Научная статья на тему 'ҚОРАҚАЛПОҒИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ШАРОИТИДА КЎКАЛАМЗОРЛАШТИРИШ УЧУН ТАНЛАНГАН ЯПРОҚБАРГЛИ ДАРАХТ ТУРЛАРИНИНГ ЎСИШ КЎРСАТКИЧЛАРИ'

ҚОРАҚАЛПОҒИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ШАРОИТИДА КЎКАЛАМЗОРЛАШТИРИШ УЧУН ТАНЛАНГАН ЯПРОҚБАРГЛИ ДАРАХТ ТУРЛАРИНИНГ ЎСИШ КЎРСАТКИЧЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Сельское хозяйство, лесное хозяйство, рыбное хозяйство»

CC BY
59
6
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Кўкаламзорлаштириш / қайрағоч / айлант / акация / катальпа / заранг / шумтол / кўчат / ўсиш кўрсаткичлари. / Greening / ulmus / ailanthus / robinia / саtаlра / аcer / fraxinus / seedling / growth indicators.

Аннотация научной статьи по сельскому хозяйству, лесному хозяйству, рыбному хозяйству, автор научной работы — А.Қ.Қайимов, Х.Ф.Ҳамроев, Ж.С.Балтаниязов

Ушбу мақолада Қорқалпоғистон Республикаси шароитини кўкаламзорлаштиришда кенг фойдаланиладиган ва тажрибада экилган япроқбаргли дарахт-бута турларининг таксацион кўрсаткичлари ҳақида маълумот келтирилган. Илмий тадқиқот ишлари 2018-2020 йиллар давомида япроқбаргли дарахт-бута турларида амалга оширилган бўлиб, юқори ўсиш кўрсаткичлари асосан майда баргли қайрағоч, оқ акация, юксак айлант, гўзал катальпа, тол, заранг ва шумтол турларида кузатилди.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

GROWTH INDICATORS OF SELECTED LEAFY TREE SPECIES FOR GREENING IN THE REPUBLIC OF KARAKALPAKSTAN

This article provides information on the taxonomic indicators of leafy tree species that are widely used in greening the conditions of the Republic of Karkalpakstan and planted experimentally. During 2018-2020, scientific research was carried out on leafy tree species, and high growth indicators were mainly observed in small-leaved larch, white acacia, high-spinal, beautiful catalpa, willow, maple, and aspen species.

Текст научной работы на тему «ҚОРАҚАЛПОҒИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ШАРОИТИДА КЎКАЛАМЗОРЛАШТИРИШ УЧУН ТАНЛАНГАН ЯПРОҚБАРГЛИ ДАРАХТ ТУРЛАРИНИНГ ЎСИШ КЎРСАТКИЧЛАРИ»

"SUSTAINABLE FORESTRY"

14-15 October 2022 | scientists.uz

ЦОРАЦАЛПОГИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ШАРОИТИДА КУКАЛАМЗОРЛАШТИРИШ УЧУН ТАНЛАНГАН ЯПРОЦБАРГЛИ ДАРАХТ ТУРЛАРИНИНГ УСИШ КУРСАТКИЧЛАРИ 1А.^.^айимов, 2Х.Ф.Х,амроев, 3Ж.С.Балтаниязов

1,2Тошкент давлат аграр университети. Тошкент шахри. husen.hamroyev@mail.ru 3^орак;алпогистон кишлок хужалиги ва агротехнологиялар институти. Нукус шахри.

j .baltaniyazov@mail.ru https://doi.org/10.5281/zenodo.7193542 Аннотация. Ушбу мацолада Корщлпогистон Республикаси шароитини кукаламзорлаштиришда кенг фойдаланиладиган ва тажрибада экилган япроцбаргли дарахт-бута турларининг таксацион курсаткичлари %ацида маълумот келтирилган. Илмий тадцицот ишлари 2018-2020 йиллар давомида япроцбаргли дарахт-бута турларида амалга оширилган булиб, юцори усиш курсаткичлари асосан майда баргли цайрагоч, оц акация, юксак айлант, гузал катальпа, тол, заранг ва шумтол турларида кузатилди.

Калит сузлар: Кукаламзорлаштириш, цайрагоч, айлант, акация, катальпа, заранг, шумтол, кучат, усиш курсаткичлари.

ПОКАЗАТЕЛИ РОСТА ЛИСТОВЫХ ДЕРЕВЬЕВ ОТОБРАННЫЕ ДЛЯ

ОЗЕЛЕНЕНИЯ В РЕСПУБЛИКЕ КАРАКАЛПАКСТАН Аннотация. В данной статье приведены сведения о таксономических показателях лиственных древесных пород, широко используемых в озеленении условий Республики Каракалпакстан и высаженных экспериментально. В течение 2018-2020 гг. проводились научные исследования лиственных древесных пород, причем высокие показатели роста отмечены в основном у мелколистной лиственницы, белой акации, высокоостистой, катальпы красивой, ивы, клена, осины.

Ключевые слова: Озеленение, вяз, айлант, акация, катальпа, клён, ясень, сеянец, ростовые показатели.

GROWTH INDICATORS OF SELECTED LEAFY TREE SPECIES FOR GREENING IN THE REPUBLIC OF KARAKALPAKSTAN Abstract. This article provides information on the taxonomic indicators of leafy tree species that are widely used in greening the conditions of the Republic of Karkalpakstan and planted experimentally. During 2018-2020, scientific research was carried out on leafy tree species, and high growth indicators were mainly observed in small-leaved larch, white acacia, high-spinal, beautiful catalpa, willow, maple, and aspen species.

Keywords: Greening, ulmus, ailanthus, robinia, саtаlра, асег, fraxinus, seedling, growth indicators.

КИРИШ. Бунёдкорлик, ободонлаштириш, кукаламзорлаштириш, бог яратиш халкимизнинг азалий хислатларидан саналади. Зеро, узимиз яшаб турган жойни ободонлаштириш ва кукаламзорлаштириш туфайли кунглимиз шодликка тулади [1].

Мамлакатимиз рахбари томонидан утказилган йигилишларда республикамиз буйлаб яшил майдонларни купайтириш, янгидан боглар барпо этиш хамда хар бир ташкилот ва укув масканлари атирофини кукаламзорлаштириш ишларига эътибор каратишини такидлайди.

"SUSTAINABLE FORESTRY"

14-15 October 2022 | scientists.uz

Утган 4-5 йилдан то хозирги кунгача Орол денгизи тубидаги суви куриган худудларда «яшил копламалар» - химоя урмонзорлари барпо этиш, экологик мухитни баркарорлаштириш хамда табиий мувозанатни тиклаш максадида тизимли ишлар олиб борилмокда. Шу билан бир каторда ^оракалпогистон Республикаси туманларида хам кукаламзорлаштириш ишлари изчил давом этмокда [2, 3].

ТАД^И^ОТ УСЛУБЛАРИ. Тадкикотлар синов майдонларин ташкил этиш оркали олиб борилди. Бунда дарахт турларининг мавсумий ривожланиши Н.Е.Булыгин (1979) дарахт-буталардаги фенологик кузатувлар И.Н.Бейдеман (1974), манзаравийлик хусусиятларини урганиш ва бахолаш Н.И.Штонда (2012), шурланиш шароитида усаётган дарахтлар холатини бахолаш В.С.Николавский (1999), кукаламзорлаштириш учун тавсия этилган дарахт-буталарнинг самарадорлиги В.М.Кан (1989) услубига асосан амалга оширилди. Дала тажрибаларида олинган натижалар статистик тахлили Microsoft Excel компьютер дастури ёрдамида Б.А.Доспехов (1986) тавсия килган услубига асосан бажарилди [4, 5, 6].

ТАДЦЩОТ НАТИЖАЛАРИ ВА УЛАРНИНГ МУ^ОКАМАСИ. ^оракалпогистон Республикаси шароитида кукаламзорлаштириш максадида 20182020 йиллар давомида мавжуд усиб турган япрокбаргли дарахт ва бута турлари устида илмий тадкикот ишлари олиб борилди. Манзарали дарахт-бута турлари кучатларининг тутиб кетиши, илдиз, баландлиги ва диаметрларининг усиши хамда фенологияси урганилди. Тадкикот ишлари УзРФА^^Б Ботаника боги кучатхонасида олиб борилди. Тадкикот объекти сифатида манзарали япрокбаргли дарахт-бута кучатларидан Дала заранги (Acer campestre L.), Шумтол баргли заранг (Acer negundo L.), Оддий шумтол (Fraxinus excelsior L.), Манжурия шумтоли (Fraxinus mandshurica L.), Япон софораси (Sophora japonica L.), Уш тиканли гледичия (Gleditsia triacanthos L.), Ок акация (Robiniapseudoacacia L.), Гузал катальпа (Catalpa speciosa (werd.) engelm.), Ок тут (Morus alba L.), Олов рангли маклюра (Maaclura атапйаса N.), Мажнунтол (Salix babylonica L.), Канада тераги (Populus canadensis), Шарк жийдаси (Elaeagnus orientalis L.), Юксак айлант (Ailanthus altissima(Mill)-Swingle.), ва Майда баргли кайрагоч (Ulmus pinnato-ramosa D.) турлари танлаб олинди ва тажриба майдонига экилди.

1-расм:

Экилган кучатларнинг таксацион курсаткишлари, см (Нукус шахри, УзРФАЦЦБ

Ботаника боги, 2018 йил)

"SUSTAINABLE FORESTRY"

14-15 October 2022 | scientists.uz

■ Баландлиги, см Я Диаметри, см

Нукус Ботаника боги кучатхонасида 20 донадан 3 йиллик кучатлар экилди ва таксацион курсаткишлари кайд этилди (1-расм) . Вегетация давомида экилган кучатларда парваришлаш ишлари олиб бориди. Ёввойи утлардан тозаланди, тупрок шароитига кура сугориш ишлари утказилди. Х,ар бир сугориш ишларидан сунг эгат оралари юмшатилди.

Экилган кучатларнинг вегетация даври давомидаги баландлиги ва диаметрининг усиши, ташки мух,ит шароитига чидамлилиги ва умумий х,олати урганилди (2-расм).

2-расм:

Экилган кучатларнинг уртача усиш курсаткичлари, см (Нукус шахри, УзРФАЦЦБ

Ботаника боги, 2019 й.)

2018 йилда экилган Майда баргли кайрагоч кучати илдиз бугзидан баландлиги 97,7 см, диаметри 1,2 см ни ташкил килган булса, 2019 йилда баландлиги 133,1 см, йиллик усиш

- в

ю » г! 3

£ Н ©

ТО

Г

И

ч

О"0

я

и

ТА

н

о

о

О ст* со

1-1

ю о ю ю

со в

с

N

а

п 98 В

а

п о В

г? ч п В п п

^ Я

я К 43 я о Р3 я о> о> £

РЗ 43 ч к

Й РЗ 43 РЗ

X

н ^

43 Й РЗ 43 К

43

3

к

й рз 43 РЗ

X Н

V!

Ь О

п »

и

РЗ 43 Ч РЗ

Я

Я к ее о

Я

я к

Н рз £ Кс

К

я

Я ¡а О Я

3

я я

43

о я

СС рз Я 43

Н рз Й ег

в

РЗ 43 О Я

рз 43 Ч РЗ

н ^

43 Й РЗ 43 Я Й

о

РЗ Й 21 8 5 и

Яс п рз Й

Я Н О 43 Й

РЗ РЗ

3 я

н ч рз Я Я

я

.. 03

о о Й

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Я рз рз

а я

я

о

43 рз Я рз Й Я о ►ч я

о н о я

•8 В

рз рз

43 О Я н я я я

я

рз Я

я Р

Я рз

03

О 43 Й рз

В

н я

43 Я

В

рз

ю £ р 00 я ^л 4^ Ю

Майда баргли кайрагоч Юксак айлант Шарк; жийдаси Канада тераги Мажнунтол Олов рангли маклюра Ок; тут Гузал катальпа Ок; акация Уш тиканли гледичия Япон софораси Манжурия шумтоли Оддий шумтол Шумтол баргли заранг Дала заранги Дарахт ва бута Турлари

ю о ю о ю о ю о ю о ю о ю о ю о ю о ю о ю о ю о ю о ю о ю о Дона

29,7 34,4 31,6 28,5 23,6 28,4 32,5 25,6 29,3 24,2 28,4 31,2 24,4 26,1 2019 й. Ииллик баландликка усиш курсаткиши (см)

133,1 127,8 132,5 134,4 113,4 121,9 125,1 о 1о 119,8 118,1 101,8 117,9 125,4 128,5 Умумий баландлиги

35,4 38,2 38,4 31,4 27,9 30,5 36,9 28,1 32,5 31,2 27,3 29,1 33,1 29,1 29,4 2020 й.

162,8 162,2 164,1 162,9 150,3 157,6 128,5 150,9 147,4 ю 146,3 156,6 143,4 154,6 Умумий баландлиги

о о о о 1л о V о V о Ъ\ о V о 1л о 1л о V о 1л о 1л о о V 2019 й. Ииллик диаметри усиши, см

1л 1л 1л 1л Ъ\ Ъ\ 1л К) 1л Умумий диаметои

о ю о о о о р 1л р Ъо р 1л р р 1л р 1л р Ъ\ р Ъ\ р р Ъ\ 2020 й.

Ъо К) о о о К) к> 1л Умумий ПИЯМРТПИ

("1

к» о

I—' 00

5с В

Ьа ■1 В ш Я В Ьа п 98

98

в

98

I 2

-Й я

£ §

а

я а

л

98 £

98

•а в в в ч

ф 43

Ла

к*

Н 98 Л 98

п В

§ Яс 43

Е

4

п 98

н я

рз Й СИ

рз ^ , рз я

О << О

я рз Яс

<л>

н я

й я

й 98 Й 03 98 Ьа

О

В

я рз

Я

Л

^

43 Й рз 43 Я

а ®

ч и

а 5

Зн рз

Я

я о> н

"Сс рз яс Е

я л

рз

X рз

"Сс

О

Я

В

я

03

Я Й Й я

о

я я п рз

я

рз

(г1 ^

о н Й рз 43

Я Я Й я я

й я

2 ^

К 2 Яс ^

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

ее н

43 Я

"Сс О

Я

В

я ю

о

О) рз Й рз Я Й й я ч я

я

рз

рз

О

Я

В

я

я Й Й я

О)

я

рз

Я Яс

Й Я рз

ее н

43 Я

2 о

аз Я рз

о яс

^ И -I -м

рз щ " н я

й я

43 Я

рз яс

рз Я Й Й к

03 я

3 «

П рз

"Сс о Я

В

ю ю

О о й

а ^

Я 5«

й $ Я ь

* Й Я КС рз

§

Н Р3 с 2

с се ^ ^

к

^ п о р

2 "Сс о

Я Яс

О, §

се

н о — ю о

рз Й рз Я Й

я я

яс

я Й

я й

о , ,

21 ^

К Я

КС „

рз

я рз Яс

1-) ш

к й я

о 2

я

"Сс

Я

В

о о о

^ я

2 рз

^ Кс

К а £

а »

| ?

К ж

Й ^

Й ^ к п я

я

рз

я

в

о 2

ю о

0° К 2

рз

Я рз рз

Кс оз

а 1

я

я

н рз

В

я я Й ш н Й я

й 1 К 3 я я я

ю о

н рз

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

й я

о\

рз

се н

43 Ч рз

Со

Р

Яс Я Й

3

Я рз

се н

43 Я ч рз

Я

<л>

н й я

ю о

"Сс Ю § °

В

Я

Яс Я

рз

а

рз Яс рз рз

Я

Й Й я

я

ю

Ъо о

Й §

ю се н

43 Я

Яс Р= Я Ё

э ^ § в

"Сс г^ § о

е е

оо Яс

Я н

я "Сс Л

Я

ю о

00

- г

я Й Й я я

"Сс О

Я

В

о

Я

я

5

Я рз

§ | Е §

и» Я ° £

о\ о

й Я рз

се ^

Я

Я рз Яс Й и н я Й Й я

Й

я

рз

О 2

рз Я

Я я ю

я "Сс Ю

Й 43 ' ,

И о ^

.я 3 °

Й Ы 2

11 §

2 43 ,

К ^

к о> к

СЯЧс Й

"Сс Яс Й

яс Я к

К Л •

л р ь

£ ЬО К

^С о рз

Я о се Е яс^

о Я Я

о ^ ^

О рз ^С

2 яс

Я о Й

к к ^

^ Ё ^

•I о

2 V о

§С О ^

Й ^ КС

11 §

3 1 *

43 я к яс

о> к

1—1

н

43

к

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

3}

^ 1е к я рз

X СТ\ рз "Сс

"Сс рз

я ю с О

яс и я

Яс рз

Е £ Е

е а о

к ё

^ Й о

00 Я У

0 1 £

2 к я « ^ к

рз ,

КС >> Н

-н оо я

ц; С

Н 3 3

К 2 к

ё = г'

к к и

нч н Й

3 | ?=

1 к Е

Я Й ^

"SUSTAINABLE FORESTRY"

14-15 October 2022 | scientists.uz

бардошлирок булади. Асосан ^оракалпогистон шароитини кукаламзорлаштиришда Майда баргли кайрагоч, ок акация, юксак айлант, гузал катальпа, тол, заранг ва шумтол турларидан фойдаланилади.

REFERENCES

1. ^айимов АД., ДЖ.Турок. (Тошкент, 2012 й. "Фан ва технология" Б.39-45.) Ахоли яшаш жойларини кукаламзорлаштириш.

2. Отенов Т.О. и др. (Нукус, 1999 г. «Вестник ККО АН РУз» №2. С.66-67.) Деревья и кустарники на улицах и в парках Нукуса.

3. Jumayev, J. M., Kholmurodov, M. Z., & Khalilova, K. A. (2021). Phenology and growth indicators of honey trees and bushes in Uzbekistan. In E3S Web of Conferences (Vol. 244, p. 02050). EDP Sciences.

4. Tashpulatova, F., & Berdiyev, E. (2020). Sanitary role of green plantations in urban environment. Scientific research results in pandemic conditions (COVID-19), 1(06), 128-133.

5. Turdiev, S. A., Xo'shbakova, M. A., & Isroilov, G. (2022, June). Manzarali o'simliklarga ta'sir etuvchi ekologik omillarning ta'siri va hususiyatlari. In E Conference Zone (pp. 31-33).

6. Qayumov, A., & Boltaniyozov, J. S. (2020). Dust-Holding Properties Of Wood And Shrub Species In The Conditions Of The Republic Of Karakalpakstan. The American Journal of Applied sciences, 2(09), 170-174.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.