у большасцi гаворак даследуемага рэпёна (за выключэннем гаворак невялiкай пауднёва-заходняй часткi рэгiёна i астрауной гаворю в. В1тараж): п 'ата, пйата.
У словах 'бераг', 'вечар' [а] вымауляецца у паслянацiскных складах у гаворках пауночнай часткi i у некаторых гаворках на захадзе рэпёна: в '¿чар, б 'ераг, вэчар, бэраг.
У прыназоушку-прыстауцы пад, пад- галосны [а] вымауляецца у гаворках пауночнай i заход-няй частак вывучаемага рэгiёна: пад лаукай, пад лаукайу, падн 'ала.
Галосны [а] таксама пашыраны ва ужыванш у даследуемых гаворках прылягаючых Свiслацкага, Ваукавыскага, Зэльвенскага, Слонiмскага i Iвацэвiцкага раёнау. Тут ён вымауляецца на месцы *о у пераднацiскных складах пасля цвёрдых зычных: малако, галава; у адпаведнасщ з этымалагiчнымi *е, *Ъ у першым пераднацiскным складзе пасля губных: м 'ашок, в'адро; на месцы *е у першым пераднащскным складзе пасля пярэднеязычных *д, *т, *з, *с, *н: з'амл'а, с 'астра; на месцы былога *£ у ненацiскных складах: с 'адз '¿у, гл 'адз '¿у, зайац.
Галосны о. Этымалапчны *о захоуваецца у пераднацiскных i паслянацiскных складах пасля цвёрдых зычных у большасщ гаворак, у прыватнасщ цэнтральнай, пауднёва-усходняй, пауднёвай i пауднёва-заходняй частак даследуемага рэпёна, а таксама на поуначы у гаворках в. Ласас1н (Палешук1) i в. В1тараж: голова, молоко, дорога. Таксама галосны [о] вымауляецца у вышэй адзна-чанай пазiцыi у прылягаючых БярозаУскiм, Камянецкiм, Кобрынскiм раёнах. У канцавых адкры-тых складах этымалапчны *о захавауся ва ушх гаворках: дз 'адз 'ко, д 'ад 'ко, бац 'ко, бат 'ко.
У новых закрытых складах пад нащскам былы гук *о вымауляецца у гаворках пауночнай, за-ходняй i часткова цэнтральнай частак даследуемага рэпёна: воз, кон', стог.
Галосны [о] на месцы *ь у спалучэнш *1ьг1 вымауляецца толью у гаворках пауночнай частю Верхняга Над'ясельдзя, акрамя гаворак вв. Залесю Бор, Гута, Ласас1н (Палешук1), В1тараж: м'орзлы, цв'орды.
На месцы паслянащскнога галоснага *е у словах 'бераг', 'вечар' гук [о] зафшсаваны у гаворках цэнтральнай, пауднёва-усходняй i пауднёва-заходняй частак рэгiёна, а таксама на поуначы у гаворках вв. Ласасш (Палешук1) i В1тараж: в'ечор, вэчор, б'¿рог, бэрог.
У слове 'авёс' галосны гук [о] на месцы *е вымауляецца у гаворках практычна на усёй дасле-дуемай тэрыторыi, акрамя ускраiнных гаворак пауднёвага захаду i невялiкага арэала на пауночным усходзе рэгiёна: ав 'ос, авйос, ов 'ос, овйос.
У слове 'мёд' [о] адзначаны у гаворках пауночнай частю вывучаемай тэрыторыi, акрамя гаворак в. Ласасш (Палешук!) i в. В1тараж: м 'од.
У прыназоУнiку-прыстаУцы пад, пад- галосны [о] вымауляецца у гаворках пераважна цэнтральнай i пауднёва-усходняй частак рэгiёна, на поуначы - у мауленш жыхароу в. Ласасш (Палешую) i в. В1тараж: под лаукойу, подн 'ала.
Дыфтонг [уо]. Вымауляецца працяжна. Адзначаны на месцы этымалапчнага *о у новых закрытых складах пад нащскам у гаворках цэнтральнай i пауднёва-усходняй частак даследуемага рэпёна, а таксама на поуначы у гаворцы жыхароу в. Ласасш (Палешук!): вуоз, куон', стуог.
Галосны у. Этымалапчны гук [у] захавауся ва ушх гаворках: суп, кусок, капуста.
Галосны [у] вымауляецца у новых закрытых складах пад нащскам на месцы былога *о у некаторых гаворках на пауднёвым захадзе Пружанскага раёна: вуз, кун', стуг, вун.
У даследуемых гаворках на пауднёвым захадзе рэпёна галосны [у] зафшсаваны спарадычна на месцы *а у слове авёс : увэс.
Галосны [у] вымауляецца ва ушх пауднёва-заходшх гаворках у прыназоушку-прыстауцы пад, пад-: пуд лавкойу, пудн 'ала.
У некаторых гаворках на пауднёвым захадзе даследуемага рэпёна галосны [у] вымауляецца у слове 'многа': мнуго.
Галосны е. Галосны [е] уласщвы усiм гаворкам даследуемага рэпёна. Але у розных гаворках пераход галоснага адбыуся па-рознаму. На месцы этымалапчнага *е i былога *Ъ у першым пераднащскным складзе пасля губных зычных ён паслядоуна захоуваецца у гаворках цэнтральнай i пауднёва-усходняй частак рэпёна: м 'ешок, в 'едро, п 'есок, мэшок, вэдро, пэсок. У адзначаных гаворках [е] вымауляецца таксама на месцы *е у першым пераднащскным складзе пасля пярэднеязычных *з, *с, *д, *т: з'емл'а, с'естра, зэмл'а, сэстра.
На месцы *е у першым пераднащскным складзе пасля *н [е] вымауляецца у гаворках цэн-тральнай (часткова), пауднёва-усходняй, пауночнай (часткова у заходняй зоне) частак вывучаема-га рэпёна, а таксама у мауленш жыхароу вв. Брады i Шчарчова на пауднёвым захадзе Пружанска-га раёна: н 'ема, н 'е знайу, нэма, нэ знайу.
Галосны [е] на месцы нащскнога *Ъ вымауляецца у гаворках пауночнай, заходняй i часткова цэнтральнай частак Верхняга Над'ясельдзя: л 'ес, л 'ёто, с 'ёно.
Галосны [е] на месцы *ь у спалучэннi *tbrt вымауляецца амаль ва усiх гаворках, акрамя гаво-рак пауночнай часткi рэпёна: мэрзлы, твэрды, м 'ёрзлы, цв 'ёрды.
На месцы этымалапчнага *ь у паслянацiскных складах пасля мякюх зычных галосны [е] вымауляецца ва ушх гаворках: хлоп 'ец, хлоп 'ец ', пал 'ец, пал 'ец '.
У мнопх гаворках, у прыватнасщ цэнтральнай, пауднёва-усходняй i пауднёва-заходняй частак даследуемага рэпёна [е] вымауляецца на месцы этымалапчнага *ç у ненащскных складах: зл 'екауса, гл 'едз 'ёу, заец.
У слове 'пята' [е] адзначаны на месцы *ç у першым пераднащскным складзе у мауленнi жыхароу в. В1тараж: пэта.
У словах тыпу 'вечар', 'бераг' у паслянащскных складах гук [е] вымауляецца у гаворках захаду Верхняга Над'ясельдзя: в 'ёчэр, вэчэр, б 'ёрэг, бэрэг.
У слове 'мёд' [е] вымауляецца у гаворках амаль усёй тэрыторьп, за выключэннем гаворак поуначы даследуемага рэпёна: мэд.
У слове 'авёс' [е] вымауляецца у некаторых гаворках пауночнага усходу i пауднёвага захаду рэпёна: ав 'ёс, овэс, увэс.
Дыфтонг [iе]. Вымауляецца працяжна. Дыфтонг [iе] на месцы нацiскнога *Ъ вымауляецца у гаворках цэнтральнай i пауднёва-усходняй частак рэпёна, а таксама на поуначы у мауленш жыхароу в. Ласасш (Палешук1): л Чес, л Чето, с Чено.
Галосны i. Ужываецца ва ушх гаворках. Ранейшы *i захоуваецца у большасщ гаворак: хадз '¡ц ', хадз '¡ц 'i, ходз '¡ц 'i, м '¡ска, п 'та, в 'шн 'а. У гаворках на пауднёвым захадзе, а таксама на пауднёвым усходзе даследуемага рэпёна *i не захавауся, паколью зычныя перад iм ацвярдзелi i былы гук *i перайшоу у [ы] /ходыты, пыла, вышн 'а/. Выключэнне складае пазiцыя пасля мяккага *л: л '¡па, кол '¡.
На месцы шшых этымалапчных галосных [i] ужываецца у пэуных пазiцыях. На месцы нащскнога *Ъ [i] вымауляецца у гаворках на пауднёвым захадзе Верхняга Над'ясельдзя: л 'w,
л'¡то, с'¡но.
Як адзшкавы выпадак, адзначаецца вымауленне гука [i] на месцы *е у першым пераднацiскным складзе пасля пярэднеязычных *з, *с у гаворцы в. Стараволя: з Чмл 'а, с Чстра.
Галосны [i] на месцы *е у першым пераднащскным складзе пасля *н вымауляецца у гаворках заходняй, часткова цэнтральнай i пауночна-усходняй частак вывучаемага рэгiёна: н Чма, н 'i знайу.
У некаторых гаворках пауднёва-заходняй частю рэпёна i у мауленш жыхароу в. В1тараж [i] адзначаны на месцы *о у новых закрытых складах пад нацiскам: в Ъ, к 'w '.
У спалучэннях *гы, *кы, *хы галосны [i] вымауляецца амаль ва ушх гаворках даследуемага рэпёна: дорог'¡, дарагЧ, кароткЧ, короткЧ. У некаторых гаворках на пауднёвым захадзе вымауляецца галосны, сярэдш памiж [ы] i [i]: дорогы, короткы .
Спарадычна на пауднёвым захадзе рэпёна [i] адзначаны на месцы *о у нащскным складзе у слове 'многа': мн '¡го /в. Шчарчова/.
Галосны ы. Характэрны для усiх гаворак. Этымалагiчны *ы захавауся ва усiх гаворках: сын, дым, высоко.
Галосны [ы] на месцы былых этымалапчных галосных пашыраны у гаворках пауднёвага захаду рэпёна. Тут ён вымауляецца у наступных пазiцыях: на месцы этымалапчнага *i пасля этымалагiчных мяккiх /паумякюх/ зычных, акрамя *л: мыска, вышн 'а, пыла; на месцы *е, *Ъ у першым пераднацiскным складзе пасля губных: мышок, выдро; на месцы *е у першым пераднащскным складзе пасля *н: ныма, ны знайу; на месцы *е у першым пераднацiскным складзе пасля пярэднеязычных *д, *т, *з, *с: зымл 'а, сыстра /за выключэннем н.п. Брады, Шчарчова, дзе у адзначанай пазщып вымауляецца галосны, сярэдш памiж [ы] i [э] : зыэмл 'а, сыэстра/. У гэтых жа гаворках у слове 'пята' гук [ы] выступае у пераднацiскным складзе на месцы былога *ç: пыта.
У новых закрытых складах пад нащскам на месцы *о вымауляецца [ы] пасля пярэднеязычных, акрамя *л у гаворках на пауднёвым захадзе Верхняга Над'ясельдзя, а таксама на поуначы адзна-чанага рэпёна у гаворцы в. В1тараж i на поудш даследуемай тэрыторыи у мауленнi жыхароу в. Борю Кобрынскага раёна: стыг.
У слове 'многа' гук [ы] вымауляецца у гаворках пауднёвага захаду рэпёна спарадычна:
мныго.
У прыназоУнiку-прыстаУцы пад, пад- вымауленне гука [ы] адзначана у гаворцы в. Стараволя:
пыд лаукайу, пыдн 'ала.
Кансанантызм. Мякюя губныя найбольш пашыраны у гаворках на поуначы даследуемага рэпёна. Таксама яны характэрны для асобных гаворак у цэнтральнай i заходняй частках Пружан-скага раёна. Тут губныя зычныя мяккiя перад *е i *Ъ: б'ераг, б'¿рог, б'ерэг, п'асок, п'есок, м 'ашок, м 'ешок, в 'асна, в 'есна. Носьбпаш гаворю г.п. Шарашова губныя зычныя у асобных словах вымауляюцца перад *е i *Ъ у нащскным складзе цвёрда, у ненацiскным - мякка: бэрэг, п 'есок. У гаворках у цэнтры, на пауднёвым усходзе, пауднёвым захадзе i большасщ гаворак на захадзе рэпёна у адзначанай пазщьп [б], [п], [м], [в] цвёрдыя: бэраг, бэрог, бэрэг, пасок, пысок, пэсок, машок, мышок, мэшок, васна, высна, вэсна.
Перад этымалапчным * губныя мякюя амаль ва ушх гаворках даследуемага рэпёна: в 'шн 'а, м '¡ска, п 'та. У мауленш жыхароу некаторых населеных пунктау /н.п. В1тараж, Обеч, Залужжа, Брады/ губныя зычныя перад * паумякюя: в ы шн'а, м ыска, п ыла. У гаворках на пауднёвым захадзе Верхняга Над'ясельдзя губныя зычныя цвёрдыя: вышн 'а, мыска, пыла.
Мякю [м'] перад этымалапчным галосным *£ захавауся у гаворках пауночнага усходу, у некаторых гаворках захаду даследуемага рэпёна i у гаворках в. Дабучын, г.п. Шарашова цэнтральнай частю Пружанскага раёна i в. Б6ркi Кобрынскага раёна: м'асо, м'ата. Большасщ гаворкам, у прыватнасщ у цэнтры, на захадзе, на пауднёвым усходзе, на пауднёвым захадзе (часткова) i некаторым гаворкам на пауночным усходзе даследуемага рэпёна характэрна цвёрдае вымауленне губных зычных з зычным [й] перад этымалапчным нащскным гукам *£: мйасо, мйата. У некаторых гаворках на пауднёвым захадзе i пауднёвым усходзе даследуемай тэрыторыи пасля губнога [м] вымауляецца [н]: мн 'асо, мн 'ата.
Зычны [л] перад этымалагiчнымi *е, * вымауляецца мякка ва ушх гаворках: пол 'е, л '¡па, кал '¡, кол '¡.
Пярэднеязычныя зычныя, акрамя *л, перад рэфлексамi мшулага галоснага *е мякюя на пауночным усходзе, захадзе i у некаторых гаворках у цэнтры даследуемага рэпёна: з 'амл 'а, з'емл'а, зЧмл'а, с'ало, с'ело, с'гло. Цвёрда гэтыя зычныя вымауляюцца у цэнтральнай, пауднёва-усходняй i пауднёва-заходняй частках рэпёна: зэмл 'а, зымл 'а, сэло, сыло.
Перад этымалапчным * зычныя *д, *т, *з, *с, *н мяккiя амаль ва усiх гаворках Верхняга Над'ясельдзя: з 'гма, с '¡ла. У даследуемых гаворках на пауднёвым захадзе рэпёна дадзеныя зычныя цвёрдыя: зыма, сыла. У некаторых гаворках пауднёвага усходу /н.п. В1тараж, Обеч, Борю/, пауднёвага захаду /в. Брады/ i у гаворцы в. В1тараж на поуначы Верхняга Над'ясельдзя гэтыя зычныя у адзначанай пазщыи паумякюя: з ы'ма, с ыла.
Зычныя [з], [с] перад наступнымi мяккiмi зычным^ акрамя заднеязычных, вымауляюцца мякка, паумякка i цвёрда. Мякка яны вымауляюцца у гаворках пауночна-усходняй, заходняй i у некаторых гаворках цэнтральнай частю рэгiёна: с 'в 'ет, с 'н 'ег. Паумякка - у некаторых гаворках пауднёвага захаду i пауднёвага усходу вывучаемай тэрыторып, а таксама гаворцы в. В1тараж: св'ет, сн'ег, св'т, с нЧг. Ва уах астатнiх гаворках [з], [с] цвёрдыя: св'ет, сн'ег, св'т, снЧг.
Этымалапчныя *д, *т мяккiя перад рэфлексамi былога галоснага *е на пауночным усходзе, захадзе i у некаторых гаворках у цэнтры рэпёна: дз'ен', гдз '¿, ц'епло, ц'апло. Ва ушх астатнiх даследуемых гаворках гэтыя зычныя у адзначанай пазщып вымауляюцца цвёрда: дэн', гдэ, тэпло.
Перад этымалапчным ^ для большасщ гаворак рэпёна характэрна дзеканне-цеканне: л'удз'1, ц '¡хо. У гаворках на пауднёвым захадзе i некаторых на пауднёвым усходзе Верхняга Над'ясельдзя дадзеныя зычныя цвёрдыя: л 'уды, тыхо.
Што датычыцца мякюх [д'], [т'] у шшых пазщыях, дык яны захавалiся толькi у некаторых гаворках пауднёвага захаду i пауднёвага усходу рэгiёна.
Зычны [д'] у дадзеных гаворках вымауляецца мякка перад [е], р], [а] з былых *ъ, *ь i *£: д'ед, д Чд, д 'алка, с 'ад'. У адзшкавых гаворках пауднёвага захаду даследуемага рэпёна зафшсавана паумяккае вымауленне зычнага [д'] у пазiцыi перад ы' з былога *ъ: д ы д. У асобных гаворках цэнтральнай частю рэпёна ва уах пазiцыях, акрамя пазщыи перад *е, зафiксавана вымауленне [д'] з прыгукам [з']: л 'уд3д Зед, д Залка, с 'ад3 /вв. Смалянща, Асятнща, К6млiшча i iнш./.
Мяккi [т'] захавауся у некаторых гаворках пауднёвага захаду i пауднёвага усходу даследуемага рэгiёна у пазщыях перад *ь, т 'ашко, пйат'. У гэтых жа гаворках у пазщыи перад *Ъ [т'] вымауляецца паумякка: тен'.
У большасщ гаворак даследуемага рэпёна (поунач, пауночны усход, захад i гаворю цэнтральнай часткi рэгiёна) [д] i [т] у дадзеных пазiцыях перайшлi у [дз'], [ц']: дз'ед, дз'алка, с 'адз ', ц 'ен ', ц 'ажко, п 'ац ', пйац '.
У гаворцы в. Борю Кобрынскага раёна у пазщып перад [е] з былога *Ъ зафiксавана цвёрдае вымауленне [т']: тэн' .
Зычны *н мяккi перад рэфлексамi з мiнулага *е на поуначы, захадзе i у некаторых гаворках у цэнтры рэпёна: н 'ема, н 'е знайу, н Чма, н 'i знайу. У астатшх гаворках дадзены зычны вымауляецца цвёрда: нэма, нэ знайу, ныма, ны знайу.
У былых спалучэннях *гы, *кы, *хы заднеязычныя захавалiся цвёрдымi толькi у некаторых гаворках пауднёвага захаду рэпёна /вв. Галасящна, Шчарчова, Дымшю/: дорогы, короткы. Паумяккае вымауленне [п], [к^], [х^] зафiксавана таксама у некаторых гаворках пауднёвага захаду Верхняга Над'ясельдзя i, як адзшкавае, на пауночным усходзе у мауленнi жыхароу в. В1тараж: дорогы, коротк ы. Ва усiх астатшх даследуемых гаворках былыя зычныя перайшлi у мяккiя: дарагЧ, дорог!, кароткЧ, короткЧ.
Цвёрдыя зычныя *г, *к, *х у пазiцыi перад [е] у прыметнiках нiякага роду адзшочнага лiку сустракаюцца у некаторых гаворках пауднёвага захаду рэпёна i у гаворцы в. В1тараж: довгэ, короткэ. У некаторых гаворках пауднёвага захаду i пауднёвага усходу Верхняга Над'ясельдзя зафшсавана у акрэсленай пазiцыi паумяккае вымауленне дадзеных зычных: доуг эе, довг эе, коротк эе. У гаворках у цэнтральнай i пауднёва-усходняй частак абследаванай тэрыторыi у гэтай пазщып заднеязычныя мякюя: доуг'е, доуг'ее, коротк'е, коротк'ее.
Этымалапчны *р ва усiх гаворках даследуемага рэпёна ацвярдзеу: рэчка, грэх, рэзац '.
Шыпячыя зычныя [ж], [ч], [ш] ацвярдзелi амаль ва ушх даследуемых гаворках: шапка, жаба. Шыпячы *ж вымауляецца мякка у некаторых гаворках пауднёвага захаду рэпёна у словаформе 'на мяжы': на мэжЧ, на мыжЧ. У асобных гаворках пауднёвага захаду i пауднёвага усходу Верхняга Над'ясельдзя ён спарадычна вымауляецца паумякка: на мэж эе, на мыж эе, на мэж ып, на мыж ы1.
Мяккасць зычнага *ц разглядаецца на прыкладзе слова 'хлопец', 'хлопцы'. У большасщ гаворак зычны *ц ацвярдзеу: хлопэц, хлопцы. Але у гаворках пауднёвага захаду рэпёна *ц вымауляецца цвёрда i паумякка: хлопэц, хлопц^ы. У гаворках в. В1тараж Пружанскага раёна i в. Борю Кобрынскага раёна зафшсавана вымауленне мяккага *ц: хлопц 'i, хлоп 'ец '.
Зычны *в, яю паходзщь з *в, *л, у даследуемых гаворках дау рэфлексы «у» i губна-зубны /в/. Рэфлекс «у» зафiксаваны у пераважнай большасцi гаворак рэгiёна: куп '¡у, купыу, лаука; губна-зубны /в/ у гаворках пауднёвага захаду Верхняга Над'ясельдзя, в. В1тараж Пружанскага раёна i в. Борю Кобрынскага раёна: купыв, лавка.
Ашмшяцыя па глухасщ адзначана практычна ва ушх даследуемых гаворках: каска, загатка.
На месцы былога спалучэння «мякю зычны + bj» у становiшчы памiж галоснымi няма паслядоУнасцi у вымауленнi зычных. У слове 'зелле' гук [л] вымауляецца у адзначанай пазiцыi падоужана у некаторых гаворках пауднёвага захаду, пауднёвага усходу, спарадычна у гаворках цэнтральнай i пауночна-усходняй частак рэгiёна: з 'ёлл 'е, з 'ёлл 'о, з '¡лл 'е, зылл 'е. У астатшх гаворках або захавалася спалучэнне «мяккi зычны + bj» або вымауляецца адзш мякю гук [л']: з'ёл']е, з 'ёл ']о, з '¡л ']е, з 'ёл 'е, з 'ёл 'о, з '¡л 'е. У слове 'насенне' падоужаныя зычныя захавалюя практычна ва ушх абследаваных населеных пунктах: нас'ённ'е, нас'ённ'о, насЧынн'е, насынн'е. У чатырох вёс-ках /н.п. Мур4ва, Навасёлкi, Лiхасéльцы, Баравiкí/ вымауляецца адзш мякю гук [н']: нас 'ён 'е.
Што датычыцца пратэтычных зычных [в] i [г], то яны характэрны многiм гаворкам. Аднак па-шыранасць гэтых зычных у гаворках дадзенага рэгiёна неаднолькавая. Пратэтычны [в] у словах 'вока', 'возера' вымауляецца толью у гаворках на пауночным усходзе Верхняга Над'ясельдзя: воко, воз 'еро. Ён жа мае месца у слове 'ануча', дзе спарадычна адзначаецца у асобных гаворках на пауднёвым захадзе адзначанага рэгiёна: внуча. Значна шырэй адзначаецца вымауленне [г]. Прыстауны [г] у словах 'араць', 'ануча' пашыраны на поуначы, на захадзе i спарадычна на пауднёвым усходзе даследуемай тэрыторыи: гарац ', гарац 'i, горац 'i, гораты, гануча, гонуча. Акрамя таго, у асобных гаворках на пауднёвым усходзе /н.п. Обеч, Залужжа/ рэпёна пратэтычны [г] ужываецца у словах 'вока', 'возера': гоко, гоз'еро. Тэрыторыi пашырэння форм з прыстаунымi гукамi супрацьстауляецца кантыныум, дзе прыстауныя [в], [г] наогул не адзначаюцца. Словы без пратэтычных гукау ужываюцца найчасцей у гаворках цэнтральнай частю рэпёна: око, оз'еро, орац 'i, онуча.
Займеннт ён, яна, яно, яны вымауляюцца з пратэтычным [в] у большасщ гаворак: вон, вуон, вун, e'iH, вон0, воно, воны, ван0, вано, ваны, вун0, вуно, вуны. Выключэнне складаюць гаворю поуначы Верхняга Над'ясельдзя: йон, йана, йано, йаны.
Цшавы выпадак у даследуемым рэпёне назiраецца пры рэалiзацыi зычнага [г] у слове 'ёздзщь'. У большасцi гаворак [з] захоуваецца: ёздз'щ', ёздз'щ'i, ёзд3щЧ, ёздыты, ¡здыты. Аднак на пауночным усходзе рэпёна юнуе мшраарэал /вв. Тауцвшы, Калазубы, Еськауцы/, дзе зычны [з] перайшоу у зычны [г] : ёгдз 'щ '.
ВЫВАДЫ
Для даследуемых гаворак у цэнтральнай частцы, на усходзе i на пауднёвым усходзе Верхняга Над'ясельдзя характэрны васьмiфанемны склад галосных: [i], [ы], [е], [а], [о], [у], [де], [уо], для гаворак поуначы, захаду i пауднёвага захаду даследуемай тэрыторьп - шасцiфанемны склад галосных: [i], [ы], [е], [а], [о], [у].
Кансанантызм даследуемых гаворак характарызуецца наяунасцю агульных i спецыфiчных, рэгiянальных асаблiвасцей. Да агульных асаблiвасцей адносяцца наяунасць звонкай цвёрдай [дж], пратэтычных [в], [г], падоужаных мяккiх [з'], [л'], [н'], [с'] i зацвярдзелых [ж], [ч], [ш]. Спецыфiчныя, рэгiянальныя асаблiвасцi выяуляюцца у адрозненнi па цвёрдасщ i мяккасцi, глухасцi i звонкасщ зычных, наяунасцi або адсутнасцi мякюх афрыкат [дз'], [ц'] i губнога [у] /нескладовага/.
Л1ТАРАТУРА
1. Атлас укра1нсько1 мови. Волинь, Наддтстрянщина, Закарпаття i сутжт землг - Кшв: Навукова думка, 1988. -Т.2. - 518 с.
2. Босак, А.А. Атлас гаворак Пружанскага раёна Брэсцкай вобласщ i сумежжа (Верхняга Над'ясельдзя). Фанетыка i марфалопя / А.А. Босак, В.М. Босак. - Мнск: 1ВЦ Мiнфiна, 2005. - 94 с.
3. Босак, А.А. Дыферэнцыяцыя i арэальныя сувяз1 гаворак Верхяга Над'ясельдзя: дыс. ... канд. фш. навук: 10.02.01 / А.А. Босак; 1нстытут мовазнауства 1мя Якуба Коласа НАН Беларуси - Мшск, 2006. - 257 с.
4. Босак, А.А. Народныя гаворю Верхняга Над'ясельдзя / А.А. Босак, В.М. Босак // Веснж Палескага дзяржаунага ушверспэта. Серыя грамадсюх i гумаштарных навук. - 2008. - № 1. - С. 3 - 7.
5. Ктмчук, Ф.Д. Гаворю Заходняга Палесся. Фанетычны нарыс / Ф.Д. Кл1мчук. - Мшск: Навукапзхнка, 1983. - 127 с.
6. Крывши, А.А. Дыялекталопя беларускай мовы / А.А. Крывшю. - Мшск: Вышэйшая школа, 2003. - 294 с.
7. Леванцэв1ч, Л.В. Лшгвагеаграф1чная групоука гаворак Бярозаускага раёна: дыс. ... канд. фш. навук: 10.02.01 / Л.В. Леванцэв1ч; 1нстытут мовазнауства АН Беларусг - Мшск, 1996. - 291 с.
8. Atlas gwar wschodnioslowianskich Bialostocczyzny. - Wroclaw, Warszawa. - 1980-1999.
PHONETIC PARTICULARITIES OF SUBDIALECTS OF VERKHNYAYE NADYASELDZE
A.A. BOSAK, V.M. BOSAK
Summary
The main phonetic particularities have been presented in this edition as well as the areals and borders of subdialects of Verkhnyaye Nadyaseldze (Pruzhany district of Brest region and its boundary territory) have been determined.
nacmyniy y рэдакцuw 8 mnenn 2008 г.
