On the contribution of Women-Poetesses into a formation of Khujand literary centre in the XIX-th the beginning of the XX-th centuries Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

УДК 8Т1 ББК 83.3(0)5

БАРРАСИИХУСУСИЯТХОИ АШЪОРИ Xомидова Шамсия Мирзорустамовна,

БОНУВОНИ СУХАНВАРИ ХАВЗАИ докторанти (PhD) дДх ба номи акад.

АДАБИИХУЧАНДДАР АСРИXIXВА Б. Гафуров (Тоцикистон, Хуцанд) ИБТИДОИ САДАИ XX

О ВКЛАДЕ ЖЕНЩИН-ПОЭТЕСС В Хамидова Шамсия Мирзорустамовна,

ФОРМИРОВАНИЕ ЛИТЕРАТУРНОГО докторант (PhD) ХГУим. акад.

ЦЕНТРА ХУДЖАНДА В XIX - НА ЧАЛЕ Б.Гафурова (Таджикистан, Худжанд)

XX ВЕКА

ON THE CONTRIBUTION OF WOMEN- Khamidova Shamsiya Mirzorustamovna,

POETESSES INTO A FORMATION OF Doctoral student of the department of

KHUJAND LITERARY CENTRE IN THE classical literature under Khujand State

XIX-TH-THE BEGINNING OF THE XX-TH University named after academician B.

CENTURIES Gafurov (Tajikistan, Khujand)

Калидвожа^о: таърихи адабиёти тоцик дар асри XIX ва ибтидои асри XX, бонувони суханвар, уавзаи адабии Хуцанд, сабки уинди, газал, Камбархони Хуцанди, Бифазилати Хуцанди Дар мацола кушиш ба харц рафтааст, ки сауми бонувони суханвари уавзаи адабии Хуцанд дар инкишофи адабиёти нимаи дувуми асри нуздау то аввали асри бист мавриди пажууиш царор дода шавад. Таъкид гардидааст, ки дар ин давра дар Хуцанд дар умум 6 нафар шоира зиндаги ва эцод намудаанд, ки 3 нафарашон аз як хонавода буда, асосан дар шеваи мактаби пайравони Бедил ашъор сурудаанд. Хамчунин дар эцодиёти бонувони суханвари уавзаи адабии Хуцанд дар охири асри XIX ва ибтидои асри XX гароиш ба намояндагони сабци ироци чун Хофизи Шерозиву Абдурраумони Цомй ва гайрауо дида мешавад. Дар эцодиёти бонувони суханвар мавзуъуои шикоят аз тацдири мушкили зан, тавсифи аули меунат, танциди беадолатиуои замона, риёкории шайхон ва гайра бартари доранд. Баъзе аз шоирауои мазкур ба ду забон- тоцики ва турки шеър гуфтаанд.

Ключевые слова: история таджикской литературы, XIX - начало XX века, женщины -литераторы, литературный центр Худжанда, индийский стиль, газель, Камбархон Худжанди, Бифазилат Худжанди

Предпринята попытка определить вклад поэтесс литературного центра Худжанда в развитие литературы второй половины XIX - начала XX столетия. Отмечается, что в указанный период в Худжанде жили и творили шесть поэтесс, три из которых были представительницами одной фамилии и в основном следовали литературному стилю Бедиля. В творчестве женщин-поэтесс литературного центра Худжанда второй половины XIX - начала XX вв. встречаются также стихотворения, созданные в стиле древних поэтов - представителей иракского стиля, таких как Хафиз Ширази, Абдуррахман Джами и других. В творчестве поэтесс литературного центра

Худжанда рассматриваемого периода преобладают жалобы на тяжкую долю женщин, воспевание людей труда, критика власть предержащих, лицемерия шейхов и т.д. Некоторые из поэтесс были двуязычными и создавали стихи на таджикском и узбекском языках.

Key words: history of Tajik literature, the XlX-th- the beginning of the XX-th centuries, women-of-letters, literary centre of Khujand in the XIX-th - the beginning of the XX-th centuries, Indian style, gazel, Kambarhon Khujandi, Bifazilat Khujandi

The author makes en endeavour to determine the contribution of poetesses of Khujand literary centre into the development of the literature appertaining to the period of the XIX-th - the beginning of the XX-th centuries. It is underscored that in the pointed period there lived and created six poetesses three of whom were representatives of one family, they followed mainly Bedil's literary style. In their creation there occur also certain poems written in the style of ancient poets-representatives of Iranian style, such as Khofiz Shirozi, Abdurahmon Jomi and others. In the literary production of the women-of-letters there prevail complaints for a hard destiny of their sisters, chantings of the people of labour, criticism of the powers that be were sheikhs' hypocrisy and etc. Some of the poetesses were bilingual and created verses both in Tajik and Uzbek languages.

Хучанди бостонй яке аз шахрхои кадимтарини Осиёи Миёна ба шумор рафта, ба унвони яке аз марказхои муътабари илму адабиёт, фархангу хунар, ватани донишмандону сухансароёни сохибзавк, ки таърихи беш аз духазорсола дорад, эътироф гардидааст. Макоми таърихии ин шахри кухан ва чойгохи онро дар тамаддуни башарй дар нигоштахояшон муаллифони таърихномаву сафарнома, осори чугрофии кухан, аз чумла Ёкути Хдмавй, асари чугрофии «Худуд ул олам»-и муаллифаш номаълум, Атомалики Чувайнй, устод Садриддин Айнй, Абдулманнони Насриддин ба таври барчаста мукаррар намудаанд.

Дар баробари ин, фарзандони адабпарвару фархангдусти Хучанд Абумахмуди Хучандй, Махастй, Зиёуддини Хучандй, Шайх Камоли Хучандй, Файёзи Хучандй, Шайдо, Шухй, хофизи хушхон ва бастакори махбуби халк Содирхон Хофиз, шоир ва олим Хочй Юсуф, шоири маорифпарвар Тошхоча Асирии Хучандй ва имруз Фарзонаи Хучандй низ макому эътибори ин диёри кадимиро дар арсаи илму адабиёт хамчун зодгохи фархангу адабиёти бузург нишон додаанд.

Дар ин бора Президенти Ч,умхурии Точикистон Эмомалй Рахмон чунин зикр кардаанд: "Шухрату номи шахри Хучанд бештар тавассути фарзандони баруманд, олимону орифон ва суханварони мумтози он густариш ёфтааст. Муначчим ва риёзидони маъруф Абумахмуди Хучандй, табиби хозик Назируддини Хучандй, орифону суханварони мумтоз Умар ибни Хорун, Махастии Хучандй, Зиёуддини Порсй, Камоли Хучандй, инчунин даххо донишмандону фозилоне, ки фаъолияти илмиву адабии онхо берун аз марзи кишвар мавриди эътибору эхтироми ахли илму адаб карор гирифтаанд, шухрати ин шахри кадимаи точиконро дар аксои олам интишор додаанд" (3, 275).

Дар охирхои асри XIX ва ибтидои асри XX дар шахри Хучанд дар канори дигар шахрхои Фарорудон нуфузи суханварон низ бештар гардид, ки дар ин миён чойгохи бонувони суханварро метавон ба таври махсус таъкид намуд.

HaxycT KaHgu aK HyKTa 3apyp acT, kh nepoMyHH xaëT Ba э^оgнётн 60HyB0HH coxu63aBKH to^hk, a3 ^yM^a 3aH0HH cyxaHBapu Xy^aHg To^h Ycmoh,_ Эpгam&râ fflogueB, Maray6aH Mup30roHyc, A6gy™aHH0HH HacpugguH, MaB^yga ypyHOBa Ba MyxaKKHKOHH gurap acapy MaKO^axou ^ygoroHa 6a Ka^aM OBapgaaHg, kh ohxo a3 ^yM^a po^et 6a xaëTy $ato.maTH 6at3e a3 3aH0HH cyxaHcapou 30gau hh maxp hh3 6axc MeKyHaHg. flap TaxKHKOTH hh oahmoh acocaH MaH3apau Ky.mHH aga6uëTH xaB3au Xy^aHg a3 oro3 to u6Tug0H acpu XX, a3 ^yM^a xycycuaTxou amtopu 60HyB0HH cyxaHBap gap gaBpoHH MyxTa^u^u uhkheo^h aga6uëTH to^hk MaBpugu 6appacK Kapop rupu^TaacT. X,ap^aHg gap na^yxumoTH Ma3Kyp 6a Macta^au 60HyB0HH cyxaHBapoHH hh gaBpa hh3 TaBa^yx 30xup mygaacT, Ba^e gap 6emTapu ohxo TaHxo Macta^axou yMyMHH py3ropy ocop Ba Mepocu aga6uu 60HyB0HH cyxaH MaBpugu 6appacK Kapop goga mygaaHg. flap hh MaKO^a catH 6ap oh MemaBag, kh MyxuMTapuH Be^aruxou amtopu 60HyB0HH cyxaHBapu gaBpau Ma3Kyp Ba MaB3yro MyHgapu^au ocopu ohxo 6a pumTau TaxKHK Kamuga maBag, 3epo 6axcy 6appacuu xaB3au aga6uu Xy^aHg MyKappap Mec03ag, kh gap 6apo6apu cyxaHBapoHH gurap 60HyB0H hh3 gap TaKMH.™ ^aH6axou MyxTa^u^u aga6uëTH hh xaB3a caxMH xygpo ry30mTaaHg.

Ba TaBpu yMyMH, a3 pyu Mat^yMOTH capnamMaxo gap gaBpau MaBpugu TaxKHKH mo 6 - Ha^ap 60HyB0HH cyxaHBap py3rop 6a cap 6ypgaaHg. BexTapuH capnamMae, kh gap 6opau xaëT Ba $ato.maTH hh moupaxo Mat^yMOT Meguxag, amarra amtopu xygu ohxoct. A3 6appacuu э^оgнётн hh 3aH0HH cyxaHBap, muHocoK 60 MyxHTH 3hct, ^xoh6hhhh ohxo Mat^yM Merapgag, kh 60HyB0HH cyxaHBap acocaH cyHHaTxou xoch aga6uëTH nemHHpo ugoMa gogaaHg.

^Ke a3 60HyB0HH cyxaHBapu hh gaBpa K^aM6apx0HH Xy^aHgK Me6omag, kh gap MHëHaxoH acpu XIX py3rop 6a cap 6ypga, 60 Taxamycu Xy^aHgK amtopu xygpo 6a Ka^aM OBapgaacT. Bhho 6a Mat^yMOTH Эpгama.râ fflogueB "K^ouMaxoH-aa ^aM6apx0HH Xy^aHgK 68-co^ yMp guga, TaxMHHaH co^h TaBamygu y 6aHHH co^xoh 1810-1820 pocT Meoag. A3 hh Me6apoag, kh moupa gap 6aHHH co^xoh 1876-1880 Ba^OT KapgaacT. y a3 ry3apu HopmaH6eu Maxa^au Macnugu CaBpu Xy^aHg 6yga, TaMOMH xaëTH xygpo gap hh maxp ry3ap0HHgaacT. flap gacraaBuce, kh to 3aM0HH mo OMaga pacuga, 49-metpu moupa, kh a3 800- Mucpat u6opaT acT, ^oh gopag. Ohxo a3 ra3a^y MyxaMMacxou to^hkh Ba y36eKH u6opaT 6yga, a3 MaxopaTH 6a^aHgu hh moupau 3y.imc0HaHH gapaK MeguxaHg (7, 13).

Bhho 6a Mat^yMOTH ycTog A6gy^MaHH0HH HacpugguH ^aM6apx0HH Xy^aHgK 6a to^h6h^moh KyTy6u axKOM Ba aga6 HH3 Tagpuc MeKapg. flyxTapoHH y MyarrapxoH Ba Mya33aMx0H HH3 gap MaKTa6u Mogap Tap6uaT rupu^Ta, 6a 3a6oHxou to^hkh Ba TypKH amtop cypygaaHg (2, 447).

A3 MyTO^eau amtopu ^aM6apx0H 6a TaBpu 6ap^acTa Mat^yM Merapgag, kh y gap metp 6emTap a3 xycycuaTxou ca6KH 6egu^K naHpaBH MeKyHag. Bapou HaMyHa a3 aK ra3a^H moupa gy 6aHT 3HKp MemaBag:

Rymoda y^dau dunpo ôu^cmaM a3 HacuMU cyô%, IUyKyfima eymau drn^o ôa гynwaн ôo caôo My^mo^ TaHaM ôedamyy no^onM ôapaym Ky ôa Ky гaмmaм, Xy^Hdu oMu^e yacmaM uy ôynôyn ôo meo мy%moц (2,447).

ffleBau TapKu6c03H, gap mhco^h "Kymogu yKgau gra", "Hacu6u cy6x", "ryHnau gra" Ba ucTH^ogau Ka^HMau "MyxTO^" 6a cu^a™ pagu^u ra3a^ ohpo 6a ca6KH xuHgK Ha3gHK HaMygaacT.

Мудимтарин мавзуоти Кдмбархони Хучандиро шикоят аз замона, даёти вазнин, факириву нодорй ташкил медиданд.

Аз мутолиаи намунадои ашъори шоира ба таври барчаста дар навбати аввал маълум мешавад, ки y дар шароити вазнин, тандо ва гарибона умр ба сар бурдааст. Тавре таъкид гардид, дар дакикат шинохти рузгори ин бонуи суханвар тавассути намунадои ашъори y имконпазир аст, ки яке аз газалдои шоира дакикати ин амрро бозгуй мекунад:

Ба олам аз уама гамуо фироци бекасй мушкил, Зи фикри зиндагй ин цо фироци бекасй мушкил. Асири фурцати ёро, хафифу зору беморо, Ба уар гамуо гирифторо, фироци бекасй мушкил... Тагофул то ба кай созй ба озори мани мискин? Хабибо, маувашо,цоно, фироци бекасй мушкил...(2,450).

Такрори радифи ачоиби "фироки бекасй мушкил" дар ин газал шарди вокеии зиндагонии шоира ба шумор меравад. Чунон ки ба мо маълум аст, дар замони гузаш-та, кисми зиёди чабру ситами замона ба сари зандо карор мегирифт. Бинобар ин шоираи пешкадами замон аз гаму бедудукии зандо шиквадо карда, дунёро ба хонаи дасрат ва фитнадо монанд мекунад. Азбаски орзудои шоира дар ин замони тираву нобасомонй чомаи амал намепушиданд, вай гарки дарёи ноумедй мегашт.

Кдмбархони Хучандй яке аз донишмандони замони худ ба дисоб мерафт. У мисли худ шахсони "фозил ва арбоби маънй"-ро чустучу мекард, вале дарнаёфта бисёр андудгин мешуд.

Дар баробари зудури хусусиятдои сабки диндй дар миёни ашъори шоира газалдое низ ба чашм мерасанд, ки бо суннатдои хоси газалсароии кудамо ба калам омадаанд. Faзaли ошиконаи зерин тачассуми равшани ин хусусиятдои сабки шоирони пешинро ба хотир меоварад:

Тири нигоуи цонон карда маро нишона, Шуд синаам цароуат, худро кунам гарона. Гуфтам: "Расон ба васлат"рузе ба ацзу зорй, Гуфто: "Биё замоне дар суубатам шабона ". Гуфтам: "Шудам гуломат, ман садцаи каломат ", Гуфто: "Макунмаломат бо мардуми замона"...(7,15).

Ё ин ки дар дигар газал низ мо омезиши вежагидои сабки кадим ва унсурдои сабки диндиро ба мушодида мегирем, ки таркибдои "хоби гафлат", "нокаи шавк", "акба аз пеши корвон омадан" чанбадои наздик ба сабки диндиро нишон медиданд. Хар замон ояд ба гушам аз пайи цонон навид, То ба кай хобй ба гафлат? Номаат поёнрасид! Ноцаи шавцат ба цавлон овару тай кун тариц, Ацбауо дар пешироуат цумлаи корвонрасид...(2,448).

Кдмбархони Хучандй дар ашъори худ макоми меднат ва адли меднатро боло бурдааст, ки ин аз гуногунрангии мавзуоти шеъри вай дарак медидад. У адли чод ва нафароне, ки ба гайр аз хуру хоб дигар дунаре надоштанд, дайвон ном мебарад. Дар канори ин, шоира новобаста аз чабру гами рузгор дар дил орзудои зиёде мепарварид ва дар субдро бо умеду орзудои нав истикбол мекард:

То ба кай хобй ба гафлат, бехабар з-асрори субу, Xез, э гофил, нигар бо талъати дидори субу...

Mnnamu àapàu àunampo mo 6a mu Myu àaeo, rap mufio àopu maMaHHo, pae, my mae 6eMopu cy6y. XypàaHy xyfimaH muopu xyà MaKyH yaMuyH 6ayuM, Eom aKHyH, эû 6apoàap, hk ma6e 6eMopu cy6y... (7,16).

Hh aHgemau moupa x,aMOH x,HKMa™ manx Catgupo 6a xoTup MeoBapag, kh ^apMygaacr:

Xypy xo6y xamMy mayeam, maea6 acmy Mayny 3ynMam, XaHeoH xa6ap Haàopaà, 3U MayoHu oàaMUHm.

Ë hh kh ^a^ca^au ry3amTaHH yMp Ba ro^ra MoHgaHH hhcoh hh3 gap oh x,aMHyH «k pyKHH aHgemau ax^o^K mapx,y Ta^cupu xocae nango HaMygaacr: Bo àapeso, fiypcamu yMpu a3U3am myà manafi, 3û 6a eafinam Monàa aofiun, a3 ;apuHu Hoxanafi. Ty aгap oгay 3U acnu xun;amu xyà Memyàu, raeyape 6yàuw гammU, эû àam, ca^u xa3afi. Py3y ma6 àap xypàaHy xyfimaH myu yaMuyH 6ayuM, ffo66au Hafice Mamae, MUH6abà 6uxyp KaMmap anafi! (2, 449).

K^aM6apxoHH Xy^aHgK amtopampo TaBaccyTH Kop6aHguu caHtaTx,ou Tam6ex,, Ta™ex,, ucTuopa, khhoa, cyo^y ^aBo6 Ba ranpa My3aHAH rapgoHugaacT. 3a6oHH moupa cogaBy paBoH, Ba^e gopou MaoHHH 6a^aHg Me6omag:

Ee MaMonam nemu omu; cyy6amu aeèp manx, Ynfiamu HoàoHy àoHo, àycmoH 6ucëp manx. Eyn6ynu àoHo MaKyH yaMcyy6amu 3oeu xacuc, Komu Hym;u xymHaeopo uyH àayoHu Mop manx (2,447). Hh ^o "Ta.ixHH cyx,6aT", "goHouu 6y^6y^", "x,aMcyx,6araH 3or" Ba aMco^u hh a3 By^ygu caHtaTx,ou Tam6ex,, ucraopa Ba Ma^o3 gapaK Megux,aHg.

ffloupa gap gaBoMH x,aë™ xyg ^a6py curaM, Ba 6egograpux,ou manxy 3ox,ugoHpo 3uëg gugaacT. A3 hh py, x,aTTo BacuaraoMae x,aM HaBumTaacT, kh gapgy aHgyxu ypo 6a TaBpu 6ap^acra u^oga MeKyHag:

Ea py3u мapгaм, эû è'poH, Haco3eà Honaw afiaoH, Euëpeà 6ap6amy Mympu6, Haeo3eà ua^u xymunyoH... Ea гupàu mo6ymaM co3eà eapu6oH, 6erncoH pa;ce, ffapeey yacpamy aficyc Haeo co3eà àacmafimoH. Нaгyeà 3oyuàu xyà6uH, 6apou mab3uHM oh py3, EuxoHeà ocuumuckuh, fia;upy omu;upunàoH... (7, 17). flurap a3 6oHyBoHu cyxaHBapu hh gaBpa Mya33aMxoHH Xy^aHgK Me6omag, kh y gyxTapu K^M6apxoHH Xy^aHgK 6yga, co^u 1249 xu^pK (1833 Me^ogK) gap ry3apu HopmaH6eu Max,a.raah Mac^ugu CaBp 6a gyHë oMagaacT. X,aHy3 a3 ^bohh 6o ko6h^h«th 6a^aHgu xyg a3 gurap x,aMco.roHam ^aprç MeKapg. flap TamaKKy.™ ucTetgogu э^ogнam Mogapam K^aM6apxoHH Xy^aHgK Ba nagapam My.mo Mupcaug Ha^mu Myaccup ry3omTa-aHg. Ehho 6a MamyMora A6gy^MaHHoHH HacpugguH "nac a3 Kac6u u^My goHum, x,aM-pox, 6o maBx,apam gap max,px,ou CaMaprçaHgy H,H33ax ca^ap Kapga, to oxupu yMp gap x,aMoH ^o MoHgaacT. flap chhhh 84- co^aruam (atHe co^u 1917) gap H,H33ax Ba^oT KapgaacT (2, 451).

flap acapx,ou Mya33aMxoH umopa MepaBag, kh ^aëTH y gap rapu6H, 6o a3o6y paH^ Ba Ky.i$aTx,oH 3uëg cunapK mygaacT. ffloupau 6a raMy gapg rupu^Top myga a3 nop $ap3aH-

даш паси дамдигар чудо мешавад. Вафоти фарзандон, гамy андyд, гарибй ба салома-тии шоира бетаъсир намонданд. У дарди дилашро тавассути ашъораш иброз мекард. Ба рузи бекасй цуз гам гарибонро кй мепурсад? Ба гайр аз дард, уоли дардмандонро кй мепурсад? Зи васли дустон маурум, ватанвайрона маузунем, На волид, на валад, ин хонавайронро кй мепурсад? (2,451).

Муаззамхон ба монанди модараш Кдмбархон шоираи зуллисонайн буда, бо забондои точикй ва yзбекй ашъор сурудааст. Тавре таъкид гардид, шоира умри худро ба хорию зорй гузаронидааст. Дар охирдои умраш пиру бемадор ва фалач гардида, дар бистари марг садифадои вопасини ашъорашро таълиф кардааст, ки аз сурудаи зерин ин маънй ба таври барчаста дувайдост: Ман шудам дар уацри у, эй дустон, Бемадору бемадору бемадор. Хуфтаам дар бистари фурцат мудом, Дилфигору дилфигору дилфигор... (2, 451).

Муаззамхони Хучандй яке аз шоирадои барчастаи адди хеш ба шумор рафта, афкори пурбадо ва диссиёти нозуки худро дар шеър ба таври барчаста баён намудааст. Дар равнаки эчодиёти вай мутолеаи ашъори шоирони точик ва yзбек таъсири равшан гузоштааст. Аз шоирони yзбек бештар эчодиёти Алишер Навой ва Фузулиро кироат мекард. Х,атто ба як газали yзбекии Алишер Навой пайравй карда, газале эчод намудааст. Мадорати баланди шоираро ба назар гирифта, дамзамононаш Уро Зубунисои замони худ номидаанд (7, 30).

Ашъори Муаззамхон ба таври кофй омухта нашудааст. Адабиётшинос Э.Шодиев истинодан ба азбори хешовандони шоира таъкид кардааст, ки у ду девон тартиб дода будааст, яке ба форсй ва дигаре ба туркй. Аммо девони точикии шоира то доло дар дастрасй карор надорад. Аз ашъори бокимондаи у равшан дувайдост, ки бештар ба сабки кудамо шеърдои равон сурудааст.

Муаттархони Хучандй духтари Кдмбархони Хучандй ва ходари Муаззамахони Хучандй шоираи содибдунари дигари ин давра ба шумор меравад. Бино ба маълумоти хешовандонаш у 100-сол умр дида, аз ходараш Муаззамахон се -чор сол хурд будааст. Аз ин ру тахмин меравад, ки байни солдои 1835-1840 дар Хучанд таваллуд шудааст. Бино ба маълумоти Абдулманнони Насриддин "Муддате дар шадрдои дигари Мовароуннадр умр ба сар бурдааст. Солдои охири умраш дар Хучанд сипарй шуда ва дар зодгоди худ ба дор-ул-бако редлат кардааст (2, 453).

Ба таъкиди Эргашалй Шодиев "шеърдои Муаттархон мисли шеърдои Кдмбархон ва Муаззамахон аз дамду наъти анъанавй иборатанд. Аммо шеърдои Муаттархон дорои махсусияти хос буда аз ашъори модару ходар фарк мекунанд. Дар газалу мухаммасдои ^амбархони Хучандй ва Муаззамахон одангдои шикоят ва танкиди замон пуркувват мебошад. Муаттархони Хучандй ба чуз ин долатдо ба тасвири манзарадои табиат, фаслдои сол диккати махсус додааст" (7, 43).

Х,олати яъсу дирмони хешро бо истифодаи санъати нидо чунин баён доштаст: Худовандо, ба маъюсй диламро мубтало кардй, Ниуоли цоматам аз бори меунат уам, дуто кардй. Илоуо, нахли умрамро ба дардат ошно кардй, Дили оинаам зангору рангам каурабо кардй (2,453).

ffloupa gap ra3a^H gurap a3 $aKpy $0Ka Ba HHë3H xem mHKoaT KapgaacT. X,aTT0 metpxoH omHKOHaam HH3 a3 hh oxaHr opK HecTaHg. A3 hh py, y xaTTO 60 3aH0He, kh kh a3o6y paH^ Ba Ky^aTxou 3uëg gomTaHg, 6a HO^au ^0Hryg03H ohxo xaMcago 6yg: ffap uh гynмan HUMacmaM uyn acupoHu %Man Myymo% Hy ôynôyn nona dopaM, aMKpe3oH dap eamaH Myymo^ ffap uh aûèMu saMnapeap, uu yocun KapdaM aHdap ôap, Cado a3 KopeoH oMad, eyyyd aHdap Kafian Myymo^ ffap uh MaûdoHu ôedapMoH nauudaM hk гynu xandoH, Ea yonaM cynôynon yaûpony MaH dap uh uaMaH мyymoц (2,453). A3 hh cypygau BaH paBmaH xyBaHgocT, kh yHcypxou ca6KH xHHgK gap amtopu BaH guga MemaBaHg. Maca^aH, gap 6aHTH aBBa^ BO^au "ry^maH" 6a MatHHH gyHë ucTH^oga mygaacT. flap 6apo6apu hh, Mat^yM MemaBag, kh hh ra3a^po gap naHpaBHH aKe a3 ra3a^x0H Mogapu xyg 60 xaMHH pagu$ э^оg KapgaacT.

MyaTTapxoH gap metpu "flap moHH capguu 3hmhctoh" MaH3apaxou $ac.m 3hmhctohpo 6a TacBup Kamuga, 0Hp0 6a axBO^H Maumuu MapgyM xe^e ycTogoHa TacBup HaMygaacT:

ffunaM a3 capduu fiacnu 3UMUcmoH 3op MeHonad, Hafiac dap xyH dunu neuuda mymueop MeHonad. Eynym dap гapдuмy dap Hona мeгapдaд 3U KyycopaM, OanaK uyH duda ôapfiu apMpo xyHôop MeHonad... 3u Maxny^omy yaûeonom mo odaM fiuson Kapdand, XaMa a3 eayMU ôapfiy ^nau ôucèp Menonad... Oa^upon cad, dycad fiapèd ôapdacmand a3 ye3yM, Ha 3ap Monda, na 3ypy dap manaô ôucèp Menonad. flmuMon pam 3apdy, oyu 3apd a3 dun ôa rfm opand, Ea 3epu ocmona dudau xynôop Menonad... (2,454). "Ka^ac gap xyH", "gum nenuga, "xyH6op HO^ugaHH ^a^aK", "a3 xe3yM $apëg6ap-gacT mygaH" a3 ^yM^au TapKu6xoe xacraHg, kh 60 meBau naHpaBOHH Begra cypygaHH 0Hp0 6o3ryK MeKyHaHg. MyaTTapxoH aroHa naHOxroxpo gap O^apugrop Me6uHag. ^roHa ycT, kh Mexpy6oHy py3u6axm:

On payuMe, ku yaMeMa payMamaM napгoyu cyôy, On yaKUMe, ku yanoeam Mefia3oHd Kopu cyôy. On, ku fiammoy acm, Mufimoy dap KanuMU èdu ycm, Mepaconad xammu payMam ôun, ku a3 rfûôopu cyôy (2,455). A3 pagu^H ra3a^ xyBaHgocT, kh oh hh3 gap naHpaBH a3 ra3a^HëTH Begra э^оg mygaacT, 3epo 60 hh ko^ha Ba pagu$ gap geBOHH A6y^Mat0HH naHguH ra3a^ ^oh gopag.

3a6oHH amtopu MyaTTapxoH cogaBy paBOH, gumumuHy $acex 6yga, 6emTap gap ca6KH MyTaKaggHMHH э^оg mygaacT. Arap khcmh 3uëgu amtopu Mya33aMaxoHpo metpxoH y36eKuam TamKHj guxaHg, a3 ohh MyaTTapxoHpo metpxou to^hkh 6a By^yg OBapgaaHg. Arap Mya33aMax0H o^aMpo 3HHg0H, MOTaMcapo Tam6ex Kapga 6omag, MyaTTapxoH ohpo "MaHgoHH 6egapM0H yHBOH gogaacT: Mya33aMax0H:

ffayp uyn MomaMcapo, dap on Kace dunMod necm, Eap yaMa xan^on ôyead un xona 3undon, saM Maxyp. MyaTTapxoH:

ffap un Maûdonu ôedapMon, nauudaM hk гynu xandon,

Ба yолам сунбулон yайрону ман дар ин чаман мyyтоц (б, 335).

Муаттархон дарчанд зиндагии басе душворро паси сар карда бошад дам, аммо аз y мероси гаронбадое боки мондааст, ки ба таври куллй дануз чамъоварй нашудааст.

Бифазилати Хучандй аз бонувони дигари суханвари ин давра мебошад, ки соли 1862 дар шадри Хучанд дар оилаи Хайринисо шоира ба дунё омадааст. Бино ба маълумоти устод Абдулманнони Насриддин "модараш Хайруннисо табъи шеър дошт. Падари y ^орй Абдуллод аз фузалои Хучанд мадсуб мешуд" (2, 457).

Вакте дамагй панч сол дошт, модараш вафот кард, падараш низ бармадал аз олам рафта буд. Бинобар ин фарзанди яккаву ягонаи оила Бифазилат дучори даёти пуразоб гардид. Бино ба маълумоти баъзе сарчашмадо Хайринисо тахминан соли 1827 ба дунё омада, 38-40 сол умр дидааст. Зиндагии пурмашаккатеро паси сар карда, соли 1867 дар зодгоди худ вафот кард.

Бифазилат шеърнависиро бармадал огоз карда, баробари эчоди мисраъдои дилкаш, дар кашидадузии руйчову сузанидо мадорати хосае дошта, дар байни халк дамчун "Биотуни каламкаш" машдур будааст.

Бифазилати Хучандй шеърдояшро бо ду забон - точикй ва узбекй эчод кардааст. Бино ба маълумоти Эргашалй Шодиев " яке аз дастнависдое, ки ба калами Бифазилат мансуб аст "марсияи Бифазилат" ном дорад. Ин дастнавис аз 18- садифа иборат буда, 10-садифаи онро шеърдои худи шоира ва садифадои сониро шеърдои Радимбои Машраб дар бар мегирад. Дар натичаи паридани ранги дарфдо ва даридани порадои садифадои он хондани баъзе чойдо тамоман мушкил мебошад" (7, 55).

Шеърдои марсияи Бифазилати Хучандй сохти ачибе доранд. Ондо бо ду забон эчод шуда, мисраъдои аввал бо забони узбекй, дар миёни ондо бо забони точикй ва охири шеър боз дам бо забони узбекй таълиф шудаанд.

Шеърдои Бифазилати Хучандй дар мавзуъдои шиква аз замона, гарибиву бекасй, нодорй эчод шуда, шоира нолакунон дар хусуси заррае руйи даловатро надиданаш чунин менависад:

Xудовандо, чи бад кардам, асири дарду гам гаштам, Чи бад кардам, кафили ин yама цабру ситам гаштам. Хама умрам ба дарду гуссаю ранцу алам гаштам, Зи дасти бекасй аз зарраи хошок кам гаштам (8,12б).

Мутолиаи шеърдои дузнангези шоира собит месозад, ки Бифазилати Хучандй аз нобасомонидои замона азияти зиёде кашидааст. Солдои зиёд дарди бефарзандй аз тарафи дигар уро ранч медод. Дертар шоира содиби як духтар шудааст.

Бифазилат дарду аламдои худро бо шеъру суруд ифода мекард, аммо гуё калам низ дар тасвири кулфатдои y очизй мекашид:

Агар ман арзи уол грям забонам лол мегардад, Зи ауволам баён созам, цалам беуол мегардад. Зи ауволам уама халцон парешонуол мегардад, Зи сират ин тани фарсудаам помол мегардад (8,12б).

Бино ба маълумоти Эргашалй Шодиев "Дастнависи дуюми Бифазилат аз 100-садифа зиёдтар буда, асосан дар шакли баёз аст. Дар он дар катори шеърдои худи ин шоира, асардои Ямин, Мунирй, Нозук, Fиёcyддин ва гайрадо чой доранд. Шоира бар ин баёз низ шеърдои дузабонаи худро ворид кардааст.

Дар баёзи Бифазилат рубоидои хеле бисёр чой гирифтаанд, ки накши уро дар эчоди ин навъи шеърй бозгуй мекунанд:

ffuàaM, caHaMe Ky3a 6a àacm MeoHà, A3 àuàaHu y àun 6a yaeac MeoHà. ryfimaM: "CaHaMo, 6uàey Mapo hk 6yca?" Xanàuàa 6a eaM3a гyfim, ku "Kac MeoHà!" (8,127). flap KaTopu py6ouBy gy6aHTHx,o moupa «KnaHg 6ap$ux,o hh3 э^og KapgaacT. Bap^HH 3epuHH y 6a maKjiu MyBamma^ HaBHmTa mygaacT, kh arap capx,ap$x,ou oHpo ^ygo KyHeM, 6a aiH$6ou apa6K BAPOH x,ocui MemaBag:

Ea uamMoHu xyMoponyàaam, э Moy, гupufimopaм, Pyxam 6uhmo, ;uèMam KyH, aMou6 HoMae àopaM. OuàoHm MeKyHaM MoHpo, capam гapàaм, HaMeàoHï, Hгoн yapfie 3u yap Mucpab 6a xuàMam Myààao àopaM (7,58). MuëHH Mepocu aga6uH moupa Bu^a3HiaTH Xy^aHgK, kh 6a mo gacTpac acT, 6a ^y3 a3 6aë3x,o MaKTy6x,ou Ha3Muro HacpK hh3 MaB^ygaHg, kh ohx,o hh3 6o gy 3a6oH Tatiu^ mygaaHg, A3 ^yMia «Ke a3 MaKTy6oTH Ban nyHHH oro3 MemaBag:

"flyoro caioM a3 ^ohh6h gycTH KaMcyxaH 6a ^ohh6h oh gui6apu Ho3yK6agaH, 6a ^ohh6h Max,6y6u mupuHcyxaH, o$To6TaitaTy MymTapucoaT, 3e6oK,agy oxynamM, joiapyro cyH6yiMyH, Ka6KH xy^acTau ^ap^oMH , MaBiytu xy66u MHëHH, x,aMHyH capBH xhpomoh, ia6u ^yKKaro gaHgoHH Map^oH, «tHe 6aHoiau Mapx,aMaT Haguga, x,aiKaH 6aHgarHH myMopo gap rym Kapga x,acTaM..." (7, 58).

flurap a3 moupau hh ax,g fflapH$a6u6H O^H3H Xy^aHgK Me6omag, kh 6hho 6a KaBiu ycTog A6gyiMaHHoHH HacpugguH "A3 ^yMiau myapou Myxo^up acT, kh gap Apa6ucToHH CaygK py3rop 6a cap 6ypgaacT" (2, 458). flap 6opau 3HHgarâ Ba py3ropu moupa Myai-ih^h "ApMyroHH Ca66oK" nyHHH HaBHmTaacr: "O^H3 Taxaiiycu fflapH$a6u6H 6hhth floMyiiou Begui x,acTaHg, kh 3aB^au a^H^au floMyiio Hu3oMygguHH MapruioHH Ba Mogapu A6y6aKp MaxgyMH CugKH Me6omaHg. flap coiu 1319 xu^puu KaMapK namM 6a gyHë KymygaaHg. Hh 3ot 6ucëp 3aHH 6o6apaKa 6ygaHg, kh cox,H6au Ha6epaBy a6epax,ou 3uëge 6ygaaHg, 6ucëp coiex,aBy o6uga Ba 6ucëp gyxTapoHpo Tap6u«u gHHH Ba aga6ï gogaaHg. Ba x,ap ce 3a6oH -apa6ï, $opcK Ba TypKH metp ry^TaaHg" (1,179). A6gyiMaHHoHH HacpugguH gap khto6h "Ta3Kupau myapou Xy^aHg" 40-6aHT a3 amtopu fflapH$a6u6H oBapgaaHg, kh acocaH ohx,o a3 "ApMyroHH Ca66oK"-u fflaiïx A6gyiKogup KapoMaTyiioxu Ca66oK rupu^Ta mygaaHg. ^Ke a3 HaMyHax,ou amtopu y nyHHH oMaga: Aeeano, 6oào XyàoHm, a3 my po3ï, эû nucap, ffyeyMuH, 6omaà mafioamxoyu my xaûp-yn-6amap. CeeyMuH, yap yoMame àopu, paeo co3aà Xyào, Ma;caàam гapàaà yycynu 6oeu yMpam nypcaMap (2, 458). flap hh cypygau xem moupa 6a nucapu xyg Mypo^uaT Kapga, gap 6opau umTHëKH xyg a3 nagapy Mogap, rapu6K Ba Kyi^aTy paH^x,ou gugaam HaKi KapgaacT. A3 ca6a6u oh kh Me^HaTH TOKaT^apcou oh 3aMoHa moupapo TaMoMaH paH^ypy guirnuKacra rapgoHHga 6yg, y 6a $ap3aHgam Mery«g, kh Ty 6ap MaH Ha nucapK, 6aiKH nagap ac™, nyHKH moupa TaBpe ry^Ta oMag, gyp a3 nagapy Mogap gap rapu6K 3HHgaroHH MeKapg: ffap 3aMoHu eonuàaûH a36ac maeannyà èfimu, MaH HaMeeyHM mypo fiap3aHà, мeгyнм naàap. 3-o6u HaeMeàu Mamy pyu Mapo, payMe HaMo, A3 KapaM, moho, 6a uamMu MapyaMam cyHM H^ap (2, 459). ffletpx,ou moupa gap MaB3ytx,ou gypH a3 ëpy guëp, 6eKacK, HogopuBy rapu6K 6a KaiaM oMagaaHg. ffloupa gap «Ke a3 metp^o«m 6a gapro^H XygoBaHg myKpry3opK

карда, дама буду набуди дунёро аз У медонад. Шоира ба муносибати таваллуди набераи худ Абдулдодихон таърихе навишта, дар зимн оид ба ин набераи шоира бояд гуфт, ки у писари К^орй Фотед бинни Абдулатифи кукдндй, чияни Абубакр махдум мебошанд ва низ домод дам. Аммо дар аввали дол номашон Файзуллочон буда, сипас ба Абдулдодй маъруф шудаанд (4, 150):

Х,азор шукр ба даргоуи Холици якто, Ки аз хизонаи гайбй ато фиристод ба мо. Яке хуцистаписар, к-аз шарофати цадамаш, Зи гуссаву гаму андуу ёфтем рауо. Чй гуна шукри чунин зотро ба цо орем? Ки доимо дарилутфаш ба бандагонаш во...(2, 460). Дар мачмуъ, аз баррасии мавзуъ ва мундарича, инчунин сабки сухани бонувони суханвари Хучанд дар асрдои нуздад ва ибтидои бист бармеояд, ки дар ин давра асосан шаш нафар занони суханвар зиндагй ва эчод кардаанд. Дар миёни мероси адабии ондо асосан жанри газал накши мудим дошта, дигар навъдои шеърй, аз чумла рубой низ ба мушодида мерасад. Бо сабаби ривочи мактаби пайравони Бедил дар ин адд дар сурудадои ин бонувон дарчанд унсурдои ин мактаби шеърй ба назар мерасад, дамзамон кисмати дигари ашъори ондо дар сабки кудамо суруда шудааст. Дар эчодиёти бонувони суханвари охири асри XIX ва ибтидои асри ХХ-и давзаи адабии Хучанд мавзуи шикоят аз замон, махсусан аз душворидою машаккатдои зиндагй мавкеи махсусро ишгол мекунад.

Пайнавишт:

1. Армугони Саббоц. Гирдоварда Шайх Абдулцодири Кароматуллоуи Саббоц. Мадинаи мунаввара, 1410 у.ц. -С. 179.

2. Насриддин, А. Тазкираи шуарои Хуцанд / А. Насриддин.-Хуцанд: Ношир, 2015.- 510с.

3. Раумон, Э. Чеурауои мондагор./Э. Раумон. -Душанбе: Эр-граф, 2016.-С.275 - 278.

4. Тазкираи Сибоц. Баргаронандаи матн аз хати форсй ба кирилй Маъруф Отахонзода. Узбекистон: Фан, 2007.- С.149-152.

5. Усмон, Т. Бисту се адиба/ Т. Усмон. -Сталинобод, 1957.- 126с.

6. Урунова, М. Бонувони суханвари Хуцанд. Хваканта-Хуцанд. (Мацмуи мацолауо), мууаррири масъул Цуразода Цамшед/М. Урунова. -Хуцанд: Ношир, 2016.-С.327- 337.

7. Шодиев, Э. Шоирауои тоинцилоби Хуцанд/ Э. Шодиев. -Хуцанд: Ирфон, 1986. - 62 с.

8. Шодиев, Э. Тазкираи шоирони Хуцанд/Э. Шодиев.- Хуцанд: нашриёти давлатии ба номи Рауим Цалил, 1996. -151 с.

Reference Literature:

1. Sabbok's Present. Compiler: Shaikh Abdulkodiri. Karomatullokh Sabbok. - Medina, 1410hijra. - p. 179.

2. Nasriddin A. Anthology of KhujandPoets //A. Nasriddin. - Khujand: Publisher, 2015. - 510pp.

3. Rakhmon, E. Exhausted Faces // E. Rakhmon. - Dushanbe: Er-Graph, 2016. - pp. 275 - 278.

4. Sibok's Anthology. Transposition of the Text from Arabic Script into Cyrillic. Maruf Otahonzoda. - Uzbekistan: Science, 2007. - pp. 149 - 152.

5. Usmon T. Twenty three Women-Poetesses. - Stalinabad, 1957. - 126pp.

6. Urunova M. Women-Poetesses of Khujand. - Khavakanta-Khujand. Collection of articles // M. Urunova. - Khujand: Publisher, 2016. - pp. 327 - 337.

7. Shodiyev E. Pre-revolutionary Poetesses of Khujand.//E. Shodiyev. - Khujand: Cognition, 1986. - 62pp.

8. Shodiyev E. Anthology of Khujand Poets // E. Shodiyev. - Khujand: Rahim Jalil publishing-house, 1996. -151 pp.