ЦОРАЦАЛПОГИСТОН ШАРОИТИДА ЕТИШТИРИЛГАН ШОЛИ НАВЛАРИНИНГ ТЕХНОЛОГИК КУРСАТКИЧЛАРИ
Рахат Мирзамуратович Хожанов
K,оракалпоFистон кишлок хужалиги ва агротехнологиялари институти
магистранти
Бектурди Суюнбаевич Турдимуратов
K,оракалпоFистон кишлок хужалиги ва агротехнологиялари институти
магистранти
Узацбай Турдибаевич Байназаров
K,оракалпоFистон кишлок хужалиги ва агротехнологиялари институти
магистранти
АННОТАЦИЯ
Шоли дони бошка донларга солиштирганда, пишиш даврида урим-йотим, ташиш, йиFиб олингандан сунг донга ишлов бериш ва саклаш даврида нокулай шароитларга тушганда купинча х,ар хил макро ва микрошикастликлар пайдо булиши кузатилади, натижада уларнинг технологик курсаткичлари айникса бутун гуруч чикимини кескин пасайтиб юборади.
Kalit so'zlar: nav, qurg'oqchilik, shishasimon, sho'rlanish, hashorat, kasallik, hosildorlik.
ABSTRACT
Compared to other grains, when rice grain is exposed to unfavorable conditions during ripening, harvesting, transportation, post-harvest grain processing and storage period, many different types of macro and micro damages are observed, thus their technological indicators drastically reduce the output of rice.
Keywords: variety, drought, vitreous, salinity, pests, disease, fertility.
КИРИШ
Бугунги кунда бозор иктисодиёти шароитида янгидан яратилган шоли навлари юкори х,осил туплаши билан бир вактда донининг технологик сифат курсаткичлари, озик-овкат ва кулинариялик хоссалари жах,он бозори талаблари мос равишда юкори курсаткичларга эга булиши лозим.
August, 2023
204
К,ишлок хужалиги йилдан-йилга жадал ривожланиб бормокда. Бу жараёнда Юртбошимиз рахбарлигида сохада бозор реформаларини кенгайтириш натижасида, кайта ишлаш ва экспорт инфратузилмасининг ривожланиб бораётганлиги, соханинг давлат томонидан куллаб-кувватланишининг замановий инновацион сув ва ресурсларни тежайдиган технологияларнинг жадал тарзда кириб келаётганлиги, эришилаётган юкори натижаларда асосий уринни эгалламокда [1].
Дунё бозорида шолининг энг кимматлиси узун гуручли юкори шишасимонликка эга булган навлари хисобланади. Бугунги кунда ер ва сув ресурсларининг чекланганлигини хисобга олиб, шоличилик самарадорлигини ошириш хамда республикада яратилган истикболли навларнинг биологик хусусиятларидан тулик фойдаланишда илм-фан сохасида ишлаб чикилган янги самарали агротехнологияларни амалиётга кенг жорий килиш хозирги куннинг долзарб масалалари бири хисобланади [4].
Истикболли шоли навларини куз билан куриб бахолаганда биринчи навбатда кузга ташланаётган курсаткичларга доннинг шакли ва унинг улчами киради. Доннинг шакли доннинг узунлининг энига нисбати буйича хисобланади.
Барча давлатларда шоли навлари узун гуручли, уртача узунликдаги ва калта юмолак гуручли навлар булиб булинади. Узун донли сортларда доннинг узунлиги (L) энини (b) нисбати (Lb=3) учдан юкори. Уртача донли навларда бу курсаткич 2,0 - 2,9 га тенг булади, юмалок донли навларда 1,6 - 2,0 га тенг. Шоли донининг технологик курсаткичлари, навдорлик белги булиб, уларга доннинг шакли, йириклиги, кобиклиги, тиник ва шишасимонлиги, синишга мойиллиги, умумий хосилнинг (ёрма), шундан бутун гуручнинг чикими буйича бир-биридан ажралиб туради [2,3].
АДАБИЁТЛАР ТАХЛИЛИ ВА МУХОКАМА
Ерни тайёрлашда - дастлаб майдон бегона утлардан тозаланиб, 1 сотих майдонга 180-200 кг (10 сотихга 1,8-2 т) чириган, тоза гунг солинди. Ер 15-20 см чукурликда юмшатилиб, йирик кесаклар майдаланди, яхшилаб текислангач пол олинади ва сув бостирилди. Экишдан олдин челлар 4-6 см калинликда сув билан бостирилади. К,аторлар ораси 15 см, уялар ораси 10 см, х,ар бир уядаги уруг сони 3-4 та. Экилгандан кейин полдаги сув сатх,и 10-15 кун давомида 5-8, кейинчалик 10-12 см булиши керак. Шоли азотли (карбамид, сульфат аммоний), фосфорли (аммофос) ва калийли уFитлар билан уч марта ози^лантирилади. Вегетация даврида 1
August, 2023
205
coTuxra 0,4 Kr (10 coTuxra 4 Kr) Metepga öupuHHu 03HK^aHTHpnm, KynaT 8-9 Ta 6apr nu^apraHga 1 coTuxra 0,3 Kr (10 coTuxra 3 Kr) Metepga hkkhhhh 03HK^aHTHpnm Ba öomo^nam gaBpuga 1 coTuxra 0,3 Kr Metepga ynuHHu 03HK^aHTHpnm yTKa3unagu. fflonu MafigoHu öeroHa yTnapgaH gouMufi paBumga T03ana6 Typunagu.
HÄTH^Ä^ÄP BA MY^OKÄMÄ
Tag^HKoraap onuö öopumuMrogaH acocufi Ma^cag, monu HaBnapu goHHHHHr TexHonoruK KypcaTKHH^apu öyfiHHa öaxonaHuö Taxnun Kunum Ba энг axmu HaTH^ara эгa öynraH HaMyHanapHuHr MocnamyBnaHnuru ypraHum
YpraHunraH HaBnap goHuHuHr TexHonoruK KypcaTKuHnapu öyöuHa öaxonaHuö Taxnun KunuHraHuMroga энг axmu HaTu^ara эгa öynraH HaMyHanap 6u3HuHr mapornuMrora MocnamraHnuruHu KypcaTgu.
OnuHraH MatnyMoTnapra KaparaHga TaHnaö onuHraH HaBnap goHuHuHr TuHuKnuru Ba ^öu^nunuru KypcaTKunnapu öyfiuHa ^oHu^opnu Mu^gopra эгa экaнnнгн MatnyM öyngu.
3Hr yTa koöuk^u mumacuMoH rypynnu HaBnapra CaHaM, ^afixyH, ryncuToH HaBnapu Kupagu. Ey KypcaTKun aHgo3a HaBnapga 17 - 19 % opanuFuga öyngu. HaBnap goHuHuHr ^öu^nunuru KypcaTKunu Kama ro^opu öynca, ynapgaH myHna yMyMufi epMa hukumu Mu^gopu KaM öynumu unMufi ^uxaTgaH ucöoTnaHraH.
HnMufi Tag^u^oTnapga monu goHu ^aHnanuK fiupuK öynca, yHuHr KoöuKnunuK Mu^gopu myHnanuK KaM öynagu. Eu3HuHr Ta^puöanapuMroga ypraHunaeTraH monu HaB HaMyHanapuMroga xaM myHgafi KoHyHu^T ca^naHuö Kongu. YTa Koöu^nu HaB HaMyHanapuHuHr yMyMufi xocunu (epMacu) hukumu KanuH Koöu^nu HaBnapra conumTupraHga aHna Kyn öyngu. ^ohhuot KoöuKnunuK KypcaTKunu HaBgopnuK öenrucu öynuö, goHHuHr ryn KoöuFuHuHr yMyMufi xocunuHuHr Mu^gopura HucöaTu xucoöuga aHu^naHuö ypraHraHuMroga öy KypcaTKuHHuHr Mu^gopu 16,0% gaH 20% opanuFuga öyngu.
fflonu goHuHuHr cuHum gapa^acuHuHr Mu^gopu HaBgopnuK öenru öynraHu öunaH öy KypcaTKunra Tam^u MyxuTHuHr xaMga monuHu экнö napBapumnam TexHonoruacu KaTTa Tatcup KypcaTagu. Ey KypcaTKun TaHnaö a^paraö onuHraH HaBnapga xapxun Mu^gopga öynuö HaBgopnuK öenru экaнnнгн aHu^naHgu.
August, 2023 Multidisciplinarv Scientific Journal
206
ISSN: 2181-1385
ISI: 0,967 | Cite-Factor: 0,89 | SIS: 1,9 | ASI: 1,3 | SJIF: 5,771 | UIF: 6,1
120
Технологии сифат курсаткичлари
100
80
60
40
20
НУКУС-2 ГУЛЗАР ГУЛИСТАН САНАМ ЖАИХУН
Дон к,обик,лиги Шишасимонлиги Чик,ими
Расм.1. Шоли навларида сифат курсаткичларининг тахлили
Шоли донининг технологик курсаткичлари ичида синиб ёрилиши гуручнинг шлифовкаланганда уларнинг эндоспермасининг зичлигининг механик таъсирга чидамлилигини белгиловчи курсаткич булиб хисобланади.
Шоли дони бошка донларга солиштирганда, пишиш даврида урим-йотим, ташиш, йиFиб олингандан сунг донга ишлов бериш ва саклаш даврида нокулай шароитларга тушганда купинча хар хил макро ва микрошикастликлар пайдо булиши кузатилади, натижада уларнинг технологик курсаткичлари айникса бутун гуруч чикимини кескин пасайтиб юборади.
Урганилаётган шоли навлари бу курсатичнинг микдорига караб Оролбуйи худудида канака мослашганлигини аниклашга булади. Чунки, бозор иктисодиёти шароитларида шоли донини кайта ишловчи корхоналар шоли донининг технологик курсаткичларига юкори талаб куймокда. Айникса, синиб ёрилиши кам, эндоспемаси raFro тиник шишасимон гуручли навларни юкори бахолайди. Сабаби, бундай гуручларнинг кулинариялик бахоси яхши булиб, бир-бири билан ёпишиб колмайди, яхши бир текис ёйилиш, сув синдириш ахамиятига эга, тами ва мазаси жуда яхши булади. Урганилган нав намуналарининг шишасимонлиги 85% дан 100% орал^ида булди (расм-1.).
Бизнинг танлаб ажратиб олиб урганган навларимизнинг умумий хосил чикими 70% дан 76% оралотида булди. Бу курсаткич буйича энг яхшиси Санам ва Алмаз навларида кузатилди. Нав намуналарини бахолаганимизда асосий курсаткич умумий хосил чикими (ёрма) ва ундан бутун гуруч чикими булиб хисобланади.
August, 2023
0
207
ISSN: 2181-1385 ISI: 0,967 | Cite-Factor: 0,89 | SIS: 1,9 | ASI: 1,3 | SJIF: 5,771 | UIF: 6,1
ХУЛОСА
Шоли навлари донининг кобиклилиги, шишасимонлиги, синиб ёриловчанлик курсаткичларининг барчаси деярли умумий х,осил чикимига (ёрма), шу жумладан бутун гуруч чикимига уз таъсирини курсатиши аникланди.
Барча технологик курсаткичларини х,исобга олиб кимматли-хужалик белгилар юкори булган нав яратиш максадида ушбу нав намуналарини ота-она жуфтларни чатиштириш ишларини олиб боришда фойдаланишни тавсия этамиз.
REFERENCES
1. Ozbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2019-yil 12-dekabrdagi "Sholichilikni rivojlantirishga doir qoshimcha chora-tadbirlar togrisida"gi 986-sonli qarori.
2. Костылева Л.М., Францева Н.В. Анализ взаимосвязи между признаками, характеризующими технологические свойства зерна и крупы риса. // Вестник аграрной науки Дона. 2(13), 2013, С. 68-73.
3. Плешкова Б.А. Качество рисового зерна. // М. «Колос». 2007. 84 с.
4. Эгамназаров А. Шоли сувни хуш куради. // Ж. "Узбекистон кишлок хужалиги". Тошкент, 2005. №7.17 б.
August, 2023