Научная статья на тему 'ОПЫТ ЗАРУБЕЖНЫХ СТРАН В ОТНОШЕНИИ РЕГУЛИРОВАНИЯ ПЕНСИЙ ПО ИНВАЛИДНОСТИ'

ОПЫТ ЗАРУБЕЖНЫХ СТРАН В ОТНОШЕНИИ РЕГУЛИРОВАНИЯ ПЕНСИЙ ПО ИНВАЛИДНОСТИ Текст научной статьи по специальности «СМИ (медиа) и массовые коммуникации»

CC BY
235
54
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
инвалидность / пенсии по инвалидности / социальная защита инвалидов / регулирование пенсий. / disability / disability pensions / social protection of persons with disabilities

Аннотация научной статьи по СМИ (медиа) и массовым коммуникациям, автор научной работы — М.Каримжонов

в статье предложен анализ опыта зарубежных стран (Германии, Франции, США и Японии), связанных с регулированием пенсий по инвалидности.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

EXPERIENCE OF FOREIGN COUNTRIES WITH REGARD TO THE REGULATION OF DISABILITY PENSIONS

this article analyzes the experience of foreign countries (Germany, France, The United States and Japan) related to the regulation of disability pensions.

Текст научной работы на тему «ОПЫТ ЗАРУБЕЖНЫХ СТРАН В ОТНОШЕНИИ РЕГУЛИРОВАНИЯ ПЕНСИЙ ПО ИНВАЛИДНОСТИ»

EXPERIENCE OF FOREIGN COUNTRIES WITH REGARD TO THE REGULATION

OF DISABILITY PENSIONS

M.KARIMJONOV a Tashkent State University of Law, Tashkent, 100047, Uzbekistan a Tashkent State University of Law

ОПЫТ ЗАРУБЕЖНЫХ СТРАН В ОТНОШЕНИИ РЕГУЛИРОВАНИЯ ПЕНСИЙ ПО

ИНВАЛИДНОСТИ

М.КАРИМЖОНОВ a Ташкентский государственный юридический университет, Ташкент, 100047, Узбекистан

a Ташкентского государственного юридического университета

НОГИРОНЛИК ПЕНСИЯЛАРИНИ ТАРТИБГА СОЛИШ БИЛАН БОГЛЩ ХОРИЖИЙ МАМЛАКАТЛАР ТАЖРИБАСИ

М.КАРИМЖОНОВ a Тошкент давлат юридик университети, Тошкент, 100047, Узбекистон Тошкент давлат юридик университети

Аннотация: мазкур мацолада ногиронлик пенсияларини тартибга солиш билан боглиц хорижий мамлакатлар (Германия, Франция, АКЩ ва Япония) тажрибаси тащил этилган.

Калит сузлар: ногиронлик, ногиронлик пенсиялари, ногиронларни ижтимоий цимоя цилиш.

Аннотация: в статье предложен анализ опыта зарубежных стран (Германии, Франции, США и Японии), связанных с регулированием пенсий по инвалидности.

Ключевые слова: инвалидность, пенсии по инвалидности, социальная защита инвалидов, регулирование пенсий.

Abstract: this article analyzes the experience of foreign countries (Germany, France, The United States and Japan) related to the regulation of disability pensions.

Keywords: disability, disability pensions, social protection of persons with disabilities

Пенсия тизимини такомиллаштиришда ривожланган мамлакатлар тажрибаларини таджик; этиш, уларнинг узига хос тажрибаларини х,исобга олган х,олда сохдни ривожлантиришнинг янгича методологик асосларини яратиш мух,им ахдмиятга эга.

^айд этиш лозимки, пенсия таъминотининг мух,им хусусиятларидан бири - мажбурий ва ихтиёрий шаклларга ажратилишидир. Пенсия таъминотининг мажбурий шакллари таксимот ва жамгармавий услубиятлар оркали намоён булса, ихтиёрий пенсия таъминоти шахсий ёки иш берувчи томонидан амалга ошириладиган тизимни узида ифода этади.

Пенсия таъминоти тизимини бундай гурух,ларга ажратишнинг асосий сабабларидан бири - бу ижтимоий х,имояни ташкил этиш ва унинг функциялари бажарилишидадир. Бошкача айтганда, Бевериж ва Бисмарк моделларининг хусусиятларидан келиб чикади.

Ногиронлик пенсияларини тартибга солиш билан боглик хорижий мамлакатлар тажрибасига эътибор каратиб, конунчиликни тах,лил киладиган булсак, ёлланма ишчиларнинг касаллик, карилик, ногиронлар ва бокувчисини йукотганлик х,олларида ижтимоий таъминот тизими илк бор XIX аср охирида Германияда, канцлер Бисмарк даврида вужудга келди. "Касаллик буйича ижтимоий сугурта х,акида"ги ^онун 1863 йилда, "^арилик ва ногиронлик буйича ижтимоий сугурта х,акида"ги ^онун 1889 йилда, "Ишлаб

чикаришда жарохат олганлик тугрисида"ги ижтимоий сугурта буйича ^онун 1884 йилда кабул килинди. Франция, Англия, Италия ва Германия таъсирида остида булган колонияларда худди шундай конунлар кабул килди. Бу ижтимоий таъминот тизими илгари мавжуд булган моддий таъминот шаклларидан фарк килар эди. Унда давлат томонидан белгиланган эди ва маълум доирадаги шахслар учун мажбурий маблаг билан таъминланиш тартиби мавжуд эди. Мехнаткашларнинг сугурта бадаллари, корхона эгалари туловлари ва давлат ажратмалари кенг сохаларда амал киладиган булди (яъни касаллик, ишлаб чикариш билан боглик булмаган холда жарохат олиш, бокувчисини йукотиш, кексалик ва ишсизлик) [1].

Худди шу даврларда ижтимоий таъминотнинг энг мухим куриниши - пенсиялар шаклланди. Германиянинг 1889 йилги ^онунига асосан кексалик ва ногиронлик пенсиясини олиш учун ходим пенсия ёшига етмасдан ёки ногиронлик факти содир булмасдан илгари маълум муддат мобайнида йиллик сугурта бадалларини тулаган булиши лозим. Масалан, карилик пенсияси буйича бу давр 30 йил, пенсия ёши эса 71 ёш килиб белгиланган эди. Англиянинг 1908 йилги ^онунига асосан пенсия 70 ёшдан бошлаб тайинлаган, бирок бунда пенсионернинг даромади бир йилда 21 фунт стерлингдан ошмаслиги таъкидланиб, карилик буйича пенсия тайинлаш инсоннинг кадр-кимматини ерга урувчи тартиб оркали амалга оширган. Пенсиянинг энг куп микдори хафтасига 6 шиллингдан ошмаслиги лозим булган. Уша даврларда Fарбий Европа мамлакатларида саноат ишчиларининг энг узок умри 40 ёш атрофида булганлиги сабабли карилик пенсияси "мархумлар нафакаси" деб киноя килингани бежиз эмас.

Шуни кайд этиш лозимки, Европа Иттифоки мамлакатларининг ижтимоий соха бюджетининг 60 фоиз маблаглари сугурта ажратмалари хисобидан шакллантирилади [2].

Бу эса пенсия таъминотини амалга оширишда ижтимоий сугурта муносабатларининг шаклланганлик даражасини англатади. Сабаби хорижий тажрибада ижтимоий соха фаолиятини ташкил этишда сугурта муносабатлари етакчи уринни эгаллайди. ^олаверса, пенсия таъминоти ижтимоий соханинг йирик бугинларидан бири эканлиги хамда унинг ривожланиш боскичлари борасида турли фикрлар мавжуд.

Европа Иттифоки мамлакатларида сугуртавий пенсия таъминоти тизими куйидаги тамойиллар асосида шаклланади:

- иктисодий фаол ахолини сугурталаш;

- пенсия туловларини ишчилар ва сугурталанганларнинг сугурта бадаллари хисобидан молиялаштириш;

- амалга оширилаётган пенсия туловларининг сугурталанувчининг аввалги даромадлари ва сугурта стажига богликлиги.

Ушбу механизмдан Европанинг Германия, Франция, Италия, Испания ва Греция каби мамлакатларида кенг фойдаланилади.

Мазкур мамлакатларда пенсия таъминоти тизими ягона концепция асосида фаолият юритса-да, уларнинг баъзи фаркли жихатлари мавжуд. Хусусан, молиялаштириш, ташкилий тузилма ва функционал вазифалари шулар жумласидандир. Шу боисдан сугуртавий пенсия модели Европа Иттифоки мамлакатларида аралаш шаклларда намоён булади. Масалан, таксимлаш (мажбурий сугурта пенсияси), кушимча пенсия дастурлари (Франция ва Испания) таксимот пенсия тизими шаклида амалга ошади, туловларни капитал куйилмаларга йуналтириш (Нидерландия).

Мохиятан бир-биридан фаркли тарзда юзага келган булса-да, лекин амалиётда улар узаро аралаш холда хам амалга ошади. Европа Иттифоки мамлакатларида тизимда амалга оширилаётган ислохотлар натижасида ушбу икки моделнинг интеграциясини кузатиш мумкин. Жумладан, бир катор мамлакатларда универсал пенсия таъминоти тизимлари вужудга келиб, амалга ошаётган туб иктисодий узгаришлар сугуртавий пенсия таъминотини юзага келишига имкон бермокда. Ёки кушимча пенсия таъминоти тизимининг мажбурий (Буюк Британия) шакли жорий этилиши бунга мисол булади.

Жахон тажрибасида хеч бир давлатда тулик жамгариладиган ёки таксимланадиган пенсия таъминоти мавжуд эмас. ^айд этиш лозимки, барча пенсионерларнинг яшаш минимумини таъминлашга каратилган тадбирларни такомиллаштириш натижасида пенсия таъминотининг умумийликка эга булаётганлигини курамиз.

Умуман олганда, жахон тажрибасида пенсия таъминоти тизими назарий жихатдан икки йирик гурухга ажратилади.

1. Урнатилган тулов тизими (Defined Benefit - DB).

2. Урнатилган бадал тизими (Defined Contribution - DC).

Урнатилган тулов тизимида пенсия таъминоти иштирокчилари муайян хажмдаги пенсия ва нафакалар билан таъминланиши кафолатланади. Мазкур холатда тулов микдори актуар хисоблар ёрдамида охирги йилдаги мехнат фаолияти учун иш хаклари ва олдинги стажи асосида хисобланади. Пенсия тулови пенсионернинг умри давомида аннуитет шаклда амалга оширилиб борилади.

Урнатилган бадал тизимида пенсия туловининг микдори олдинги туланган бадалларнинг хажмига богдир. Бу борада ушбу турдаги пенсия фондининг маблагларидан инвестицион фаолият ёрдамида олинган даромадлар хам пенсия микдорини ошириши мумкин ёки аксинча. Мазкур тизимда хар бир иштирокчи алохида хисобракамга эга булади ва унда бадаллар жамгариб борилади. Ушбу тизимнинг фаркли хусусиятларидан бири пенсия туловларини олишда рискнинг мавжудлигидир.

Д.А. Рахмонов фикрича, пенсия таъминоти тизими функцияларидан келиб чикиб айтиш мумкинки, мамлакатда яратилган иктисодий кийматни таксимлаш (урнатилган тулов тизими), жамгариш (урнатилган бадал тизими) жараёнлари юзага келади. Шу боисдан пенсия таъминоти тизимини ривожлантиришда мазкур унсурларни инобатга олиш максадга мувофикдир [3].

Тадкикотлар асосида таъкидлаш лозимки, пенсия таъминотини куйидаги классификация ёрдамида янада ойдинлаштириш мумкин:

- давлат мажбурий пенсия таъминоти;

- кушимча пенсия таъминоти тизими, хужалик субъектлари томонидан ишчи-ходимлари учун пенсия сугуртасини тулаш оркали юзага келади;

- шахсий сугуртавий пенсия дастурлари.

Х,озирги кунда Буюк Британияда пенсия таъминоти хизматининг ахолини камраб олиш даражаси куйидагича:

- давлат мажбурий пенсия таъминоти - 65 фоиз;

- кушимча пенсия таъминоти тизими (хужалик субъектлари томонидан таъминланадиган пенсия сугуртаси) - 25 фоиз;

- шахсий сугуртавий пенсия таъминоти - 10 фоиз.

Пенсия таъминотининг мухим жихатларидан бири - бу ахолини камраб олиш микёси. Шу боисдан универсал пенсия таъминоти тизими мамлакатда доимий истикомат килувчи ахолини таъминланишини назарда тутади. Бундан ташкари, Дания ва Нидерландия каби давлатларда нафакат доимий яшовчи уз фукароларини, балки доимий яшовчи бошка давлат фукароларини хам яшаш даврида камраб олишни кузда тутади.

Тадкикотлар натижасида пенсия таъминоти ахоли камраб олиши нуктаи назаридан уч кисмга булинади: биринчидан, пенсия сугуртаси факат шартнома асосида фаолият курсатувчи кишиларни назарда тутади (Дания ва Швеция). Иккинчидан, шартнома асосида ишловчилардан ташкари уз хусусий фаолиятига эга булганларни камраб олади (Австрия, Италия ва Нидерландия). Учинчидан, барча банд булган ахолининг пенсия таъминотини узида ифода этувчи тизим (Франция, Буюк Британия ва Швеция).

Пенсия таъминоти тизимида мамлакатдаги пенсионерларни камраб олишида баъзи мураккабликлар юзага келади. Булар сирасига куйидагиларни киритиш мумкин:

- мехнатга лаёкатли ахолининг улим курсаткичлари юкори булиши;

- ахолининг мехнатга лаёкатсиз кисми катта улушни ташкил этиши;

- давлат мажбурий пенсия тизими буйича имтиёзларнинг (асосан ёшга нисбатан) сезиларли даражада куп булиши;

- мехнатга лаёкатли ахолининг доимий иш жойига эга булишида муаммоларнинг юзага келиши;

- иктисодиётда норасмий иш хакларининг сезиларли даражада купайиб кетиши.

Бизнинг фикримизча, келтирилган биринчи икки муаммонинг вужудга келишида

ижтимоий соханинг бошка бир бугини - согликни саклаш тизими мухим роль уйнайди. Бошкача айтганда, оптимал тиббий хизматларни ривожлантириш натижасида ахолининг уртача умр куриш давомийлиги узаяди. Бу эса пенсия таъминоти тизимида амалий тадбирлар жорий этишни такозо этади.

Осиё давлатларидан Японияда ижтимоий химоя бевосита пул туловларини амалга ошириш оркали хамда ижтимоий натурал ёрдамлар ва имтиёзлар бериш йули билан олиб борилади. Демографик нохуш тенденцияларга карши курашиш максадида (ахолининг кариш курсаткичлари мунтазам ортиб бораётгани, тугилишнинг эса камайиб бораётгани) ёш болали оилаларни, кексаларни куллаб-кувватлашга оид дастурлар кабул килинди. Шуни кайд этиш керакки, бугунги кунда Япония жахондаги энг узок умр курадиганлар юрти булиб, уртача умр кечириш ёши аёллар учун 84,01 ни, эркаклар учун эса 77,1 ёшни ташкил этади.

Японияда "Ижтимоий пенсия сугуртаси тугрисида"ги ^онун кабул килинган.

^онунга кура Японияда ижтимоий химоянинг беш тоифаси назарда тутилган булиб,

улар:

1. хаётни мухофаза килиш;

2. ижтимоий таъминотни амалга ошириш;

3. ижтимоий сугурталаш;

4. соглик ва гигиенани таъминлаш;

5. ишсизлик нафакаси бериш.

Япония пенсия таъминоти тизими. Японияда миллий пенсия тизими ва ишлаётганларнинг пенсия сугуртаси таъминоти тизими фаолият курсатади. Пенсия ёши миллий пенсия таъминоти тизими оркали пенсия тайинлашда 65 ёш, ишловчилар учун ижтимоий сугурта пенсиясида 60 ёшдир. Аммо ижтимоий сугурта пенсияларида хам пенсия ёшини 65 ёш килиб белгилашга харакат килинмокда.

Мамлакатда ногиронлик пенсиялари касаллик ёки жарохат олиш жараёнида туланадиган пул туловларидир. Ногиронлик пенсиялари 1 ва 2 гурух ногиронлик пенсиялари асосида аникланади. Муайян аъзонинг ишдан чикиши ёки жарохат натижасида яроксиз булиб колиши натижасида доимий тиббий курик асосида аникланади.

Японияда фукаролар пенсия таъминотида ихтиёрий асосларда катнашишлари мумкин булади:

1. 60 ёшдан 64 ёшгача булган, бирок Пенсия жамгармаси учун етарлича маблаг туплай олмаган шахслар;

2. 20 ёшдан 64 ёшгача булган Япониянинг чет элларда фаолият юритаётган фукаролари;

3. 1965 йил 1 апрелдан олдин тугилган фукаролар, 65 дан 69 ёшгача булган фукаролар етарли иш стажига эга булмаган давр.

Японияда:

- 1 гурух ногиронлик пенсияси йилига ¥975,100;

- 2 гурух ногиронлик пенсияси йилига ¥780,100 ни ташкил этади.

Японияда ногиронлик пенсияларини тайинлаш ва тулаш тартиби билан Миллий Пенсия тизими таркибидаги Ногиронлик пенсиялари жамгармаси (Nenkin seikyusho: Kokumin nenkin -Shogai kiso nenkin) томонидан олиб борилади [4].

Германияда ижтимоий таъминот ва ижтимоий х,имоя тизими такомиллашган булиб, бу сохада унлаб конунлар амал килиб турибди. Масалан, унта китобдан иборат Ижтимоий таъминот кодекси, "Ижтимоий таъминот тугрисида"ги, "Болаларга федерал

нафакалар тугрисида"ги, "Ижтимоий ёрдам тугрисида"ги ва бошка конунлар мавжуд. Давлат пенсиялари билан бир каторда нодавлат пенсия тизимлари хам амал килади ва ишловчиларнинг узлари томонидан олдиндан тулаб турилган бадаллар хисобига жамгариб бориладиган пенсиялар тайинланади ва туланади.

Бу мамлакатда яшовчи ота-оналар болалари учун нафака олишга хакли (Kindergeld). Нафаканинг микдори оиладаги болалар сонига боглик булиб, биринчи ва иккинчи бола учун ойига 250 ДМ, учинчи фарзанд учун 300 ДМ ва туртинчи хамда кейинги фарзандлар учун 300 ДМ микдорида нафака туланади. Болаларга тайинланган нафака улар 18 ёшга киргунларига кадар, агар улар укишни давом эттираётган ёки касб урганаётган булса, нафака уларга 27 ёшга етгунларига кадар туланиши мумкин.

Франция Республикаси. Бу мамлакатда ижтимоий таъминот ва ижтимоий химоя ахолининг тобора кенг катламларини камраб олаётгани билан эътиборга лойик. Пенсия таъминоти маблаглари тадбиркорлар ва ходимлар тулайдиган бадаллардан, кисман давлат ажратадиган маблаглардан ташкил топади [5].

Пенсия таъминоти билан боглик булган муносабатлар 1956 йилда кабул килинган Ижтимоий таъминот кодекси билан тартибга солинади. Ушбу кодексда пенсиялар, ишлаб чикаришда жарохат олиши, касб касаллигига чалиниши туфайли ногирон булган, бокувчисини йукотган шахсларга нафакалар тайинлаш ва тулаш назарда тутилган. Пенсия ёши 65 ёш, аммо 37,5 йил сугурта бадали туланган холда пенсия ёши эркаклар учун хам, аёллар учун хам 60 ёшга туширилади.

Болаларга ва ёш болали оилаларга нафакалар тайинлаш ва тулаш 1986 йилги "Болаларга туланадиган нафакалар тугрисида"ги ^онун билан тартибга солинади.

Америка ^ушма Штатлари. Ижтимой таъминот асосан тадбиркорлар ва ёлланиб ишловчи ходимлар томонидан туланадиган бадаллар хисобига ташкил топадиган маблаглардан амалга оширилади. Айни пайтда камбагал оилалалрга, ногиронларга, беваларга, ёлгиз оналарга федерал бюджет хисобдан бепул овкат учун талонлар, нафакалар бериш кузда тутилган.

"Ижтимоий таъминот тугрисида"ги ^онун 1935 йилда кабул килинган. Кейинчалик ижтимоий таъминот масалаларида иркчиликка йул куймасликка каратилган, имтиёзли тиббий хизмат курсатишга оид, ногиронлар тугрисидаги ва бошка конунлар кабул килинган. А^Шда ахолининг кексайиши ва пенсия таъминоти муаммолари устида изланиш олиб борган америкалик тадкикотчи С.Пелерсон А^Шда шахсий жамгармаларнинг ЯИМдаги улуши 60 - 70 йиллардаги 8% дан 90-йилларда 5% гача пасайганлигига эътиборни каратади. Бугунги кунда А^Шда 1946 - 1964 йилларда тугилган солик туловчилар кекса ахолининг нисбатан унча катта булмаган кисмини ташкил килади. Ахолининг мазкур кисми жамгаришга кам мойиллиги билан ажралиб туради. Таксимловчи тизимни пенсионерлар узларининг жамгармалари буйича инвестицион рискларни уз зиммаларига олади [6].

Хулоса урнида таъкидлаш керакки, хорижий мамлакатлар конунчилик тизимлари ва бу сохада фаолият юритувчи давлат бошкарув органлари бир-бирига якин. Мазкур сохада табакаланиш яккол кузга ташланади ва бугунги кунда давлат пенсия таъминоти тизимлари билан бир каторда нодавлат пенсиялари хам тез ривожланиб бормокда. Бу эса муносабатларининг чукурлашиб бораётгани ва юкоридаги мамлакатларда пенсия конунчилик тизимларининг ислох килишни амалга оширилиши туфайли бокимандалик кайфиятига бархам берилиши хамда хар бир фукаронинг давлат ва жамият бойликларига купрок хисса кушишига караб таъминотни амалга оширилиши йулга куйилмокда.

References:

1. Antropov R.V. Sotsialnoye zakonodatelstvo Germanii vo vtoroy polovine XIX veka: osobennosti, evolyutsiya i rol v istoricheskom protsesse. <http://e-notabene.ru/hr/article_15172.html>.

2. Ijayeva A.R. Konsepsiya razvitiya pensionnoy sistemi Rossiyskoy Federatsii v postkrizisniy period: avtoref. ... k.e.n. - Moskva: FGBOU VPO Gos. Univ. Uprav. 2013. - S.31.

3. Raxmonov.D.A. Yevropa Ittifoqi mamlakatlarida pensiya ta'minoti tizimining rivojlanish tendensiyalari: O'zbekistonda qo'llash yo'nalishlari "Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar" ilmiy elektron jurnali. - 2015 yil. may - iyun. - № 3.

4. The National Pension of Japan <https://www.nenkin.go.jp>

5. Lyusher F. Konstitutsionnaya zashita prav i svobod lichnosti. // Konstitutsiya i zakonodatelniye akti. - M., 2001.

6. Sh.Allayarov, D. Toshmuxammedova. Davlat pensiya ta'minoti (o'quv qo'llanma) - T.: IQTISOD-MOLIYA, 2014. - B.34.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.