CC BY
0EURASIAN JOURNAL OF SOCIAL SCIENCES, PHILOSOPHY AND CULTURE
Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.2 | SJIF = 8.165 www.in-academy.uz
FROM THE HISTORY OF THE SPREAD OF ISLAM IN THE LOWER PART OF AMUDARYA
Najimatdinov Karamatdin
Master's student of Karakalpak State University https://doi.org/10.5281/zenodo.11108524
EURASIAN I0URNAL OF SOCIAL SCIENCES
PHILOSOPHY AND CULTURE
ARTICLE INFO
Received: 24th April 2024 Accepted: 29th April 2024 Online: 30th April 2024
KEYWORDS Sufism, mosque, mikhrab, mezhani, minara, pakhsa, calendar house, madrasah.
ABSTRACT
This article talks about the introduction of Islam to the Turkic peoples who lived in the lower part of Amudarya. In this period, Sulayman Bakirghani, who worked tirelessly to spread the idea of Muslim etiquette and Sufism, as well as information about religious places of worship in Bograkhan city and its region.
ÁMIWDÁRYA TÓMENINDE ISLAM DINI TARALÍWÍ TARIYXÍNAN
Najimatdinov Karamatdin
Qaraqalpaq mámleketlik universiteti magistranti https://doi.org/10.5281/zenodo.11108524 ARTICLE INFO ABSTRACT
Bul maqalada Ámiwdárya tómeninde jasagan túrkiy qáwimlerge islam dininiñ kirip keliwi haqqinda sóz boladi. Bul dáwirde musilman ádeptaniwi, sufizm ideyasin taratiwda teñsiz miynet etken Hákim ata Sulayman Baqirganiy haqqinda da, sonday-aq, Bograxan qalasindagi hám usi aymaqtagi diniy ibadat orinlari haqqinda magliwmatlar beriledi.
Received: 24th April 2024 Accepted: 29th April 2024 Online: 30th April 2024
KEYWORDS Sufizm, meshit, mixrab, qaraxaniy, minara, paxsa, kalenderxana, medrese.
VII-VIII ásirlerde Ámiwdárya tómenindegi túrkiy qáwimlerge islam dini kirip keldi. Musilman ádeptaniwi, sufizm ideyasin taratiwda Hákim ata Sulayman Baqirganiydiñ roli úlken bolgan.
Bograxan qalasi 992-jilda Maveraunnaxrdi basip algan qaraxaniylerden shiqqan Bograxan atina qoyilgan. Bograxan Hákim ata Baqarganiydi húrmet etken hám Baqirganiy oniñ qizina úylengen.
1998-2003-jillardagi arxeologiyaliq ekspediciyalar barisinda Bograxanda Topiraq-qala esteliginiñ qorganiw diywali, orayliq kóshesi, xojaliq bólmeleri hám qala orayinan meshit ashildi [1]. Bograxan esteliginde qalaniñ juma meshiti, minara, mavzoley izleri tabildi.
Topiraq qala esteliginde musilman qoyimshiliqlari ushirasadi. Meshit qubla tárepindegi qorganiw diywaliniñ ortañgi tárepinde jaylasqan. Qubla diywalinda mixrab (islam arxitekturasinda musilmanlardiñ júzin qublaga karatip namaz oqiwi ushin arnalgan diywaldagi tekshe) jaylasqan. Ol eden betinen 40 sm biyiklikte bolip, Mixrabtiñ eni 2 metr
EURASIAN JOURNAL OF SOCIAL SCIENCES, PHILOSOPHY AND CULTURE
Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.2 | SJIF = 8.165 www.in-academy.uz
tereñligi 0,8 metr. Bólmeniñ ayirim jerlerinde 30x27, 30x28x4-5 sm pisken gerbishler tóselgen.
Meshitti bastiriwda agash óreler astina qoyatugin tas bazalar qollangan, meshit diywallari taza topiraq ústine qurilgan. Qalaliq meshit eki dáwirdi óz ishine qamtiydi: tómengi qatlamga tiyisli gúlal ídislar IX-XIII ásirdiñ baslarina, al joqargi qatlamnan alingan materiallar XIII-ásirdiñ aqiri XlV-ásirlerge tiyisli. Demek qala orayinan ashilgan meshit X-XIII ásir baslarinda qala hám oniñ átirapindagi elatlardiñ orayliq meshiti bolgan soñ, XIII-ásir baslarinda Shingisxan tárepinen oyran etilip, XIII-ásirdiñ aqirinda qayta tiklengen [2].
Bograxanda meshit IX-X ásirlerde qurilip, 1219-1221 jillari Shingisxan tárepinen buzilgan. Biraq waqittiñ ótiwi menen meshit qayta tiklenip XV-ásirdiñ aqirlarina shekem xaliqqa xizmet etken.
Meshitke jaqin jerde biyikligi 66 metr minara órilgen. Oni quriw ushin úlken shuqirliq qazilip, ishi 3 metr qaliñliqta dáryaniñ espe qumi menen toltirilip qatti etip naqlangan.
Dáslepki minaraniñ diametri 4,5 metr bolgan, XIII-ásirdiñ basinda toliq qiyratilgan. XIII-ásirdiñ aqiri XIV-ásirdiñ baslarinda sol minaraniñ ústine jañadan kvadrat trapeciya formasindagi pisken gerbishten qayta islengen. Minaradan 10 metr arqa shigista XIII-XIV-ásirge tiyisli qisqi meshittiñ qaldigi tabildi. Oniñ kólemi 9x4,5 metr bolip qubla diywalinda mixrab jaylasqan meshit aldi sharbaq formasinda bastirilgan boliwi múmkin.
Minaradan 25 metr qublada "Bograxan" mavzoleyi pisken gerbishlerden VII-IX ásirlerdegi mádeniy qatlamniñ ústine salingan.
Sulayman Baqirganiy (Hákim ata) 1122-jili tuwilgan. Xoja Axmed Yassawiy medresesin pitkergen, Toqpaq ata, Zangi ata, Qoshqar ata qatarinda Hákim atani da Qubla Aral boyina jiberedi. Ataniñ qábiri jaylasqan orin, sol dáslepki kelgen mákani eken, jolda kiyatirip irkilgen jerinde ataniñ túyesiniñ boydasi qaladi. Ol jerdi keyin ala xaliq "buydali" dep ataydi. Túye kelip shókken jerde ózine qos quriw ushin ata togayga baradi. Usi aymaqtiñ xani Buwraxanniñ togaydagi bajbanlari xannan ruxsatsiz nege keldiñiz dep Hákim ataga qarsiliq kórsetpekshi boladi. Lekin dógerektegi ósip turgan ósimlikler tilge kirip, atani qorgaydi. Bul hádiseni kórgen bajbanlar sol waqitta xanga jetkeredi. Buwraxan Hákim atani quri alaqan adam emesligin túsinip, oni ózine jaqinlastiriwdi oylaydi. Xan erjetip atirgan úsh qiziniñ úlkenine Hákim ataga járdemles dep jumsaydi. Qiz ilay islep otirgan Hákim ataniñ qándeginiñ shetine otirip, xabarlaspastan qaytip keledi. Ekinshi qizida soni tákirarlaydi.
Al úshinshi qizi bolsa keliwden ilay qándekke túsedi. Hákim ata xanniñ kishi qizina -Ánwir (Akbar) anaga úylenip, onnan Asqar, Mamit, Úbbi degen balalari boladi.
1863-jili qoñiratli molla Ís'haq penen vengriyali alim G.Vamberi Qoñirattan shigip, "Hákim ata" mazarina bargan, ziyarat etken.
Sulayman Baqirganiy qábiri ústine bir neshe ret, yagniy XII-XIV hám XIX ásirlerde maxbaralar tiklenedi.
IX-XVII ásirlerde Aybúyir kóliniñ jagasinda Gurganj - Qoñirat joliniñ shep jagasinda Ay atada qisqi meshiti salingan. "Ay ata" qisqi meshiti shigistan batisqa qaray salinip esigi arqadan qoyilgan. Túslik tárepinde ekinshi qapi bolgan, qapilardiñ eni jiñishke biyikligi pás bir-birine jalgas eki tárepke qaray aylana órilgen gúmbez paqsalariniñ qaliñligi 12-qatar biyiklikte saqlangan. Ay-ata paxsalari tas taxtayshalardan, al gúmbezi 20x20x4 sm kólemindegi tas gerbishlerden órilgen. Gúmbezdiñ paxsasi tórt múyeshli usilda tiklengen.
EURASIAN JOURNAL OF SOCIAL SCIENCES, PHILOSOPHY AND CULTURE
Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.2 | SJIF = 8.165 www.in-academy.uz
Gúmbezdiñ tómeni dóñgelek bolgani menen tóbesi súyip bolip keledi. Meshit esiginiñ mañlayshasiniñ joqarisina paxsadan sirtqa shigarip órilgen yarim dóñgele kórinis bar. Oniñ eki ushi tómenge qaratilgan.
Gúmbezdiñ batis qaptalinda bir-biri menen qapi arqali baylanisqan eki bólme bar. Bul bólmeler hám gúmbezdiñ usi qaptali 45x20x14 m kóleminde tas taxtayshalar menen órilgen. "Ay ata" meshitiniñ uliwma kólemi 13x8 metr. Túslik bólme 3x3 metr, arqadagi bólme 3x2,5 m. Bunday kólemdegi bólmeler ásirese sirtqi hám ishki qapi orinlariniñ jiñishke jáne pás boliwi bul esteliktiñ kárwan saray emesligin añlatadi. Usi belgilerine qarap bul estelikti IX-XVII ásirlerdegi Xorezmde keñnen eñ jaygan dárwishler háreketi menen baylanisli kalenderxana, soñinan iyshanlar otirgan orin, meshit dep esaplaydi.
Qisqi meshit túsliginde 15 metrdey qashiqliqta jazgi meshit ornalasqan Oniñ kólemi 9x9 metr. Bul meshit paxsasindagi úsh qatar bolip kóringen kórinis qaraqalpaq kesteshiligindegi aq keste, qizil kiymeshek, garga tuyaq nagislarin esletedi [3].
Qorgansha qalasi (XII-XIII ásirler) qaraqalpaq xalqiniñ "Qoblan" dástaninda Ámiwdáryaniñ tómengi alabindagi Deshti-qipshaq jerindegi áyyemgi hám iri qalalardiñ biri retinde sóz etiledi. Qorgansha qalasi jergilikli xaliqlardiñ hákimlik, qorganiw sawda diniy orayi boliwi menen birge ónermentshilerdiñ jasaytugin mákani bolgan.
Demek, Qoñirat qalasinan belgili tariyxiy tulgalar ósip shiqqan. Olardan, Sulayman Baqirganiy, 1122-1180-jillar araliginda jasagan. Ol Xoja Axmed Yassawiydiñ medresesinde bilim alip, ustaziniñ isin dawam etip túrkiy xaliqlar arasinda sufizm táliymatin keñnen taratti.
References:
1. Туребеков М., Хакимниязов Ж., Утепбергенов Ф. Раскопки городище Бограхан// Археологические открытия Узбекистана-2000.- Самарканд, 2001. 34-б.
2. Hákimniyazov J.. Arxeologiyaliq esteliklerdegi soñgi ashiliwlar// Erkin Qaraqalpaqstan. 1998. 30-noyabr
3. Манылов Ю.П. Средневековые хорезмские памятники восточного чинка// Древняя и средневековая культура юго-восточного Устюрта. - Ташкент, 1978. 54-б.
