CC BY
8- МУАРРИХ-ИСТОРИК-HISTORIAN -
УДК 902.6 (575.3)
МАРХДЛАХРИ АСОСИИ ОМУЗИШИ БОСТОНШИНОСИИ БОЛООБИ ЗАРАФШОН
БОБОМУЛЛОЕВ С. F., САФОЕВ Я Б.
Института таърих, бостоншиносй ва мардумшиносии ба номи А.Дониш
Минтадаи болооби Зарафшон аз бозёфтхои археологй бой буда, дар байни онхо шахраки Панчакенти бостонй аз лихози таърихию фархангии худ ёдгории нодири дорои ахаммияти чахонй мебошад. Маводи Панчакенти бостонй, ки яке аз бошишгоххои нодири Сугд ба шумор меравад, имкон медихад сохтор, топография, хаёти ичтимой, сиёсй, идтисодй, фархангии шахрхои Осиёи Миёна дар асрхои ибтидой ва асрхои миёна дар ин минтадаро тахдид карда шавад. Он яке аз рустохои Сугд ба шумор рафта, маркази сиёсиву фархангии худро дошт [11,13].
Таърих ва фарханги халдхои Осиёи Миёна дар асри XIX ба яке аз масъа-лахои мухимми омузиш ва тахдиди олимон-муаррихони пешазиндилобии рус табдил ёфта буд. Омузиши бостоншиносии Сугд аз солхои 70-уми асри XIX огоз шудааст, вадте ки дар мавзеи Афросиёби Самарканд хафриёти аввалин гузаронида шуда буданд. Асархои олимон-тахдидотчиёни пешазиндилобй, ба монанди корхои хафриётии солхои бистум аз дабатхои пуридтидори пешазис-ломй дабатхои ибтидои асрхои миёнаро чудо карда натавонистанд. Бо вучуди ин, коллексияхои бойи сафолии асримиёнагй, оссуарийхои терракотй ва хайкалчахо чамъоварй ва омухта шуданд.
Соли 1870 экспедитсияи Искандаркул ташкил карда шуда, ба он генерал-майор А. Абрамов рохбарй кард. Он илмй эълон карда шуда буд, гарчанде хусусияти истилой ва низомй низ дошт. Ба хайати экспедитсияи Искандаркул чунин олимон-шардшиносони машхур, ба монанди: А.Л. Кун, Г.А. Аранда-ренко, табиатшинос А.П. Федченко, муаррих ва донандаи забони махаллй, мухандис-заминшинос Д.К. Мишенков, капитан А. Гребенкин, хариташинос A.M. Скасси, капитанхо Ш. Акимбетов ва А. Аминов ва дигарон дохил буданд. Бар хилофи хадафхои сиёсии мадомоти расмй, олимони зикргардида тахдиди худро дар минтада ба таври пурсамар мегузарониданд. Онхо як датор мадолахо ва китобхое омода намудаанд, ки дар омузиш ва тахдиди мин-баъдаи Сугд таъсири мухим доштанд.
Хдмин тавр, натичахои чустучуйхо ва тахдидоти илмии олимони рус дар асри XIX дар сохаи таърих, фарханги моддй ва маънавии болооби водии Зарафшон мохиятан калон аст. Онхо дар омузиши ин минтада дадами авва-лин гардида, барои омузиши муосири Сугд дар шакли мактаби илмии авру-пой бо методология ва муносибатхои он замина гузоштанд.
Ба омузиши мунтазам ва хамачонибаи нохияхои шимолии Точикистон дар мачмуъ ва хамзамон болооби Зарафшон, аз чумла, дар замони Шуравй гузошта шуда буд. Ба чанбахои мухталифи рушди Зарафшон интишороти сершумори илмй ва илмию оммавй, маводи конференсихои илмй-назариявй,
ма;олахо дар матбуоти даврй бахшида шудаанд. Дар мачмуъ дар асархои олимон-муаррихони маъруфи Иттиходи Шуравй ахаммияти калон дар ин ё он даврон ба масъалахои рушди ичтимой, сиёсй ва и;тисодии сарзамин дода мешавад.
Соли 1919 дар ибтидои замони сотсиализм тахкурсии Академияи таърихи фарханги моддии Россия гузошта шуд. Академик В.В. Бартолд дар он мудири шуъбаи Осиёи Миёна таъйин карда шуд, ки ба Академияи навташкили таърихи фарханги моддй бо дониши бузурги далелхо ва дарки вазифахои наздиктарини дар назди археологияи Осиёи Миёна истода омада буд [12].
Дар давраи солхои 20-30-юми асри ХХ дар сохаи омузиши бостонши-носии болооби Зарафшон муваффа;иятхои назаррас ба даст омаданд. Мухак;-;и;он натичахои ковишхоро дар кухи Муг, ки дорои ахаммияти истисноии илмй мебошанд, батафсил мавриди тавсиф ;арор доданд. Маводи бостон-шиносие, ки дар ;алъа, дар кухи Муг ба даст омадаанд, барои халли пробле-махои хам кардиналй ва хам хусуситари таърихи Осиёи Миёна мавриди истифода ;арор гирифтанд, ки ин имкон дод тамоман ба таври дигар тасвири раванди таърихй дар Осиёи Миёна дар даврони ибтидои асримиёнагй тасав-вур карда шавад.
Таваччух ба бостоншиносии Сугд баъди соли 1933 якбора афзоиш ёфт, ва;те ки дар ;алъа, дар кухи Муги болооби Зарафшон хуччатхои сугдии огози асри VIII ёфт шуданд ва ;исмати бештари онхо ба бойгонии давлатдори Пан-чакентй Деваштич тааллу; доштанд.
Дар омузиши таърих, фарханги моддию маънавии болооби Зарафшон пеш ва пас аз ин;илоби Октябр ба В.В. Бартолд ва А.А. Семёнов хизматхои калон мутаалли;анд. Онхо асосгузорони мактаби муосири илмии омузиши таърих, фарханги моддию маънавии хал;и Сугд, аз чумла, болооби водии Зарафшон махсуб меёбанд. Онхо хачми дастовардхои илмию тах;и;отии олимон-муха;;и;они асри XIX-ро аз руйи маълумоти чугрофй, и;тисодй, сиёсй, ичтимой, фархангй дар бораи ин минта;а, ки дар рисолахои асримиё-нагй навишта шудаанд, ба таври васеъ мавриди истифода ;арор додаанд.
Мероси В.В. Бартолдро дар бораи таърих, фарханги моддй ва маънавии болооби Зарафшон шартан ба чанд самт: таърихй, географй, сиёсй, фархангй ва и;тисодй та;сим кардан мумкин аст. Асосан бо такя ба маълумоти маъ-хазхои хаттии асримиёнагй дар асоси тах;и;оти муаллифони аврупой ва рус, у хусусиятхои забонии забонхои точикй, сугдию ягнобй, савдо, тарзу усулхои истихроч, сикказанй, инчунин таърих ва фарханги водии Зарафшонро шарх ва мавриди тахлил ;арор додааст.
Дар байни асархои В.В. Бартолд оид ба таъриху фарханги болооби Зарафшон ба маълумоти чугрофии у дар бораи ин минта;а, дар бораи шахри Панчакент ва номи он дар байни шахру дехоти сершумори асрхои XI-XII (бо имлои арабии Бунчикат) чойгохи мухим чудо карда шудааст [1,760]. Дар асоси гузоришхои чугрофиёии асрхои IX-X у дар бораи ду шахре менависад, ки Бунчакент ном доштанд. Яке аз онхо дар маркази вилоят, Осрушон ва дигаре дар маркази яке аз 12 волостхои вилояти Самарканд во;еъ буд [1,144-145].
Дар тахдидоти худ оид ба таърих ва фарханги болооби Зарафшон А.А. Семёнов маводи зиёдеро дар бар мегирад. Дар асархои худ у ёдгорихои мод-дии фарханги халди эрониро дар Осиёи Миёна, очеркхои этнографй бахшида ба куххои Зарафшон, ^аротегин, Дарвозро тахдид менамояд [8, 9]. Дар корхои илмй - тахдидотии худ А.А. Семёнов асосан ба натичахои кори экспедит-сионии бостоншиносй такя кардааст. У хусусиятхои этнографии ахолии куххои Зарафшон, ^аротегин, Дарвозро равшантар муайян карда, ин ба у коми-лан муяссар гардид.Дар тахдидотхои худ у ба номхои чугрофии водии Зарафшон, дарёхои Зарафшон, Ягноб, инчунин Искандаркулро тавсифи хама-чониба медихад [9].
Бо мадсади омузиши таърих, фарханги моддию маънавии болооби Зарафшон мухаддиди барчаста М.С. Андреев (1873-1948) яке аз аввалинхое ме-бошад, ки экспедитсияхоро ба ин минтада ташкил кардааст. Экспедитсияхои у асосан маводро дар бораи маишат ва тарзи зиндагии точикони кухистон, маводи забоншиносй, фолклориро чамъоварй мекарданд, ки баъдан ба Осор-хонаи асосии Осиёи Миёна интидол дода мешуданд.
В.Р. Чейтилко дар солхои 1936-1940 корхои начандон калонро дар шах-раки Панчакенти дадим гузаронид, аммо корхои пурарзиш дар ин чо аз соли 1946 огоз ёфт, ки онро Экспедитсияи бостоншиносии Сугду Точикистон зери рохбарии А.Ю. Якубовский, ки баъдтар ба Экспедитсияи бостоншиносии Точикистон ивази ном кард, ба таври васеъ ба рох монд.
Бо мадсади тартиб додани «Харитаи бостоншиносии Точикистон» аз чо-ниби сектори бостоншиносии Академияи илмхои Ч,ШС Точикистон Б.И. Маршак солхои 1946-1948 дар болооби Зарафшон корхои бостоншиносиро гузаронид.
^айд кардан зарур аст, ки тахдиди мунтазами далъа дар кухи Муг баъди ба охир расидани Ч,анги Бузурги Ватанй огоз ёфта, дере нагузашта, корхои хафриётй шахраки дадимаи Панчакентро низ фаро мегиранд. Вадте ки соли 1946 ба ин чо бостоншиносон бо сарварии профессор А.Ю. Якубовский мео-янд, дар назди назари онхо теппахои гилину хамворшуда, ки бодимондахои деворхо ва бинохои дадима буданд, дарор мегиранд [6].
Аммо, танхо пас аз мурури як сол омузиши илмии Панчакент огоз меёбад. Дар корхои экспедитсияи ташкил кардашудаи илмй-Экспедитсияи бостон-шиносии Сугду Точикистон дар соли 1946 Институти таърихи фарханги мод-дии Академияхои илмии ИЧ,ШС, Эрмитажи давлатй, Шуъбаи точикистонии Академияи илмхои ИЧ,ШС иштирок намуданд.
Ч,ойгохи марказиро дар корхои Экспедитсияи бостоншиносии Сугду Точикистон дар соли 1947 тахдиди харобахои Панчакент ва гирду атрофи он ишгол мекард. Фавран пас аз корхои аввалини хафриётй ва тахдиди бозёфт-хои ашёхои фарханги моддии махал маълум гардид, ки шахр хануз то гасби арабхо вучуд дошта, оид ба ин чунин далел шаходат медод, ки дар ин чо дабристони мусулмонхо вучуд надошта, дар ин чо некрополи (маъбади) азими зардуштй водеъ гардида буд. Инчунин А.Ю. Якубовский дайд карда буд, ки «дар миёни маводи зеризаминй ашёи сафоли обёрии даврахои Тохириён ва Сомониён дучор наомадаанд» [3,33].
А.Ю. Яку6овский хамчун сардори экспедитсия, ки яке аз бостоншиносон-шаркшиносони бузургтарини Шyравй, шогирди В.В. Бартолд, узви вобастаи Академияи илмхои ИЧ,ШС бо гурухи кормандон соли 1946 ба Панчакент меояд. Иттиллооти В.Р. Чейтилкоро ба назар гирифта ва бо муоинаи яклухти шахрак А.Ю. Якубовский оид ба максаднок будани гузаронидани корхои калони хафриётй дар ин чо ба хулоса меояд. А.Ю. Якубовский дар он асос меёфт, ки «Панчакенти кадим дар давраи ислом хаётро надидааст» ва умед дошт маводро дар бораи мухокима рондан дар бораи шахри асримиёнагй дар замони пеш аз хамлаи арабхо ба даст орад. У омузиши Панчакенти кадимро аз паскучаю бунбастхо ба шохрохи асосии илми давраи шуравй баровард.
Фаъолияти илмию бостоншиносии А.Ю. Якубовский хамчун рохбари Экспедитсияи бостоншиносии Сугду Точикистон масъалахои нави таърихиро боз кард, ки тахдики ёдгорихои нави кашфшудаи давраи гузаштаеро дар навбат гузоштанд, ки дар миёнашон онхое буданд, ки аз ахаммияти чахонии илмй бархурдор буданд. А.Ю. Якубовский аз болои масъалахои марбут ба таърихи рушди шахрхои асримиёнагй бисёр кор мекард. Тахкикоте, ки А.Ю. Якубовский дар сохаи рушди шахрхои Осиёи Миёна ба ичро расонидааст, инчунин маводи аз чониби y дар раванди тахкикот чамъшуда аз ахамият бархурдор буда, арзиши корхои y нихоят баланд мебошад [5].
То дами марги худ (1953) А.Ю. Якубовский корхои бостоншиносии хафриётиро дар Панчакент рохбарй карда, баъди y ин корхо зери рохбарии М.М. Дяконов (вафоташ соли 1954) гузаронида шуда, аз соли 1954 бошад, корхои бостоншиносиро А.М. Беленитский рохбарй намуд.
Корхои хафриётии Панчакенти кадим дар тули бисту панч сол баъди ва-фоти А.Ю. Якубовский зери рохбарии А.М. Беленитский идома ёфта, ба бос-тоншиносон лозим омад аз тарики кабатхои сершумори фархангй рох ёбанд. То кабати кадимтарин расида, бостоншиносон якбора ба асри VIII дастрасй пайдо карданд. Бозёфтхои дар ин чо кашфшуда тахайюлотро ба вачд мео-варданд, масалан, чехраи халки кадимаи сугд ва худвижагии фархангхои он-хоро бокимондахои бинохо, осори гаронарзиши хайкалтарошй ва рассомй кашф карданд.
Аз руйи натичахои бостоншиносй ва тахкикоти онхо дар болооби За-рафшон дар солхои 50-уми асри ХХ микдори азими китобхо, нашрияхои илмй, гузоришхо, хисобот ва нашрияхои дигар дар чунин махаллахо, ба мисли «Корхои бостоншиносй дар Точикистон», «Бостоншиносии Шуравй», «Ахбо-роти кутохи Институти таърих ва фарханги моддй», «Этнографияи Шуравй», «Мавод доир ба таърихи Точикистон», инчунин дар мачмуахои «Корхои Экспедитсияи бостоншиносии Точикистон» ва хоказои дигар ба нашр расида-анд. Таваччухи махсусро монографияи «Наккошии Панчакенти кадим» ва «Хайкалтарошй ва наккошии Панчакенти кадим» сазоворанд, ки тахкикоти бостоншиносии димнаи Панчакенти кадимро дарбар мегиранд.
Рисолаи доктории А.И. Беленитский «Панчакенти кадим-шахри фео-далии барвактии Осиёи Миёна» [2] барои омузиш таърих, фарханги моддию маънавии болооби Зарафшон аз ахаммияти калон бархурдор мебошад. Нуктахои асосии ин кор хам дар китоби «Шахри асримиёнагии Осиёи Миёна» ва хам дар китобхои y, ки дар онхо санъати Панчакент мавриди баррасй
дарор гирифтааст, инъикос ёфтаанд. Тавре ки А.И. Беленитский нишон меди-хад, Панчакени дадим шахри водей бо дишри мухимми ахолии савдогар ва хунарманд ва бо бинохои умумй ба шумор мерафт. Аз чониби у дайд карда мешавад, ки: «рассомй ва хайкалтарошии чубй асосан дар хонахои хусусии сокинони Панчакент кашф карда шуда, ки дархостхои васеи фархангй, завду рагбатхои ахолии шахрнишинро инъикос мекунанд» [2].
Маводи манбаъхо, натичахои тахдидоти бостоншиносй дар асоси асархои таърихй ва тахдидоти бунёдии олимон-мухаддидони точик ба монанди: Б.Г. Гафуров, Х,.Н. Назаров, A.M. Мухторов. H.H. Неъматов, А.Х. Халилов, Ю.Я. Ядубов, А.И. Исаков ва дигарон дарор гирифтанд. Дар корхои онхо ба мас-ъалахои гуногуни марбут ба таърихи асримиёнагии халди точик ва нохияхои болооби Зарафшон равшанй андохта шудаанд.
Дар омузиши таърих, фарханги моддй ва маънавии болооби Зарафшон асархои бостоншиноси намоёни точик Юсуфшо Ёдубшо аз таваччухи махсус бархурдор мебошанд. Дар онхо маълумоти сершумор дар бораи сохтори бошишгоххои дехоти Сугди кухй дар ибтидои асрхои миёна, бошишгоххои ибтидои асримиёнагии дехотии минтадаи кухсори Сугд пешкаш шудаанд, ки ба масъалаи ташаккули феодализм, Паргор дар асрхои VII-VIII Зарафшони Боло дар ибтидои асри миёна: динхои Сугди дадим марбутанд.
Таърихи болооби Зарафшон дар замони футухоти араб ва муборизаи халди Сугд барои истидлол ва озодй дар монографияи Ю. Яъдубов «Паргор дар асрхои VII-VIII милоди мо (Болооби Зарафшон дар дар даврони ибтидои асри миёна)» [10] инъикос ёфтааст. Маълумоти арзишмандтарин дар бораи таърихи хочагии Паргор дар асрхои VII-VIII дар робита ба кашфи мачмуаи чолиби хуччатхои сугдй дар далъа, дар кухи Муг ба даст оварда шуданд, ки аз чониби забоншиносон дар давраи Шуравй рамзхонй карда шуданд. Ин маъ-лумот бо маводи нав аз корхои бостоншиносии хафриётй аз чониби муаллифи монография ба даст омада дар ду дара-Мадм ва ^ум, ки дар наздикии кухи Муг водеъ гардидаанд, мукаммал карда мешаванд.
Соли 1954 бахшида ба 25-солагии Чумхурии Шуравии Сотсиалистии Точикистон кори бунёдии «Наддошии Панчакенти дадим» руйи чоп омад, ки ба тахдиди хаматарафаи фрескахои панчакентй бахшида шуда, матнаш аз чониби А.Ю. Якубовский, А.М. Беленитский, М.М. Дяконов ва П.И. Костров омода карда шуда буд. Китоб дорои мусавварахои оличанобест.
А.Ю. Якубовский як датор мушкилоти чолибро мавриди баррасй дарор дод, ки дар робита ба тахдиди наддошихои Панчакент, яъне: пайдоиши ан-ъанаи гании надшинкорй; мавчудияти якчанд мактабхои бадей; таъсири идео-логияи феодалй ба тагйири идеали зебоишиносй, ки дар натичааш вижагихои реализми бостонй аз чониби унсурхои марбут бо донун танг карда шуда бароварда шудаанд; ахаммияти синфии сужахои надшинкорихо, робитахои меросии онхо бо миниатюраи асрхои XIV-XVI ба вучуд омада буданд.
Мадолахои ба омузиши наддошии Панчакент ва Осиёи Миёна бахшида, инчунин техникаи наддошй ва муваддатй хобондани надшинкорихо ба китоби «Наддошии Панчакенти ^адим» [4] дохил шудаанд. Дар он дайд карда шуда-аст, ки шахри дадимаи сугдии Панчакент ёдгории нодири фарханги тоис-ломии Осиёи Миёна мебошад. Ин шахр аз асри V то мобайни асри VIII арзи
вучуд дошт, нашъунамои он бошад, ба охири асри VII ва асри VIII рост меояд. Панчакент аз чониби забткорони араб хароб карда шуд, дар нимаи дуюми асри VIII бошад, он ба таври них,ой тарк карда шуд. На;к;оших,ои бисёрфигуравии руйидеворй, хдйкалтарошии гилй ва чубии дар Панчакент кашфшуда ёдгорих,ои равшани санъати сугдии монументалию ороишотиро муаррифй мекунанд. Санъати Панчакент аз руйи услуб ва мазмун бо фар-хднги бадеии як ;атор шах,рх,о ва нох,иях,ои Осиёи Миёна (Афросиёб, Варахш, Шах,ристон, Балаликтеппа), Эрон, Афгонистон, Х,индустон робита дорад.
Барои омузиши исти;оматгох,х,о ва умуман шах,ри Панчакенти ;адим манбаи мух,им нашри китоби А.М. Беленитский, Б. Бентович, О.Г. Болшаков «Шах,ри асримиёнагии Осиёи Миёна» дар соли 1973 мебошад, ки дар он яке аз бахшх,о мах,з ба исти;оматгох,х,ои Панчакенти кдцим бахшида шудааст. Манбаи мух,имми дигар китоби В.И. Распопова «Исти;оматгох,х,ои Панчакент» [7] мебошад, ки дар соли 1990 ба чоп расида, шомили ковишх,ои бинох,ои исти;оматии димнаи Панчакенти ;адим мебошад.
Муаррих ва бостоншиноси маъруфи шуравй Б.И. Маршак экспедитсияи бостоншиносиро дар Панчакент сарварй карда, муаллифи зиёда аз 100 корх,ои илмй мебошад. У бо тахди;и таърих ва фархднги хал;и точик машгул шуда, мактаби сугдии ну;раро нишон дода, на;шинкорих,ои сершумори девории Панчакентро мавриди рамзхонй ;арор додааст.
Шар;шиноси маъруфи Иттих,оди Шуравй В.А. Лившитс зиёда аз 100 кор-х,ои илмиро, ки ба тахди;и забонх,ои эронй бахшида шудаанд, ба чоп расон-дааст. У мутахассиси намоён дар сохди сугдшиносй буда, ба хондан, тарчума ва шарх,и катибашиносй бо забонх,ои хоразмй ва бохтарй сах,ми бузург гузош-тааст. Дастоварди мух,имми илмии у омузиши х,уччатх,ои сугдй дар ;алъа, дар кух,и Муг мебошад.
Эроншинос, сиккашинос, мутахассиси шинохтаи Иттих,оди Шуравй доир ба топографияи Сугд О.И. Смирнова низ дар рафти экспедитсиях,ои бостон-шиносй дар болооби Зарафшон фаъолона иштирок намуда, яке аз мухдкди-;они бех,тарини х,уччатх,ои сугдй дар ;алъа, дар кух,и Муг мебошад. Беш аз 40 сол у бо омузиши тангах,ои сугдй машгул шуда, корх,ои сершуморро доир ба таърих, и;тисодиёт, сиёсат, топография, топонимика ва картографияи таъ-рихии ибтидои асримиёнагии Сугд анчом додааст.
Корх,ои асосии илмии забоншинос ва эроншиноси маъруфи шуравй М.Н. Боголюбов ба омузиши забонх,ои сугдй, хоразмй ва ягнобй бахшида шудаанд. У дар бораи фонетика, морфология ва синтаксиси забони ягнобй китоб на-виштааст. Мутахассис доир ба таърихи шах,рсозй ва меъмории асримиёнагй, муаррихи маъруфи Иттих,оди Шуравй В.Л. Воронина фаъолона дар ковишх,ои бостоншиносии Панчакент иштирок намуда, меъморй, навъ ва хусусияти дим-наи Панчакенти ;адим, сукунатгохдои дигари болооби Зарафшонро марвиди омузиш ;арор додааст.
Бостоншиноси Шуравй, мутахассис доир ба таърих ва санъати Осиёи Миёна Б.Я. Ставиский дар ковишх,ои бостоншиносй дар болооби Зарафшон иштирок намуда, таърих, фархднг ва муносибатх,ои байналмилалии халкдои
Осиёи Миёнаро дар давраи дадим ва асримиёнагй мавриди тахдид дарор додааст.
Омузиши болооби Зарафшон пас аз ба даст овардани истидлол дар чум-хурй идома низ ёфта, олимон-бостоншиносони Точикистону Россия даврахои минбаъдаи иктишофи бостоншиносиро давом дода, ба натичахои таассурот-нок ноил гардиданд. Хдмин тавр, корхои хафриётиро дар далъаи Панчакент Б. Маршак то солхои охири хаёти худ рохбарй кард. Мавсимхои бостонши-носии солхои 2010-2011 дар шахраки Панчакент, шахраки Хисорак дар Маст-чохи Боло, дар ^айнар, ки дар онхо экспедитсияхоро П.Б. Луре, Ю. Ядубов, Ш. бурбонов рохбарй мекарданд, бо бозёфтхои аъло хотирмон буда, бинохои нав хафр карда шуда, керамика, надшунигори чубй ва донагй ёфт шуда, хучра бо тасвирхои гули лола тоза карда шуданд.
Хамин тарид, хулосахои олимон - мухаддидони давраи Шуравй, ки ба маводи корхои бостоншиносии хафриётй доир ба таърих, фарханги моддй ва маънавии Панчакент ва дар мачмуъ тамоми хавзаи болооби Зарафшон такя мекарданд, имкон доданд харитаи топографй, вазъи ичтимоии ахолй ва хаёти фархангии он дар даврахои дадим ва асрхои миёна дар тамоми водии За-рафшон бардарор карда шаванд. Хдмчун манбаъ оид ба таърихи Осиёи Миё-на ва шахраки Панчакенти дадим дариб хамаи маводро оид ба тахдиди фарханги шахрхои Мовароуннахр дар ибтидои асрхои миёна пешкаш мекунад. Зеро дар ин чо ба таври пурра мактаби ташаккулёфтаи бадей пешкаш гардида буд, ки дорои хусусиятхои равшан ифодаёфтае буд, ки оид ба идеологияи минтада иттилооти мухимро пешкаш мекарданд. Бозёфтхои бостоншиносй оид ба санъати меъмории Осиёи Миёна маводи нодиреро пешкаш карданд, ки тасаввуротро дар бораи шахрсозй, шакл, навъи бинохо ва тархрезии онхо васеъ карданд. Хдмчун натича, хусусиятхои хадидии сохти манзили навъи шахрй, навъхои дафнй ва маъбадхои асрхои VII-VIII кашф карда шуданд. Хамин тарид, шахраки Панчакенти дадим, дар асл, як навъ озмоишгох барои омузиши таърих, фарханги моддию маънавй, идеология ва меъмории шахри асримиёнагй дар ибтидои асри миёна ба хисоб меравад.
АДАБИЁТ
1. Бартольд В.В. Туркестан в эпоху монгольского нашествия. Географический очерк Меварауннахра//Соч. Т.1. ЧЛ. М.: Наука, 1963.
2. Беленицкий A.M. Древний Пенджикент раннефеодальный город Средней Азии: Докл. по опубл. работам, представл. на соиск. учен. степ, д-ра ист. наук. -Л. 1967.
3. Джалилов А. Дж., Негматов Н.Н. Кашфиёти Панчакенти кадим. -Душанбе: Ирфон, 1969.
4. Живопись древнего Пенджикента. -М.: АН СССР, 1954.
5. Негматов Н.Н. А.Ю. Якубовский и его вклад в развитие науки в Таджикистане. Памяти А.А. Семенова//Сб. статей по истории, археологии, этнографии и искусству Средней Азии. -Душанбе: Дониш, 1980. С. 97-114. С. 110.
6. Низовский А.Ю. Открытие Согдианы. М., 2013.
7. Распопова В.И. Жилища Пенджикента (Опыт историко-социальной интерпретации). Л., 1990. -206 с.
8. Семенов А.А. Материальные памятники иранской культуры в Средней Азии. -Сталинабад, 1945.
9. Семенов А.А. Этнографические очерки Зеравшанских гор, Каратегина и Дарваза. -М., 1903.
10. Якубов Ю. Паргар в VII-VIII веках нашей эры. (Верхний Зеравшан в эпоху раннего средневековья). Ответ, редактор Б. Я. Статский. - Душанбе: Изд-во «Дониш», 1979.
11. Якубовский А.Ю. Вопросы изучения Пенджикентской живописи//Живопись древнего Пенджикента. -М.: АН СССР, 1954.
12. Якубовский А.Ю. ГАИМК-ИИМК и археологическое изучение Средней Азии за 20 лет//Археология Средней Азии. К содержанию 6-го выпуска Кратких сообщений Института истории материальной культуры. (Извлечение из доклада «Итоги археологического изучения Средней Азии», читанного 27 V 1940).
МАРХДЛАХРИ АСОСИИ ОМУЗИШИ БОСТОНШИНОСИИ БОЛООБИ ЗАРАФШОН
Муаллифон дар маколаи худ мархалахои асосии омузиши бостоншиносии болооби Зарафшонро мавриди омузиш карор додаанд. Таъкид карда шудааст, ки ахамми-ятнокии омузиши бостоншиносй дар мархалахои гуногун аз он иборат аст, ки дар он-хо тахкурсии тахкикоти ояндаи бостоншиносй ва мардумшиносиии болооби Зарафшон гузошта шуд. Гарчанде ки экспедитсияхои илмй камшумор ва кутохмухлат бу-данд, онхо барои илми чавони точики бостоншиносй кашфиёти азимро дар сохаи таърихи кадимаи сугдиён, ниёкони халки точик овардаанд. Асосгузори самти таъ-рихию бостоншиносй дар омузиши бошишгохи точикони кадим, шархи чомеаши-носии он вокеан А.Ю. Якубовский ба шумор меравад, ки натичахои корхои ЭБСТ-и солхои 1946-1951-умро дар Панчакент чамъбаст намудааст. Натичагирй карда меша-вад, ки хулосахои олимон-мухаккикони даврахои гуногун, ки ба маводи корхои бос-тоншиносии хафриётй доир ба таърих, фарханги моддй ва маънавии Панчакент ва дар мачмуъ тамоми хавзаи болооби Зарафшон такя мекарданд, имкон доданд хари-таи топографй, вазъи ичтимоии ахолй ва хаёти фархангии он дар даврахои кадим ва асрхои миёна дар тамоми водии Зарафшон баркарор карда шаванд.
Калидвожахр: таърих, фарханги моддию маънавй, бостоншиносй, болооби Зарафшон, Панчакенти кадим, кухи Муг, Осиёи Миёна, хафриёт, асри миёна.
ОСНОВНЫЕ ЭТАПЫ ИЗУЧЕНИЯ АРХЕОЛОГИИ ВЕРХОВЬЯ ЗАРАФШАНА
Авторы в своей статье рассматривают основные этапы изучения археологии верховьев Зарафшана на примере Древнего Пенджикента. Подчеркивется, что важность изучения археологии на разных этапах заключается в том, что оно заложило основу для будущих исследований в области археологии и этнографии верхнего Зарафшана. Хотя научные экспедиции были немногочисленны и недолговечны, они принесли молодым таджикским археологам великие открытия в области древней истории сог-дийцев, - предков таджикского народа. Основоположником историко-археологичес-кого направления в изучении древнего таджикского стана, его социологического комментария фактически был А.Ю. Якубовский, который подвел итоги работы ТСАЭ 1946-1951 гг. в Пенджикенте. Делается заключение, что выводы исследования различных периодов, которые опирались на материалы археологических раскопок по истории, материальной и духовной культуры Пенджикента и всей Верхней Зараф-шанской котловины, позволили картографировать топографию, социальное положение населения и культурную жизнь древнего и средневекового периодов по всей Зарафшанской долине.
Ключевые слова: история, материальная и духовная культура, археология, Верхний Зарафшан, древний Пенджикент, гора Муг, Средняя Азия, раскопки, средневековье.
THE MAIN STAGES OF STUDYING THE ARCHEOLOGY OF THE UPPER ZARAFSHAN
The authors in his article reviews the main stages of the study of the archeology of the upper reaches of the Zarafshan on the example of Ancient Panjakent. It is emphasized that the importance of studying archeology at different stages lies in the fact that it laid the foundation for future research in the field of archeology and ethnography of the upper Zaravshan. Although scientific expeditions were few and short-lived, they brought young Tajik archaeologists great discoveries in the field of the ancient history of the Sogdians, the ancestors of the Tajik people. The founder of the historical and archaeological direction in the study of the ancient Tajik camp, his sociological commentary was actually A.Yu. Yakubovsky, who summed up the work of the TSAE in 1946-1951 years in Panjakent. It is summarized that the conclusions of researchers of various periods, who relied on materials from archaeological excavations on the history, material and spiritual culture of Penjikent and the entire Upper Zaravshan basin, made it possible to map the topography, social status of the population and its cultural life of the ancient and medieval periods throughout the Zeravshan valley.
Key words: history, material and spiritual culture, archeology, Upper Zaravshan, ancient Panjakent, mount Mug, Central Asia, excavations, Middle Ages.
Сведения об авторах: Бобомуллоев С.Г.-доктор исторических наук, директор Национального музея древности Таджикистана. Адрес: г. Душанбе. E-mail: bobomulloev-said @mail.ru Тел.: + (992) 934137204:
Сафоев Дж. Б. - соискатель Института истории, археологии и этнографии имени А. Дониша Национальной академии наук Таджикистана. Адрес: г. Душанбе. E-mail: safoevjb@gmail.ru. Тел.: +(992) 907558474:
Information about the authors: Bobomulloev C.G. - doctor of Historical Sciences, director of the National Museum of Antiquities of Tajikistan. Address: c.Dushanbe. E-mail: bobomulloev-said@mail.ru. Telefon: (+992) 934137204.
Safoev j. B. - applicant of the Institute of History, archeology and ethnography named after A. Donish of the National Academy of Sciences of Tajikistan. Address: c. Dushanbe. E-mail: safoevjb@gmail.ru. Telefon: + (992) 907558474.
