CC BY
12Pamir. Besides the historical information about a contribution the giving-out scientists, including R.B. Baratova in studying geology of Pamir is supplied. Besides the author touches on an issue formation and development of institute of geology at Academy of Sciences of Tajikistan from 1951 to 1984.Key words: geology, geologicalprospecting, mineral, resource, deposits, expedition, research, science, engineering, spill.
Keywords: geology, geological exploration, mineral, resource, fields, expedition, researches, science, engineering, flood.
Сведения об авторе:
Файрузшоева Оло Себаргаевна - старшаий преподаватель кафедры гуманитарных дисциплин Таджикского технологического Университет ул. Н.Карабаева 63/3, 734061, г. Душанбе, Республика Таджикистан E-mail: olo-fayruzshoeva@ramblr.ru Телефон: +992935575855
About the author:
Fairozshoeva Olo Sebargaevna - senior Lecturer of Humanities Department, Tajik Technological University, N.Karabaeva street, 63/3, 734061, Dushanbe, Republic of Tajikistan E-mail: olo-fayruzshoeva@ramblr.ru Phone:(+992)935575855
УДК:339.132(091)
ТАВСИФИ МУНОСИБАТХ,ОИ ТЩОРАТИИ АМОРАТИ БУХОРО ДАР САРЧАШМАХ,ОИ АСРИ XIX -АВВАЛИ АСРИ ХХ
Ёров А.Ш.
Донишгоуи миллии Тоцикистон
^абл аз он, ки ба тавсифи мавзуи мазкур пардозем, месазад як нуктаро зикр намоем.
Агар таърихи кадими Осиёи Марказиро мудакикон бештаран аз руи сарчашмадои мадаллй, чинйва диндймеомухта бошанд, дар мисоли сарчашмаи мудими хештаншиносй «Авасто», сарчашмадои чинй чун сафарномаи ЧЖан - Тян (асри II пеш аз милод), «Суй - Шу», «Тан - Шу», сафарномаи Тун - Юан, Гао - Мин(асри V мелодй),Сан - Юн (асри VII), Сюан - Тзан (асри VII) Хой-Чао (асри VIII), сарчашмадоидиндй: «Мадабдарата» (асри ГУ-Ш-и то милод), «Ч,агаки» (асри Ш пеш аз милод), «Рамаяна»[12-29] (асри II то милод), сарчашмадоиасрдои миёна: «Футуд-ул-булдон»-и Абулдасан ибни Ад,мад ибни Давод - Балазурй (810-892) «Таърихи Табарй», «Таърихи Бухоро», Худуд-ул-олам» (асри Х) ваёхуц дар асардои баъдина чуё шавем, пас дар асри XIX - аввали асри ХХ барои омухтан ва тадкики муносибатдои тичоратии аморати Бухоро бо кишвардои Осиё ва Аврупо метавон ба се гуруди сарчашмадо такя намуд,
Якум, асардои муаллифони мадаллй,ё худ муаллифони бевосита Осиёи Марказй.
Дуюм, сарчашмадои русие, ки аз чониби сафиронвасайёдатчиён, эчод шудаяст.
Сеюм, таърихномадое, ки аз чониби сайёдатчиён, дипломатдо ва чосусони Аврупои гарбйнавишта шудаанд ба дисоб мераванд, ки мо мутобикба матлаби мазкур интихобан чанде азондоро пеш меоварем.
Ба гуруди сарчашмадоиякум, яъне асардои мадаллй, ки дар шакли сафарнома ва ё худ хотирот руи кор омадаанд, китобдои зеринро метавон мисол овард.
Мегирем асари безаволи аллома Адмади Донишро бо номи «Наводир-ул-вакоеъ», ки дар дудудисолдои 1875 - 1890 навишта шуданст. Дар ин асари нидоятпуркиммат, тачрибаиилмй-амалии муаллиф дарчгардицааст, ки он дамеша дар киёс бо дигар маълумотдои таърихй пешовар дамешавад.
Азбаски дадафи мо инъикос ва тавсифи муносибатдои тичоратии аморати Бухоро дар асри XIX - аввали асри ХХ дар таърихномадо ба дисобмеравад,инчозарур мешуморем, ки мадз дар атрофи дамин масъала сухан гуфта бошем.
Дар асари мазкур дар боби «Хикоёти гирдоби Искандар ва ганноимарди ачамй» муаллиф меоварад, ки дар Хиндустон дар ин давра марди форсизабоне мезистааст, ки сармояи убедудд- ба хазинаи ^орун баробар будаис^-^].
Дар чои дигар аллома аз даёти сайёдва дар як маврид савдогар, ки чанде дар Хиндустон ва чанди дигар дар Мисрикомат намуда, бо ин шугл руз мегузаронид, дикоёти ачибе меоварад. Харчандон дар шакли хотирот эчодшуда бошад дам, вале барои фазои тичоратии он давраро фадмидан кумаки калон мерасонад.
Асари дигаре, ки ба таври комил аз ин муносибатдокиссаменамояд, ин «Сафарнома» (дар Эрон) ё худ «Тудафи адли Бухоро» (дар Точикистон)-исайёдатчйва точири Бухоро Мирзо Сирочиддини Хаким мебошад.
Мавсуфзимни сафардои чадонии худ дар солдои 1902-1909 ба минтакадои Осиё ва Аврупо азкабилихонигаридои ^уканд, Хевакишвардои Афгонистон, Эрон, Туркия,
X,индycтонинчyниндaвлaгx,оиРycия,Aвcгpо-Вeнгpия,Олмон, Фарожа, Англия ва Faйpaxa дидан намуца, аз боби пешрафти тичapатй-cанaатии онх,о аз назари бeвacитaи хуц бахо медихад ва онро дар мукожа бо Бухорои Шариф чунин баёнмедорад: «Банда дар Фарангистон як одами либоcaш кухна ва чиркин надидам, як иморати хароба надидам, як кучаи бе caнгфapш надидам, на дар шахр на дардехоти он. Вале дар мулки мо бечора точирону дукондорони мо дар хучра ва дукоихои торик аз гарду гил ва хучуми гадоён як дакика наметавонаид нaфac рост кунанд. Аъён ва туччори мулки мо, аз дасти муфтхурони шикамчарон намегавонанд дар хонаи хуц як лукма Fизapa ба acyцагйбa зану фарзандони хуц хурда ба корхои хуц бипардозанд»[7-86].
Сарчашмаи дигаре, ки дар боби мyнacибатxaишчapатииамapати Бухоро маълумот медихад, ин «Таърихи Салимй» мебошад. Муаллифи acap Мирзо Салимбек ибни Рахимбуца, дардарбори аморати Бухоро чанде ба cифaти амалдори вазифахои мирзогй, миршаб, тyкcaбa, закотчйва охиран ба муддаги 12 caл дар вазифаи намояндаи амирдар назди Генералгубернатории Туркистон кор кардааст. Дар аcаpи мазкур оиди вазъи тичораги дохилй ва нарху наво дар бозорхои Бухоро маълумот дода мешавад[9-93].
Дигар capчaшмaи таърихй «Сафоратномаи Хоразм»-и Мирзо Ризокулихон мебошад. Acap дар хуцуци галхои 1850-1851 иншогардида, дар бораи робитахои Эрон бо Оcиёи Марказймаълумот гирдоварда шуцааст[ 10-4].
Ба гурухи дуюм, аарчашмахое дохил мешаванд, ки манcyб ба Аврупои Шаркй, яъне муаллифони pyc мебошад.
Аввалин capчaшмae, ки дар баробари маоБалахои дигари минтака ба мyнacибaгxaи тичораги дохилйва беруиии аморати Бухоро бо ^уканд, Хева, Рycия, Хитой, Эрон, Хцндустонва AфFaнистaн дар чоряки якуми аcpи XIX бeвacитa дахл менамояд, ин кигоби «Саёхатаз Оренбург ба Бухоро»-и Е. К. Мейендорф аст. Дар он аз робитахои тичоратии Бухоро бо Рycия, Хитой, Эрон, Хцндустон, AфFaнистон маълумоти кутохвале дар айни замон пуркиммаг пайдо намуцан мумкин аст. Mаcалан уробитахои тичоратии аморати Бухороро бо дар к^мат Fapбии Хитой чой шрифта буц,
баъд аз Рycия яъне дар чои дуюм муаррифйменамояд.
Гуфтан ба маврид аог, ки дар ин capчaшмa маълумот оид ба тичораг хеле зиёд бачашм мepacaд. Айни замон угардиши caлaнaи тичоратии аморати Бухороро бо Pyc™ дар гали 1820 дар хачми 8 млн. рубл. муаррифй намуцааст. Мухимияти дигари ин acap иборат аз он аст, ки молхои cодиpотйвa воридотии мaxcycaн ин ду кишвар бошарху эзохи xaлиcaнa дар шакли чадвал бахогузорйшудааст[8-25,26].
Ба хамин наздик, acapи дигареро метавон ном бурд, ки пac аз 18 галинашри он иншо гардидааст,ки инхам бошад, китоби xaвapшинac ва дипломати варзидаи pyc H. Ханыков бо номи «Тавшфи хонигарии Бухоро» (1843) мебошад. Х,арчанд ин acap хачман чандон калон набошад хам, вале ба хамаи caxaxa -ичтимой, икгигадй, фархангй,маориф, cиёcати дохилйва берунй, иичуиин мyиacибaтxaи тичоратии аморати Бухоро дахл менамояд. Дар он ба вижа оиди нарху наво, андозхои тичоратй, молхои тичоратй, бозорхо, кapвaнcаpaйxa, хамлунакдимолхо, роххои дохилйва беруий, билохира cавдои хоричии Бухоро бо давлатхои минтака - ^уканд, Хева, Pycия, Чин, Эрон, Афшнистон, Хрндустон ва воридшавии бештари молхои англиcйдаp ин галхо истода гузаштаанд[11-173].
Сарчашмаи дигаре, ки зикраш барои омузиши мyноcибaтxои тичоратииаморати Бухоро мухим мебошад, «Саёхат ба Бухоро»-и полковник, caфиpи Pyc™ Л. В. Костенко мебошад. Maвcyф дар чавоб ба caфapaти Бухоро ба Pyc™ дар шли 1869 хайати caфapaтepa дар cоли 1870 бо дастнишондагии Генералгубернатори Тypкиcтaн фон Кауфман дар якчоягйбо cаpдapи caфоpaт полковник С. И. Hиcaвич, пaнчaфcap ва амалдорон бо дастаи мухофизатии 50 нафараи казакхо ба Бухоро омада буц. Дар acapи мазкур таъкид мешавад, ки ба Бухоро омадани оихо пеш аз хама бо ма^ади мустахкам гардонидани мyноcибaтxои дустона ва дар ин замина тархдодани робитахои нaвиcиёcй - тичоратии Генералгубернатори Туркистон бо амири Бухоро мебошад. Китоби мазкур харчанд мачмуи хотирахоро дар бораи рохи Тошканд, Самарканд ва Бухороро дар бар бигирад хам, дар он оиди бочпулии дохилйва берунй, мyиacибaтxaи дучонибаи тичоратии Pycия ва Бухоро маълумот гирифтан мумкинаст[5-10].
Сарчашмаи дигаре, ки дар хамин шакл ва мазмун эчодшуцааст, «Дар мехмонии амири Бухоро» (1887)-и В. В. Кpeстaвcкий мебошад. Униз паичуми октябри caли 1882 аз Тошканд борохбари cафapат княз Витген-Штейн, майор Пойтаков ва табиб Эрн барои мустахкам намуцани робитахои дучониба ба Бухоро омада буцанд. Номбурда низ оиди роххои тичорати дохилй, вазъи иктиcaдй-cиёcии минтака дар аcаpи хуц маълумотхо гирдовардааст.
Мувофики маълумоти муаллифи мазкур, гардиши галоши тичоратии хоричии аморати Бухоро ба 35- 40 млн. рубл баробар буцааст, ки он барои муайян намуцани раванди ин мyнacибaтxa далели пуркиммат ба xиcaб меравад[6-299].
Ба гурухи ceюми cаpчашмаxa, acapxae дохил мешаванд, ки муаллифони оихо зодаи Аврупои Fаpбймeбошанд,ба ин метавон А. Вамбери, Г. Вамбери, А. Бераро мигал овард..
Дар асари саёдатчйва агенти сиёсии Англия А. Вамбери «Сайёдат ба Осиёи Миёна» (1865) махсусан дар кисмати охирини он дар бораи муносибатдои тичорати дохилйва хоричии аморати Бухоро маълумоти нидояткиммат чой дорад. Ба монанди чадвали омории содироти аморати Бухоро ба ^уканд, Хева ва Русия дар дудуди солдои 40-50-умиасри XIX ва гайрахдМуаллиф таъкид менамояд, ки муносибатдои тичоратии аморати Бухоро дар давраи мазкур нисбат ба Англия бештар бо Русия тараккйкарда буд[2-362].
Герман Вамбери дар китоби дуюми худ бо номи «Таърихи Бухоро ва ё Трансоксания аз даврадои кадим то ин замон» (1873) оиди муносибатдои тичоратй дар давраи дукмронии ду амири Бухоро Насрулло (1825-1860) ва Музаффар (1860-1885) ибрози акида менамояд. Гуфтан ба мавридаст, ки дар ин китоб асосан ба таври кутод сухан дар боби муносибатдои тичоратии аморати Бухоро бо Русия меравад[3-152].
Дигар сарчашмае, ки дар омузиши муносибатдои тичоратй адамияти мудимро доро мебошад, ин дам бошад «Таърихи савдои умумичадонй» ном дошта (1876) ба калами А. Бера мансуб мебошад. Дар он маълумотдои кутоддар бораи содадои дунармандйва тичорат дар Бухоро сухан меравад.Аз он оид ба раванди муносибатдои тичоратии минтака дар солдои 70-уми асри XIX маълумот гирифтан мумкин аст[1-310].
Тавре, ки маълум гардид, дардарсе гуруди сарчашмадо оид ба муносибатдои тичорати дохилйва берунии аморати Бухоро маълумотдои пурарзиш чой доранд, ки омузиши он метавонад дар оянда барои густариши муносибатдои тичоратии минтака заминаи мудим фародам биёрад.
ПАЙНАВИШТ
1. Бера А. История всемирной торговли. - М.,1876 - 800с.
2. Вамбери А. Путешествие по Средней Азии. - СПб.,1865 - 221с.
3. Вамбери Г. История Бохары или Трансоксании с древнейших времен до настоящего. Т.2 - СПб. 1873-226с.
4. Дониш А. Наводир-ул-вакоеъ. - Душанбе, 1989 - 285с.
5. Костенко Л. В. Путешествие в Бухару. Русской миссии в 1870 г - СПб.,1872 - 185с.
6. Крестовский В. В. В гостях у эмира Бухарского. - СПб.,1887 - 228с.
7. Мирзо Сирочиддини Хдким. Тудафи ахли Бухоро. - Душанбе, 1992 - 268с.
8. Мейендорф Е. К. Путешествие из Оренбурга в Бухару. - М.,1975 - 180с.
9. Мирзо Салимбек ибни Радим. Таърихи Салимй// Собранные восточных рукописей Академии наук Узбекский ССР.
т.11 Под редакции Т. А, Урунбаев, Р. Чдлиловой. - Ташкент, 1987 - 449с.
10. Мирзо Ризокулихон. Сафоратномаи хоразмй// Собранные восточных рукописей Академии наук Узбекский ССР т.9 Под редакции Т. А, Урунбаев, Л. Эпифановой. - Ташкент 1971 - 578с.
11. Ханыков Н. В. Описание Бухарского ханство. - СПб.,1843 - 279с.
12. Хамза Камол, Саидов К. Маъхазшиносй. - Душанбе,2014 - 104с.
ОПИСАНИЕ ТОРГОВЫХ ОТНОШЕНИЙ БУХАРСКОГО ЭМИРАТА В ИСТОЧНИКАХ XIX - НАЧАЛЕ ХХ ВВ.
В данной статье речь идет об истории торговых отношений Бухарского эмирата в XIX -начале ХХ вв. По мнению автора при изучении торговых отношений региона исследователь сталкивается с тремя группами источников - местные, русские и западноевропейские авторы, каждый из которых выступает со своим намерением, точкой зрения и своими интересами. В источнике первой группы (Местные) речь идёт, в основном, о внутреннем торговом положении и торговых отношениях со странами Азии и Европы. Здесь важно то, что авторы использовали более сопоставительный метод. В источнике второй группы (Русские) использованы политические позиции своего государства; они раскрывали внутренние и внешние торговли Бухарского эмирата со странами Азии и непосредственно с Россией. В источнике третьей группы (Западноевропейские) внутренняя и внешняя торговля Бухары, особенно с Россией, предусматривается с политической позиции Англии.
Несмотря на всё это они являются бесценными источниками информации по исследованию упоминаемой темы.
Ключевые слова: источники, местные, русские, европейские, путешествия, торговый баланс, дипломаты, путешественники, агенты, регион.
DESCRIPTION OF TRADE RELATIONS OF BUKHARA EMIRATE IN THE SOURCES OF XIX AND THE BEGINNING OF XX CENTURY
The following article contains materials about the history of trade relations of Bukhara Emirate in the XIX and at the beginning of XX century.
According to the author's idea in exploring the trade relations of the region one shouldpay attention to the three different sources: native authors', Russian and West European authors 'work because they don t have the same idea and it would give chances to understand it more.
The source of the first group (Local) deals mainly with the internal trading situation and trade relations with the countries of Asia and Europe. It is important here that the authors used a more comparable method.
In the source of the second group (Russians) the political positions of their state are used; they revealed the internal and external trade of Bukhara emirate with the countries of Asia and directly with Russia.
In the source of the third group (Western European), Bukhara's internal and external trade, especially with Russia, is envisaged from the politicalposition of England.
Despite that they are the most important material which is connected to the following issue and considered more reliable ones.
Keywords: sources, native, Russian, European, way paper, trade, diplomats, tourists, spies, region.
Сведение об автор:
Ёров А.Ш. - докторант кафедры зарубежного регионоведения, факултета международных отношений Таджикского Национального Университета проспект Рудаки 17 тел. (+992) 918656041
About the autor:
Yorov А. SH. -Doctoral candidate of Department of Foreign area studies of the Faculty of International Relations, Tajik National University, Rudaki avenue, 17, Tel: (+992) 918656041.
ВАЗЪИ СОХДИ ЧОРВОДОРИИ ВИЛОЯТИ МУХТОРИ КУХДСТОНИ БАДАХШОН
Дар солхои 50-уми асри xx
Бадавлатова Р.Б.
Донишгощ давлатии омузгории Тоцикистон ба номи С. Айни
Вилояти Мухтори Кухистони Бадахшон яке аз минтакахои дурдасттарини Чумхурии Точикистон ба хисоб меравад. Шугли асосии ахолии ин вилоят аз солхои пеш кишоварзй буда, дар баробари он ахолй асосан ба чорводорй машгул мебошанд. Сохаи чорводории вилоят дар солхои 50-ум ба як катор пешравихо ноил гашта буд. АЗ тарафи давлат барои бомуваффакият ичро гардидани накшахои тараккиёти чорводорй барои колхозчиён микдори муайяни маблаг чудо мешуд, ки ин боиси хавасманд гардидани колхозчиён гардид. Хамаи ин тадбирхо имконият доданд, ки мехнаткашон даромади худро зиёд намоянд. Саршумори хайвоноти чамъиятй дар колхозхои вилоят сол то сол зиёд мешуд. Дар хама нохияхо барои бехтар намудани зоти хайвоноти махаллй кор бурда мешуд.
Соли 1952 колхозхои вилоят накшаи давлатии тараккиёти чорводории чамъиятиро бо муваффакият ба анчом расониданд. Масалан, дар вилоят асппарварй ба 91,6%, хайвони калони шохдор ба 100,3%, бузу гусфанд ба 87,6%,уштур ба 100,6% ва парвариши парранда ба 76% ичро гардид [1, В. 61]
Нишондихандаи хубро дар муддати 10 мохи охири соли 1952 оид ба ичрои накшаи давлатии парвариши асп колхозхои нохияи Рошткалъла ба даст оварданд, ки дар ин самт дар умум накша 122% ичро гардидааст [1, В. 61]. Дар дигар нохияхо аз кабили нохияи Бартанг накшаи парвариши асп 100% ва дар колхозхои нохияи Ванч ин накша ба 111% ичро гадидааст [ 1, В. 62].
Парвариши хайвони калони шохдор хам дар вилоят рушд ёфт. Аз чумла, колхозхои нохияи Шугнон накшаи давлатиро оид ба парвариши хайвони калони шохдор барзиёд ба 101% ичро намуданд.Дар колхозхои нохияи Рошткалъа накша ба 100,6% ва дар колхозхои нохияи Муршб ба 110,6% ичро гардид [1, В. 62]
Дар нохияи Муршби ВМКБ кутоспарварй чои асосиро ишшл менамуд. ^утос назар ба дигар чорвои калони шохдор хайвоноти камталаб мебошад ва ба шароити иклими баландкухе, ки дар он чо хурок нисбатан махдуд ва хаво хеле хунук аст, ба зиндагонй устувор ва зиёд шудан кобилият доранд. ^утосхо хайвони сергушт, сершир ва серпашм мебошанд. Муинаи зичи кутос дар хочагй ва саноат васеъ истифода бурда мешавад. Пашми кутосхоро хар сол тарошида, аз кутосбачахои 1-1,5 сола 1-1,2 килограмм ва аз кутосхои калонсол ба хисоби миёна то 3 килограмм пашм гирифта мешуд [2, с. 8]
Хамчун хайвоноти гуттй кутос харчи махсусро талаб накарда, алафхои табииро хурда зимистонро гузаронда, бахор ва тобистон бошад, фарбехии худро ба осонй баркарор мекунад. Вазни
