CC BY
7EURASIAN JOURNAL OF SOCIAL SCIENCES, PHILOSOPHY AND CULTURE
Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.2 | SJIF = 8.165 www.in-academy.uz
SUFISM SECTS IN CENTRAL ASIA Muratbaev Nurislam
Magistrant
https://doi.org/10.5281/zenodo.11108278
EURASIAN I0URNAL OF SOCIAL SCIENCES
PHILOSOPHY AND CULTURE
ARTICLE INFO
Received: 24th April 2024 Accepted: 29th April 2024 Online: 30th April 2024
KEYWORDS Sufism, Quran, Hadith, religion, Yusuf Hamadani, medrese, Khawaja Ahmed Yassawi, religious, Homeland.
ABSTRACT
ARTICLE INFO
The study of the history of Islam is important in the study of the socio-political, economic and spiritual history of Central Asia, due to the interdependence of our national and religious powers on the duration of the captives. The doctrine of Sufism, an integral part of Islam, played an important role in the socio-political history of Central Asia, starting with the middle captives. The introduction and spread of Islam into vast territories led to the creation of a unique culture, radically changing the lives of Indigenous peoples. The service of the Central Asia Schools, which brought representatives of Sufism into Islamic culture, retained its importance in the social processes that lasted from the 12th century to the beginning of the 20th century. These schools have adapted Islamic heritage to local customs and culture throughout their development, going through stages such as leadership in political processes.
ORTA AZIYADA SUFIZM TARIQATLARi
Muratbaev Nurislam
Qaraqalpaq Mamleketlik Universiteti magistranti https://doi.org/10.5281/zenodo.11108278
ABSTRACT
Received: 24th April 2024 Accepted: 29th April 2024 Online: 30th April 2024
KEYWORDS Sufizm, Quran, hadis, din, Yusuf Hamadaniy, meshit, medrese, Xoja Axmet Yassawiy, diniy itiqad, watan.
Milliy hâm diniy qâdiriyatlarimiz âsirler dawaminda oz-ara baylanisli bolganliqtan Orayliq Aziyanin jâmiyetlik-siyasiy, ekonomikaliq, ruwxiy turmisin üyreniwde islam dini tariyxin ilimiy tiykarda izertlew âhmiyetli orin tutadi. Islam dininin ajiralmas bolegi bolgan sufizm tâliymati orta âsirlerden baslap Orayliq Aziyanin jâmiyetlik siyasiy turmisinda âhmiyetli rol oynagan. Islam dininin ken aymaqlarga kirip bariwi hâm tarqaliwi jergilikli xaliqtin turmisin tüpten ozgertip ozine tân mâdeniyattin qâliplesiwine türtki boldi.
EURASIAN JOURNAL OF SOCIAL SCIENCES, PHILOSOPHY AND CULTURE
Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.2 | SJIF = 8.165 www.in-academy.uz
Islam mádeniyatina sufizm wákiHerin jetkerip bergen Orayliq Aziya mekteplerinin xizmeti XII ásirden - XX ásir baslarina shekem úlkenin socialliq turmisinda óz áhmiyetin saqlap qala aldi. Bul mektepler óz rawajlanwi barisinda jergilikli úrp-ádetler hám mádeniyatqa islam miyraslarin maslastirip, siyasiy turmista jetekshilik qiliwday basqishlarin basip ótti.
Islam dini payda bolganinan keyin oniñ sheñberinde, Quran hám hádis húkimlerine say tárizde payda bolgan Sufizmge tiyisli táliymatlar X-XI ásirlerge kelip Mawaraunnahrda da keñ tarqala basladi.
Sufizm - Jaqin hám Orta Shigis xaliqlariniñ mánáwiy turmisi tariyxindagi yeñ quramali, óz-ara qayshiliqlarga tolip-tasqan hám áhmiyetli hádiyselerden biri bolip, ol ushin dúnyadan, oniñ bayliqlarinan waz keshiw, Allahga jetisiw maqsetinde pák, hadal, óz miyneti menen jasap, iqtiyariy tárizde jarliliq harakterli qásiyetlerden yesaplangan.
Kópshilik alimlar suwfiy sózi arapsha «suft» sózinen alingan deydi. Suwfiyler kóbinese jún shapan hám qoy terisinen tigilgen postin kiyip júrgeni ushin olardi «Jún kiyimliler» dep atagan. Bul agim Islam dini tiykarinda júzege kelgen hám óz táliymatin Quran hám hádislerge tiykarlanip rawajlandirgan. Sufiylik VIII-ásirde arap mámleketlerinde júzege kelgen suwfiyler jeke qálewinen toliq waz keshiw ideyasin úgitlegen. Sufiylik hár-túrli kórinis hám agimlarga iye.
Yassawiya tariqati
Orta Aziyada Sufizm táliymatlariniñ payda boliwi Yusuf Hamadaniy (1048-1140) ati menen baylanisli. Yusuf Hamadaniy Mari hám Buxarada meshit hám medrese qurdirip, kóplegen túrkiy, parsiy shákirtler tayarladi. Buxaradagi shákirtleri arasinda Hasan Andaqiy, Abdullah Baraqiy, Abdulxaliq Gijdiwániy hám Axmet Yassawiy ayiriqsha ajiralip turatugin yedi. Keyinshelli bul tórt intali shákirt Hamadaniy mektebin sátli dawam yettirdi.
«Yassawiya», «Naqshbandiya» tariyqatlari Hamadaniy táliymati tiykarinda qáliplesti. XII-ásirde Orta Aziyada payda bolgan birinshi Sufizm tariyqattiñ tiykarshisi Xoja Axmet Yassawiy 1105-jilda Sayramda, Shayx Ibrahim shañaraginda dúnyaga kelgen. Oniñ qaytis bolgan waqti kóplegen qoljazba dereklerde 1167-jil dep jazilgan. Axmet jasliginda anasinan, keyin ákesinen ayriladi. Oni atasi Arislanbab tárbiyalap yer jetkizedi. Axmet dáslepki tálimdi Yasside tanimali alim Sháhábiddin Isfijábiyden aladi. Keyin atasi Arislanbab kórsetpesi menen Buxaraga barip Yusuf Hamadaniyden tálim aladi. Axmet Yassawiydiñ ózi ustaz Yusuf Hamadaniydiñ húzirine 23 jasinda barganin hám oniñ tárbiyasina kirgenin aytadi. Ol jerde Sufizmnan tálim alip, keyin óz yeli bolgan Túrkstanga qaytadi, óz táliymatin úyretip, shákirt, múridler tayarlay baslaydi.
Naqshbandiya tariyqati
Ózbekstan aymaginda Sufiylik IX-ásirdiñ yekinshi yarimi XII-ásirdiñ baslarinda keñ tarqaldi. Mawaraunnahrda Sufiylik agimi Yusuf Hamadaniy (XII-ásir) tariyqatinan baslangan. Onnan keyinshelli túrli jónelisler payda bolgan. Bul jónelistiñ iri wákilleri - Abdulxaliq Gijdiwániy hám Axmet Yassawiy XIII-XIV-ásirlerde Naqshbandiylik júzege kelgen.
EURASIAN JOURNAL OF SOCIAL SCIENCES, PHILOSOPHY AND CULTURE
Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.2 | SJIF = 8.165 www.in-academy.uz
Naqshband ulli áwliye, jáhán tariyxi rawajina ogada úlken unamli tásir kórsetken tariyqat tiykarshisi hám jolbasshisi bolip tabiladi. Qisqa waqit ishinde bul insan yele tiri gezinde-aq ol tiykar salgan Naqshbandiya tariyqati Buxaradan Kishi Aziyaga, Mawaraunnahrdan Kavkaz hám Iranga shekem, Awganstannan Hindistan arqali Malayziya hám Indoneziyaga jayildi. Márifatli musilmanlar B.Naqshbandiydiñ «Qálb Allahda, qol iste bolsín» degen shaqirigin shadliq hám kewil toliwshiliq penen qabil yetti. Naqshbandiyaniñ basqa tariyqatlardan pariqi sonda, olarda tárki dúnyashiliqqa qatti shaqirilsa, bunda qálbti Allah penen baylagan halda kásip-óner hám miynetti tárk qilmawga shaqiriladi. B.Naqshbanddiñ ózi de jipek tawarga nagis salatugin sheber ónerment bolgan. Kóp ásirler dawaminda sháriyat hám tariyqat iyeleriniñ kóbisi qandayda bir kásip yamasa óner menen kún keshirgen.
Kubrawiya tariqati
Orta Aziyada Sufizm ilimi rawajlaniwinda xorezmli ulli ulama Nájmiddin Kubro ál-Xiywaqiy ál-Xorezmiy ózine say ayriqsha orin iyeleydi. Jazba dereklerdiñ gúwaliq beriwinshe, ulama Xorezm, Bagdad, Iskenderiya hám Tábrizde óz dáwiriniñ tanimali ulamalarinan sabaqlar algan hám Sufizm filosofiyasi iliminiñ jetik ustazlarinan bolip kamal tapqan.
Ulli jerlesimizdiñ atindagi Nájmiddin Kubro sózleri oniñ jetik uqibin yesapqa alip berilgen ilimiy dárejeler bolip tabiladi.
«Nájmidin» sózi - «dinniñ juldizi», «Kubro» bolsa - «ulli» degen mánini añlatadi. Nájmiddin Kubro táliymati tiykarinda qáliplesken kubrowiya tariyqati shigis hám batistagi ogada kóplegen mámleketlerde tarqalgan. Buniñ nátiyjesinde Firdawsiya tariyqati, Nuriya tariyqati, Rukniya tariyqati, Hamadaniya tariyqati, Nurbaxshiya tariyqati, Nematulloiya tariyqati siyaqli jónelisler júzege kelgen.
Tariyxiy dereklerdiñ gúwaliq beriwinshe, Nájmiddin Kubroga tiyisli dóretpeler sani onga jaqin. Ol tiykar salgan kubrowiya tariyqati «altin tariyqat» dep te atalgan. Nájmiddin Kubroniñ ózi «Risalatut turuq» shigarmasinda oni «Tariqush shutto (ishq áhli aqilsizliqlariniñ joli)» dep te atagani málim. Bul kitabinda «kubrowiya» tariyqatiniñ on usili qisqasha zikir yetilgen:
1. Táwbe - bolip ótken qáteler, gúnalardan pushayman bolip, Qudayga júz tutiw.
2. Zuhd-taqwa - parhezgóylik, Allahtan qorqip, qaytarilgan islerden ózin saqlaw.
3. Qudayga táwyekel etiw - óz islerin pútkilley Qudayga tapsiriw.
4. Qanaat - azga razi bolip, kópten waz keshiw, dámegóyliktiñ kerisi.
5. Uzlat - basqalardan ajiralip jekke otiriw.
6. Bárqulla zikir - ham til, hám qálb penen Qudaydi yeslew.
7. Pútkil barligi menen Qudayga júzlenip siyiniw.
8. Sabir - basqa túsken awir awhaldan nalimay shidaw, shidam kórsetiw.
9. Muraqaba - Quday barliginiñ teñizine batip, ilahiy álemge qaraw.
10. Riza - Qudaydiñ qálewine qarsiliq kórsetpey, qaza hám qadar - tágdir húkimine boysiniw.
Kubrawiya tariyqatinda diniylik penen dúnyawiylik tigiz baylanip ketken. Onda adamlardiñ diniy itiqadi, Qudayga bolgan isenimi, hadalliq, adamgershilik, mal-dúnyaga kewil qoymaw, unamsiz islerden táwbe qiliw, shahwaniy hawayilardan saqlaniw lazimligi siyaqli
EURASIAN JOURNAL OF SOCIAL SCIENCES, PHILOSOPHY AND CULTURE
Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.2 | SJIF = 8.165 www.in-academy.uz
ideyaniñ talaplari bir-biri menen baylanip ketken. kubrawiya tariyqatiniñ bir qansha tárbiyaliq qádeleri bizlerdiñ kópshiligimizde de ogada úlken tárbiyaliq áhmiyetke iye.
Nájmiddin Kuba Xorezmde meshit qurip, Sufizm ilimi babinda ogada kóp sadaqatli hám ataqli shákirtler tayarlaydi. Áne solardan biri Sufizm alimi «Mantiqut-tayr» shigarmasiniñ avtori Fariduddin Attar bolip tabiladi.
Nájmiddin Kubra ana watan basina awir kún túskende sadaqatli bir perzent retinde oni kókirek kerip qorgawga qádir áskerbasiliq qábiletin de kórsetedi. 1221-jili mañgollar basqinshiligi dáwirinde 76 jasinda qaytis boladi. Juwmaq
Juwmaqlap aytqanda Sufiylik - Sufizm - Islamdagi diniy-filosofiyaliq agim. Sufiylik táliymatiniñ tiykargi obiekti insan hám oniñ Qudayga bolgan múnásibeti bolip tabiladi. Sufiylik tariyqatlarinda pir hám shákirt (múrshid hám múrid)lik múnásibetleri tiykargi orin iyeleydi. Sufiylikte ruwhiy kámilikke yerisiwdiñ tiykargi jollari tórt basqishtan ibarat boladi. Birinshi basqish sháriyat bep ataladi. Bugan kóre Sufizm áhli áwyeli sháriyattiñ barliq talaplarina boysiniwi kerek. Tek sonnan keyin gana yekinshi basqish - tariyqatqa kóteriliwi múmkin. Bunda múridler óz pirlerine itaat etiwi, óz jeke qálewlerinen waz keshiwi shárt yesaplanadi. Bul basqishtan ótkenler joqariraq, úshinshi basqish - márifatqa kóteriledi, bunda suwfiylar barliqtiñ birligi Qudayda sáwleleniwin, jaqsiliq hám jamanliqtiñ salistirmali yekenin aqil menen yemes, qálb penen añlawlari kerek degen. Tórtinshi basqish - haqiyqat delinedi. Haqiyqatqa erisiw suwfiydiñ shaxs retinde kámilikke yerisip Qudayga jetisiwi, Ogan siñip ketiwi hám nátiyjede máñgilikke yerisiwi dep aytiladi. Bugan suwfiyler arnawli ruwhiy hám fizikaliq háreketler, siyiniw hám ibadatlar arqali umtiladi. Sufiylik táreptarlari dáslepki dáwirlerde materiyalliq bayliqqa iye boliwdi qaralap, haqiyqiy bayliq - mánáwiy-ruwhiy bayliq dep esaplaydi.
References:
1. Qurani káriym 2019 jil Shamsuddin Baxauaddinov
2. Kámil insan 2019 jil Shamsuddin Baxauaddinov
3. Naqishbandiya tariqati 2021 jil Shayx Muhammad Sodiq Muxammad Yusuf
