Назвы адзення ў гаворках Верхняга Над’ясельдзя Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

Труды БГТУ, 2016, № 5, с. 195-197

195

YflK 81'373.21(476.7)

B. M. BocaK1, A. A. EocaK2

1EenapycKi g3ap^ayHbi тэxнagariннbI ymBepcireT 2EegapycK g3ap^ayHbi экaнaмiннbI ymBepcroT

HA3BW A^3EHHfl y rABOPKAX BEPXHflrA HA^'flCE^b^fl

Ha TapbiTopbii BepxHara Hag'acegbg3a Bbig3egeHbi HacrynHbia rpynbi raBopaK: rpog3eHcKa-6apaHaBiuKia - Ha noyHanbi, nayнoннa6pэcцкia aKaroHbia - Ha 3axag3e, nayнoннa6pэcцкia OKaroHbia -y ^HTpbi, BepxHaacegbgcKia - y ^HTpbi, Ha ycxog3e i naygHeBbiM ycxog3e, мageцкia - Ha naygHe-bmm ycxog3e, nayHOHHa3arapogcKia - Ha naygHeBbiM 3axag3e, capэgнeзaгapogcкia - Ha noygHi gacgegyeMara pэrieнa.

HiHrBarearpa^iHHae gacgegaBaHHe Ha3Bay ag3eHHa raBopaK BepxHara Hag'acegbg3a naKa3aga, mTO TyT Bbigyna^^ HaHMeHHi, po3Hbia na xapaKTapy gaKagi3aqbii i namb^HHa: arygbHanambipa-Hbia Ha3BM; HaHMeHHi, aKia nambipaHbi Ha 6ogbman Hac^bi цi y aco6Hbix HacTKax pэrieнa; Ha3Bbi ag3iHKaBan ^iKca^ii. ,3,acgegyeMbia geKceMbi npagcraygeHbi HapMaTbiyHbiMi y giTapaTypHan MOBe i gbiageKTHbiMi ^opMaMi; y cKgag3e HaMiHa^m ag3HanaHbi ^aHeTbiHHaa, Map^agariHHaa i cgo-BayTBapagbHaa BapbiaHTHac^.

K^ronaBHH ctobbi: raBopKa; Ha3Bbi ag3eHHa; ^aHeTbiHHaa, Map^agariHHaa i cgoBayTBapagbHaa BapbiaHTHac^.

V. M. Bosak1, A. A. Bosak2

1Belarusian State Technological University 2Belarusian State Economic University

CLOTHING LEXICON IN SUBDIALECTS OF VERKHNYAYE NADYASELDZE

As a result to the conducted research in Verkhnyae Nadyaseldze district the following basic types of dialects are revealed: grodzenska-baranavitskaya - on the north, paunochnabrestskaya akayuchaya -on the west, paunochnabrestskaya okayuchaya - in the centre, verkhnyayaseldskaya - in the centre, on the east and southeast, maletskaya - on the southeast, paunochnazagarodskaya - on the southwest, syarednezagarodskaya - on the south of the region researched.

The results of lingvogeographic analysis proved that generally spreaded names have been determined in the clothing lexicon of Verkhnyaye Nadyaseldze: lexical units spreaded on the main part of the investigated territory; names spreaded in the definite part of the region; names which find from time to time; names of single fixation. Lexical units have been presented as normative (in literary language) and dialectal forms in the investigated sub dialects. Phonetic, morphological and wordbuilding variations have been presented in the structure of nominations.

Key words: subdialect; clothing lexicon; phonetic, morphological and word-building variations.

Уводзшы. Гаворю Верхняга Над'ясельдзя (Пружансю раён Брэсцкай вобласщ i яго суме-жжа) характарызуюцца значнай дыялектнай стра-катасцю. Усяго на тэрыторьп рэпёна выдзелена сем груп гаворак: гродзенскабаранавщюя, пау-ночнабрэсцюя акаючыя, пауночнабрэсцюя окаю-чыя, верхняясельдскiя, малецкiя, пауночназага-родсюя i сярэднезагародскiя [1-3].

Даследаванне па вызначэнш лексiчных аса-блiвасцей гаворак Верхняга Над'ясельдзя пра-водзiлася у форме апытвання па спецыяльна распрацаванай праграме, якая уключала 102 пы-таннi па лексiцы, у тым лiку па тэматычнай групе «адзенне» [1].

Асноуная частка. Пры вывучэнш лекшч-ных асаблiвасцей гаворак Верхняга Над'ясельдзя назвам адзення, яго часткам i рабоце з iм прысвечана дзесяць тэматычных груп: 'тнжак', 'асенняе палiто', 'штаны', 'манжэты', 'падол',

'скураны пасак', 'пасак з тканшы', 'рамантаваць адзенне', 'рамантаваць шкарпэткТ, 'мыць бялiзну'.

Для абазначэння 'пiнжака' ужываюцца лекач-ныя i фанетычныя варыянты: каптан, тнжак /тынжак/, курцк. На даследуемай тэрыторып найбольш пашырана назва каптан. Яна ха-рактэрна для гаворак амаль усёй тэрыторыi рэпёна. Слова тнжак утварае невялш арэал на поуначы Верхняга Над'ясельдзя. Яго фанетыч-ны варыянт тынжак адзначаны у мауленш жыхароу в. Борю Кобрынскага раёна. Лексема курцк зафшсавана у гаворцы г. п. Шарашова Пружанскага раёна.

Для абазначэння 'штаноу' у гаворках Пружанскага раёна i яго сумежжа iснуюць фанетыч-ныя варыянты: нагавцы /нагавыц?1, нагавыцы, нагавыц/, ганавщы /ганавыцы, ганавыц1ы, гана-вь1Ц1ы/. Найбольш пашыраным i агульна вядо-мым з'яуляецца слова нагавщы /нагавыцib\

196

Назвы адзення у гаворках Верхняга Нал'ясельдзя

нагавыцы, нагавъщИ. Яно бытуе амаль ва ушх гаворках даследуемага рэпёна. Фанетычны ва-рыянт ганавщы /ганавыцы, ганавыц?1, гана-

< -ы I « «

выцг / сустракаецца у гаворках на захадзе, поу-начы, пауднёвым усходзе i на пауднёвым захадзе Верхняга Над'ясельдзя.

Для назвы 'манжэт' ужываюцца лексiчныя, словаутваральныя i фанетычныя варыянты: апу-сцэ /опусцэ, запусцэ»/, абшэую /абшыую, ашэукг, обшэвк7ы/, комн1ырцы /кумнгырцы, пудкумнгыр-цы/, абшлагг, манкеты /манжэ>ты/, чохлы, руб1ыжы. Найбольш пашыраным сярод iх высту-пае найменне апусцэ /опусцэ/. Яно ахоплiвае гаворкi цэнтральнай, заходняй, пауднёва-усход-няй частак даследуемага рэпёна. Словаутва-ральны варыянт запусцэ» зафшсаваны у маулен-нi жыхароу г. п. Шарашова Пружанскага раёна. Назва абшэук /абшыую, ашэую, обш^вкгы/ утва-рае арэал на пауночным захадзе i мiкраарэал на пауночным усходзе рэпёна. Намшацыя комтырцы /кумнгырцы, пудкумн1ырцы/ характэрна для гаво-рак пауднёвага захаду Верхняга Над'ясельдзя. Слова абшлагг ужываецца у гаворках пауночна-усходняй часткi рэгiёна. Найменне манкеты /манжэты/ сустракаецца спарадычна у гавор-ках на поуначы даследуемай тэрыторыi. Лексемы чохлы i руб1ыжы зафшсаваны як назвы адзiнкавай фiксацыi.

Для назвы 'падолу' ужываюцца фанетычныя, марфалапчныя, лексiчныя i словаутваральныя варыянты: пелена /тлена, пылена, палена, пеля-на, пелян, пелен/, падблак /подблок, подол/, запул /запт/, прыпбл. Найбольш пашыраным з'яуля-ецца слова пелена /тлена, пылена, палена, пеляна, пелян, пелен/. Яно ахоплiвае гаворю цэнтраль-най, заходняй, пауночнай частак Верхняга Над'ясельдзя. Назва падблак /подблок, подбл/ утварае арэалы на поуначы (заходняя частка) i на пауднёвым усходзе адзначанага рэпёна, а таксама спарадычна сустракаецца у гаворках усходняй частю поуначы i ужываецца пара-лельна з лексемай палена у гаворках асобных населеных пунктау захаду Верхняга Над'ясельдзя. Найменне запул /затл/ бытуе у гаворках пауднёва-заходняй часткi даследуемага рэпёна; слова прыпбл занатавана у гаворцы в. Гута Пружанскага раёна.

Для абазначэння 'скуранога паска' юнуюць некаторыя фанетычныя, словаутваральныя i ле-ксiчныя варыянты: шыць /шыцк, шытык/, па-пруга /попруга, папружка/, пасок. Найбольш пашыраным сярод iх выступае слова шыць /шыц1к, шытык/. Яно ахоплiвае гаворкi заходняй, цэнтральнай i пауднёва-заходняй частак рэпёна. Назвы папруга i папружка бытуюць у гаворках пауночнай частю Верхняга Над'ясельдзя; фанетычны варыянт попруга утварае мшра-арэал у цэнтральнай частцы рэгiёна. Намiнацыя

пасок характэрна для гаворак пауднёвага усхо-ду рэпёна.

Для назвы 'паска з тканшы' ужываюцца лекшчныя, словаутваральныя i фанетычныя варыянты: пбразок /пуразок, пброзок, пбуразок, пбурозок, пауразак, пбразоука/, праузук /проу-зук, праузак, провзук, прузук, прузак/, матуз /матузбк/, завязка /зав 'язка/, паясбк /пбяс/, тч-ка. Назвы пбразок /пуразок, пброзок, пбуразок, пбурозок, пауразак, пбразоука/ пашыраны у гаворках у цэнтры i на пауднёвым усходзе Верхняга Над'ясельдзя; гаворкам заходняй частю рэпёна характэрна лексема праузук /проузук, праузак, провзук, прузук, прузак/. Лексема зав 'язка ужываецца у гаворках на пауднёвым захадзе даследуемага рэпёна; фанетычны варыянт завязка зафшсаваны у гаворцы в. Верашю 1вацэ-вщкага раёна. Найменне матуз /матузбк/ пера-важае у гаворках на поуначы рэпёна. Слова паясбк утварае мшраарэал у пауночна-заходняй частцы Верхняга Над'ясельдзя; намшацыя пбяс зафшсавана у даследуемай гаворцы в. Борю Коб-рынскага раёна. Лексема к1чка адзначана у мау-леннi жыхароу в. Казлы Пружанскага раёна.

Словазлучэнне 'рамантаваць адзенне' пе-радаецца наступнъЕШ варыянтамi: лапщь /лапщг, латыты/, латаць /латац, лататы/, стрб1ць, правщь. Самыя распаусюджаныя словы лапщь /лапщг, латыты/. Яны ужываюцца ва ушх гаворках даследуемай тэрыторън, акрамя гаворак пауднёва-заходняй частю рэгiёна. Лексема лататы уласщва гаворкам пауднёва-заходняй частю Верхняга Над'ясельдзя i гаворцы в. Борю Кобрынскага раёна; лексема латаць спарадычна сустракаецца у гаворках на поуначы даследуе-мага рэпёна, латац - на захадзе абследаванай тэрыторън. Найменш стрбщь i правщь адзна-чаны спарадычна у пауночнай частцы рэпёна.

Словазлучэнне 'рамантаваць шкарпэтю' перадаецца шэрагам фанетычных варыянтау, а таксама лексiчнымi варыянтамi: цыраваць /цы-равац, цыровац, цуравац, цуровац, цэровац, цыроваты, цуроваты, цюроваты/, зараблящ, штбпаты, зашываты. Слова цыраваць /цыра-вац, цыровац, цуравац, цуровац, цэровац, цыроваты, цуроваты, цюроваты/ выкарыстоува-ецца ва усх гаворках Верхняга Над'ясельдзя. Дзеяслоу зарабляц сустракаецца у некаторых гаворках заходняй частю даследуемага рэпёна (вёсю Лiхасëльцы, Котра, Клепачы Пружанскага раёна). Лексема штбпаты зафшсавана у гаворках трох населеных пунктау: вёскi Шч^рбы i Казак1 Пружанскага раёна, в. Дыштю Камянецкага раёна. Слова зашываты адзначана у мауленш жыхароу в. В1тараж Пружанскага раёна.

Словазлучэнне 'мыць бялiзну' перадаецца на-ступнысш фанетычнысш i лексiчнымi варыянтамк мыць /мыц\, мыты/, аджымаць, кутацг, белщг

B. M. BocaK, A. A. BocaK

197

I6эníцi, 6эnímu, 6эмímuc, 6эnímucb, 6эnímucнl. CnoBa Mb^b Mbtyi, Mbimul xapaKrepHa gna raBopaK nayHOHHa-3axogHaM i naygHëBa-ycxog-HaM nacTaK gacnegyeMara pэгiёнa, сустpaкaеццa cnapagwHHa Ha 3axag3e i y ^mpw BepxHara Hag'acenbg3a. HeKceMa 6emty I6эmцi, 6эnímu, 6э-mmbic, 6эmтblсb, 6эnímucнl nambipaHa y raBop-Kax Ha 3axag3e i Ha naygHëBbiM 3axag3e gacnegy-eMara pэгiёнa. CnoBa Kymaty yTBapae apэan y ^mpanbHaM nacrai pэгiёнa na p. .3cenbg3e. CnoBa adwbmâ^ xapaKrepHa gna raBopaK nay-HOHHa-ycxogHHH nacrei BepxHara Hag'acenbg3a.

flna a6a3Ha^HHa 'aceHHara naniTo' Ba ycix aôcnegaBaHHx nyHKTax 3a$iKcaBam neKceMa ncën-

Ka 3 4>aHeibiHHbiMi BapwamaMi icëHKa Ha naygHëBbiM 3axag3e pэгiёнa i ocbiHKa y raBop^i b. EopKi Ko6pwHCKara paëHa.

3aK.nro^HHe. Y CKnag3e Ha3Bay ag3eHHa raBopaK BepxHara Hag'acenbg3a Bbinyna^^ HaM-MeHHi, po3Hwa na xapaKTapy naKani3a^ii i namw-pэннa: arynbHanamwpaHwa Ha3Bw; HaMMeHHi, aKia namwpaHw Ha 6onbmaM nacrai цi aco6Hwx nacTKax pэгiёнa; Ha3Bw ag3iHKaBaM ^iKca^ii. flacnegyeMbia neKceMw npagcrayneHbi HapMa-TwyHbMi y niTapaTypHaM MoBe i gwaneKTHWMi $opMaMi; y CKnag3e HaMma^iM ag3HanaHw $a-HeTWHHaa, Map^anarinHaa i cnoBayTBapanbHaa BapbiaHTHac^.

^ÏTapaTypa

1. EocaK A. A., EocaK B. M. ATnac raBopaK npy^aHCKara paëHa EpэcцкaM вo6nacцi i cyMe^^a (BepxHara Hag'acenbg3a): neKciKa. MiHcK, 2006. 124 c.

2. EocaK A. A., EocaK B. M. flw^epэнцwaцwa raBopaK BepxHara Hag'acenbg3a. MiHcK: EflTY, 2010. 160 c.

3. KniMHyK O. fl. raBopKi 3axogHara nanecca. OaHeTbiHHbi Hapwc. MiHcK: HaByKa i тэxнiкa, 1983. 127 c.

References

1. Bosak A. A., Bosak V. M. Atlas gavorak Pruzhanskaga rayona Brestskay voblastsi i sumezhzha (Verkhnyaga Nad"yasel'dzya): lexica [Atlas of subdialects of Pruzhany district of Brest region and boundary territory (Verkhnyaye Nadyaseldze): Lexicon]. Minsk, 2006. 124 p.

2. Bosak A. A., Bosak V. M. Dyferentsyyatsyya gavorak Verkhnyaga Nad"yasel'dzya [Differentiation of subdialects of Verkhnyaye Nadyaseldze]. Minsk, BGTU Publ., 2010. 160 p.

3. Klimchuk F. D. Gavorki Zakhodnyaga Palessya [Subdialects of West Palesse]. Minsk, Navuka i tekhnika Publ., 1983. 127 p.

lH(l)apiviaubm npa ayTapay

BocaK BiKTap MÏKa^aeBÏH - goKTap cenbcKaracnagapnwx HaByK, npa^ecap, 3aragnwK Ka^egpw 6acneKi ^b^^g3eÖHa^i. EenapycKi g3ap^ayHw тэxнagaгiннw yнiвepciтэт (220006, r. MiHcK, Byn. CBapgnoBa, 13a, Рэcny6niкa Eenapycb). E-mail: bosak1@tut.by

BocaK A^ëHa AHaTO^beyHa - KaHgwgar ^inanarinHwx HaByK, gaцэнт, gaцэнт Ka^egpw HaMe^aM mobw. EenapycKi g3ap^ayHw экaнaмiннw ymBepcroT (220070, r. MiHcK, np. napTW3aHcKi, 26, Рэcny6-niKa Eenapycb). E-mail: bosaka@tut.by

Information about the authors

Bosak Viktar Mikalaevich - DSc (Agriculture), Professor, Head of the Department of Occupational Safety. Belarusian State Technological University (13a, Sverdlova str., 220006, Minsk, Republic of Belarus). E-mail: bosak1@tut.by

Bosak Alena Anatol'yeuna - PhD (Philology), Assistant Professor, Assistant Professor, the Department of the German Language. Belarusian State Economic University (26, Partyzanski Ave., 220070, Minsk, Republic of Belarus). E-mail: bosaka@tut.by

nacmyniy 20.01.2016