CC BY
32
М. Хароботй
НИГОХ,Е МУХТАСАР БАР АВОМИЛИ ТАЪРИХИИ ШАКЛГИРИИ ЧУНБИШИ СУСИЁЛ-ДЕМУКРОСИИ ЭРОН ДАР АВОИЛИ КДРНИ ГУЗАШТА
Вожатойкалидй: Таърихинавини Эрон, пайдоишиах,зоби сиёсйдар Эрон, цунбишисотсиал-демократйдар Эрон, созмони марксисты! «Х^иммат», ^аракати Мирз о Кучакхон
Техрони давраи Пахдавй, даврони ав^и шукуфоии ин шахри байналмилалй буд. Бо 46 километри мураббаъ масох,ат (11 баробари давраи Фатх,алишох, ва дувуиим баробари давраи Носируддинпюх,), ки бо со\1орх,()и 1ЩТИСОДИЮ иртиботй ва сармоягузорих,ои саиоатй ш рех, хурд. Э^оди рох,и ох,ани саросарй, тацвияти оргонх,ои давлатй, пайдоиши артиш, бонкх,ою вазоратхоиах,ои чадид, эхдоси ду мехрар: шимолй-^аиубй ва шарцй-Еарбй, тасвиби цавонини баладия ва таъризи маобиру хиёбонх,о, донишгох,, бемористони иоисад тахтахобй, корхоиаи читсозй вадахдо бииои тоза. Барои сохти бархе Г)ипох,о тахриби бархе осор х,ам ofo3 шуд. Сохтмонх,ою мах,аллаи к;ади\1ии арк тацрибаи чуз иморати Гулистон* ва Шамсулимора** тахриб шудаид. Саигилач*** х,ам тахриб шуд, то парки шахр дар он махдуда сохта шавад. Ин х,ама барои он буд то дар поёни хукумати Ризошох, Техрон ба як шахри мух,нмми байналмилалй табдил шуда бошад.
Аммо як руйдоди и чти мои и мух,имм х,ам дар ин давра шакл гирифт. Хонаводаи салтанатй бо тарки хонах,ои худ дар маркази шахр, дар виллох,ои чадид дар шимоли шахр сокин шудаид ва ин сууд мучиби та^зияи иойтахт ба ду бахш-шимолу чануб шуд, ки заминай чудоии пятимой ва баъдх,о гусастагии сиёсии кишварро фарох,ам кард. Ин иттифок; дар давраи Мух,аммадризо I lax,,гянй тацвият шуд ва шох, амалан ба 1щоматгох,х,ои шимоли шахр (Ниёварон) нацли макон кард, аммо ба ин низ басанда накард.
[Мох, тарх,и домеи тавсиаи шах,рро дар як махдудаи 25-сола ва бо ба х,ошия рондани мах,аллоти цадим сомондех,й кард ва ба ин меандешид, ки шах,ре байналмилалй бо унвони Шах,истони Пахдавиро дар шимоли Тех,рон бино кунад.
Аммо цабл аз и и к, и poní х,амешагии силсилаи К,о'(ор ва ба рун кор омадану тасбити хукумати Пахдавй иттифокоти дигаре дар Эрон афтод, ки аз лих,ози таърихй аз ах,амияти бисере бархур-доранд. Баъд аз ба туи бастани Мадлис ва кудетои зиддимашрута дар Тех,рон, маркази машрута ба Табрез интикол меёбад. Дар чуиии шароитест, ки ипцилоГшёпи Русия, ва ба хусус инцилобиёни Моварои К,афкоз кумакх,ои бисере ба муборизаи циёмкунан-дагони Табрез мекунанд.
Онх,о илова бар ирсоли аслих,а ва мух,иммот х,атто ба сурати довталаб ба суфуфи шщилобиюн мепайванданд. Дар х,амин замой аст, ки акоиди сусиёлистй аз ду рох, - тах,силкардагони Фараиг рафта ва ба василаи коргароии мук, и ми ^афкоз вориди Эрон мешавад.
Солх,ои цабл аз ин модаро аввалин мух,о^ираги сиёсии рушан-фикрони эронй аз авохири царни XIX ofo3 шуда буд, ки ба шаклгирии чанд конуни фикрии берун аз марзх,ои Эрон дар манотице назири Тифлис, Бодкуба, Истонбул, К,ох,ира ва Калкат-та андомид. Дар даврони инцилоби машрутият дар авоили iyipnn ХХ-ум гурух,е аз эрониён '(их.яги тах,сили улуми дадид ба Уруио му^о^ират карданд, ки бунёнгузории Кумитаи мшпон**** дар Берлин ва интишори чанд мадалла ва рузнома дастовардх,ои арзишманди онх,о буд. Мутолиаи осори андешамандони чаигарои уруиой тавассути донишдуёни мук, и ми Уруио боиси ошноии эшон бо мафох,име чун демокросй, иорлумон ва цудрати махдуди х,окимон шуд. Баъд аз баргашти ин афрод ба Эрон гурух,х,ои бисёре бо бах,рагирй аз андешах,ои сусиёл-демократи уруиой дар Эрон шакл шрифта ва рох,ро барон шаклгирии табакоти чадиди идгимой х,амвор гардонд. Ин андешамандон ва озодихох,он таи даврони ицомати худ дар Уруио нацши арзандае дар сайри тах,аввули андешаи сиёсиву идтимоии Эрон ифо карданд. Онх,о мабох,исе монанди хукумати цонун, ислох,оти тададдуд ва навсозии кишвар ва озодию демокросиро барон нахустин бор дар Эрон матрах, карданд.
«Он чй аз даврони машрута дар Эрон матрах, шуд ва мухолифону мувофиконе ёфт ва х,амрох, бо идех,ои инцилоби Фаронса ба Эрон омад, идеи озодии баён ва озодии изх,ори андеша буд. Ин амр мувофикону мухолифони худро ёфт» (10).
Дар авохири давраи К,о^ор касоне монанди Охундзода ва пас аз он Мирзо Окохони Кирмонй ба адабиёти кух,ани Эрон ва шеваи пешиниёи дар маддох,й ва ситоишгарй тохтаид ва бо навиштани намоишномах,о ва баёниях,о ба иацди адабиёти гузаштаи Эрон иардохтанд. «Ин тафаккур бо шиддати бештаре дар тафаккури шоироне чун Адибулмамолики Фарох,онй, Сайид Ашрафуддини Гелонй, Эрач Мирзо, Алй Акбари Дех,худо, Орифи К.азвинй, Фаррухии Яздй, Маликушшуаро Бах,ор, Абулкосими Лохутй ва Мирзода Ишцй, ки мебоист оионро иешгомони ашъори сиёсии Эрон донист, шакл гирифт ва масоили сиёсию пятимой аз мух,имтарин мавзуоти шеъри давраи машрута ва яке аз авомили дарунй дар шаклгирии иах,зати машрута шуд» (12, 3).
Дар миёни ин афрод Мирзода Ишк,й амицан ба хунар вобаста буд ва фаъолиятх,ои фарх,ангии гуиогунро ба ан^ом расонд. «Пас аз дидори бозмоидаи бинох,ои ахди Сосоииёи дар рох,и сафар аз Багдод ба Мавсил дар сафар ба Туркия дар соли 1915 оперой «Растохези шахриёрон дар вайронах,ои Мадоин»-ро тасииф кард. Ин манзума нахустин намоишиомаи маизум (оперо) аст, ки дар забони форсй суруда шуда ва ба намоиш даромадааст» (5, 12).
Яке дигар аз афроде, ки наметавон ба осонй аз номи у гузашт, шахсе ба номи Толибуф аст. Осори мутааддиде, ки эшон таълиф кардааст, дар Истонбул ё Тифлис чоп ва дар Эрон пахш шуд ва барояш шухрати зиёде ба армугон овард. Толибуф, дар х,ак,икД1, яке аз бониёни насри форсии сода аст. Сафири вацти рус дар Эрон дар х,амон замой гузорнше ба давлати матбун худ фиристод, ки дар он ба интихоби Толибуф ба намояндагй дар аввалин Маклисп Шурой Миллй тавассути мардуми Табрез ишора шудааст. Робитаи шщилобиюи, ба вижа дар Гелои ва Озарбой^он бо кумитах,ои К,афцозро бояд амре мусаллам донист. Бисёре аз шабномах,ое, ки дар ин 40 пахш мешаванд ва парчамх,ое, ки бо аломати адолат, хуррият, мусовот аст, дар матбааи ипцилоГши Вотум чоп мегардад. Вукалои Табрез аз рох,и К,афкоз ба Тех,рон эъзом шуданд ва х,ама бо намояндагонн афродп мутаравднп мусалмои бярхурд карданд. Байнп мунтахабпн аз Озарбой^оп
— И8~ НОМАИ донишгох
як нависандаи мусалмони либерол вудуд дорад (манзур Толибов аст - М.Х.), ки Тамурхон Шуро - пойтахти Догастонро ватани дувуми худ сохтааст. Чунонки бояд мунтазир буд, дар натирай ин равобити иаздик як иддаи мубаллишни сиёсии мусалмони озмуда аз К,афкоз ба ^ониби Эрон рях,сииор гардиданд» (11,573).
Аз тарафи дигар ду неруи империалистии он рузгор, яъне Бритонияи Кабир ва имиеротурии тезории Русия пас аз касбу ахзи имтиёзоти гуногун бар асоси царордоди 1907 тавонистанд сарзамини Эронро ба сурати як мустаъмараи гайрирасмй байни худ дароваранд. Дар царордоди 1915 густариши доманаи иуфузи ин к,удря1 х,о афзоиш меёбад. «Бо тасбити ин царордодх,о сарзамини Эрон ба сурати як мустаъмараи пурдаромад ва судманд барои ду кудряш имиериалистй даромад. Баробари ин царордодх,о Эрон ба ду минтаь;аи нуфуз ва як минтацаи бетараф тацсим шуд» (9,9).
Ицдомоте, ки барои тацвияти саиоеи миллй ва таъсиси корхонадоти ^адид дар Эрон маъмул мегардад, дар мукобили рацобати колотой хоридй наметавонад натопчи мусбате ба бор оварад. Корхонадоти саиоеи ресандагй ва бофандагй дар Тех,рон, корхонадоти ь^андсозй дар Сорй, корхонадоти саиоеи булур ва чинй дар Тех,рон, К,ум ва Исфах,он ва саиоеи кучактари зубифилизот ва рехтагарй дар шах,рх,ои бузурги Эрон пас аз муддати кук)х,с аз кор меафтанд.
Чунбиши суснёл-демокросин инцилобй дар вазъи нобасомони 1щтисодй, сиёсй ва идтимоии он давра шакл мегирад. Ба х,я\шп иллат аст, ки на фацаг рушанфикроии мутараццй ва рух,ониюнн мубориз ма^бур бо тарки ватан ва интишори матбуоти худ дар хорид аз кишвар мешаванд. («Ахтар» дар Туркия, «Х,абл-ул-матии» дар Х,инд, «Парвариш ва сурайё» дар Миср, «К/шуи» дар Ингилистои, «Урват-ул-вусцо» дар Фароиса ва кайра), балки х,я !ороп х,я !ор коргару рустой, ки аз тях,ияи иони рузонаи худ дар \1сх,япи худ оЦрз мешудаид, ба кишварх,ои х,амсоя, ба вижа Русияи тезорй руй меовардаид.
Дар уктубри 1911 ип1илисих,о перух,ои мусаллах,и худро дар навох,ии ^ануби Эрон пиёда мекунанд. Дар шимоли кишвар низ псрух,ои Русияи тезорй вориди хоки Эрон мешаванд. Х,амзамон Мадлис баста мешавад ва андуманх,о, рузномах,ои демократик таътил ва ё тавциф мегарданд.
Пас аз шикасти ИпцилоГш машрутият х,изби ленинй дар конфаронси шашуми худ дар ш.Прага (жонвияи 1912 баробар бо дай vi ох, и 1280) садои худро ба аломати х,амдардй бо мардуми Эрон ва эътироз ба та^овузоти дувалиимпериалистй баланд кард. Дар цатъномаи махсуси ин конфаронс дар бораи Эрон чунин омадааст: «Х.изби сусиёл-демократи коргарии Русия алайх,и сиёсати рох,занонаи дору дастаи тезорй, ки таслим ба ихтиноци озодии халци Эрон гирифта ва аз х,еч амали вах,шиёна ва нафратангезе дарег надорад, эътироз мекунад. Конфаронс таъйид мекунад, ки иттих,оди давлати Русия бо давлати Ингилистон, ки аз х,ар навъ х,имояти либеролх,ои рус бархурдор аст, iyiíu аз х,ар чиз ал а их, и чунбиши инцилобии демокросии осиёй аст ва ин иттих,од давлати либероли Ингилистонро шарики вах,шигарии хунини тезоризм мекунад. Конфаронс х,амдардии комили худро нисбат ба муборизаи хал к, и Эрон, ба вижа муборизаи х,изби сусиёл-демокрот, ки дар мубориза ба зургуёни тезорй ин к,адар шах,ид додаст, эълом мекунад» (6, 434).
Огози фаъолияти гурух,х,ои чаи дар Эрон х,амзамон бо рахнаи тафаккуроти I ар Г) ба Эрон бо шуруй нах,азати машрутият дар асри К/^ория аст. Дар авохири даврони К,о^ор баъд аз чангх,ои Эрону Рус ба далели авзои нобасомони ицтисодй ва ниёз ба коргарон дар истихро^и нафти К,афкоз эрониёни зиёде ба Русия мух,о^ират карданд ва дар он ч<> машгул ба кор шуданд.
«Бар асари афзоиши вуруди колотой хорной ба Эрон бисёре аз корхона^от ма^бур ба таътилй шуданд. Коргарони бекори корхона^оти басташуда бо дехдонони варшикаста ба х,ам омехтанд. Дах,х,о х,азор аз ин бекорон барои рах,оию на^от аз марг ва гуруснагии х,амасола ба Русия, павох,ии ^афкоз ва моварои дарёи Хазар мух,о^ират мекарданд». (3, 14).
Ах,мади Касравй дар ин бора менависад: «Танх,о дар мах,аллаи Собунчй ва Болохонии Боку худуди дах, х,азор эронй кор мекарданд» (4, 194).
Таи солх,ои 1891 то 1904танх,о барои касоне, ки аз Озарбой^он ба Русия рафтанд,беш аз 300 х,азор ^авози сафар тавассути макомоти давлати Русия содир шудааст.
«Мух,оцмра г ба Осиёи Миёна аз ин х,ам ба маротиб афзунтар буд. Бигзарем аз ин ки теъдоди бешуморе афроду мардуми зах,маткаш, ки дар чусгучуи нону маош буданд ва бидуни чавози
— 120 -С. НОМАИ донишгох >
сафар аз марзх,ои васеъ ва бедару пайкари ду х,азор километрии Эрон бо Русия убур мекарданд» (2,25).
«Вуцуи инцилоби 1905 дар Русия тавассути сусиёл-демократх,о, ки бо шиорх,ои зулмситезиву зиддиистибдодй ва х,авохох,иву бех,будиталабии вазъи маишатии коргарону дех,конон ва дигар табацоти мардум х,амрох, буд, эрониёни муцими К,афцозро дар канори онон царордод» (1,19-43).
Ин афрод, ки дар маодини нафти Боку ва марокизи санъатии дигари ин минта^а ба кор иштигол доштанд, як ^омеаи коргарии iyiisñ, ки то он замой дар Эрон собирай таърихй надоштаро ба вучуд оварданд. Дар соли 1905 созмони марксистии «Х,иммат» дар шах,ри Боку таъсис шуд. Ин гурух,ест, ки номи «И^тимоиюн-омиюн»-ро барон дарки бех,тари мардум аз ах,дофи сусиёл-демократи гурух,и ёдшуда бармеангезад.
Бахше аз ин мух,очирон бо ширкат дар чуибиши коргарй ва эътисоботу тазоху роти хиёбонии коргарй дар авоили цари и XX-ум, ки ба таври р^зафзуне дар Моварои К,афкоз рух медод ва тах,ти таъсири таблиготи созмони «Х,иммат» вобаста ба х,изби сусиёл-демократи Русия ба марксизм руй оварданд ва дар Чунбишх,ои сиёсй дар К,афк;оз ва х,амчунин манотици шимолии Эрон фаъолона ширкат карданд. Идуулужии ин созмонх,о тах,ти таъсири х,изби сусиёл-демокротии коргарии Русия (болшевикх,о) шакл гирифт ва ин яке аз вижагих,ои рушди нах,зати коргарй дар кишвари Эрон аст.
Дар авохири давраи К,о^ор нах,затх,ои рах,оибахш дар нукоти мухталифи кишвар ба ав^и худ мерасад. Дар Табрез нах,зати Хиёбонй ва баъд к, и с ми Лохутй ба вуцуъ меиайвандад.
«Аз асноди мав^уд (номах,ое, ки баъдх,о сусиёл-демократх,ои Табрез ба Каутский ва Плехонуф навиштанд, хотироти Х,айдархон, Наримонуф ва Faiípa) чунин бармеояд, ки дар солх,ои 1905 ва 1906 созмонх,о, х,авзах,о ва гурухдои сусиёл - демокросй, ки худ ба худ, ин ч<жу он 40 ба ибтикори шщилобиюн ва машрутахох,он ба вучуд меомаданд, аглаб х,атто аз вучуди х,амдигар иттилоъ надоштанд (8,23).
Бо ин вучуд фикри суннатии мазх,абй ба фарх,анги омма дар он солх,о тасаллут дошт, зиндагй дар рустох,о ва inax,px,on кучаки Эрон фарци чандоне бо х,ам надоштанд. Тамос миёни бахшх,ои мухталифи кишвар андак ва чй басо номумкин буд. Мусофират
ба бисере аз нукоти мамлакат ба хотири адами вучуди ро%х,ои амн ва х,амвор номумкин буд. Системаи телеграф ба чанд шах,ри бузург маъдуд мешуд. Бо меъёрх,ои имрузизиндагй дар шах,рх,о ва руск)х,ои кишвар тоцагфарсо ва ибтидой буд. Бесаводй ва хурофот умумият дошт.
Пас аз инцилоби уктубири соли 1917 дар Русия сарбозоии рус шимоли Эроиро тахлия мекуиаид. Мирзо Кучакхои дар 4 жуйини 1920 пас аз чангхри бисёр вориди ш. Рашт шуд. Ва ба кумаки аносири инцилобии дигар, моиаиди Хайдар Амууцлй, Иброхрмзода, Сайид Ч,аъфари Пешаварй, Эх,соиуллохон вадигарондарГелои хукумати Чумхурии Шуравии Эронро эълом кард.
Дар ин шароит дар канори р^зномаи «Ч,ангал» р^зномаи «Инцилоби сурх» органи коммунистх,о низ нашр ёфт. Мирзо Кучакхои зимни паёме, ки ба Ленин фиристод, аз тарафи мардуми Эрон барои у дуруд фиристод. Дар цисма ге аз ин паём омадааст: «Х,ангоме, ки цушуни фотех,и коргарон ва дах,оцини Русия душманоиро шикает дода, музаффарона ба цалби Лах,истои пеш мераванд ва неруи сармоядории иигилис дар баробари даста^отн муттахрдаи Эрон ва Рус я к, и Г) менишинанд, бисёр мутаассифам, ки аз кор канорагирй карда, матлаберо мутазаккир мешавам, ки малоловар аст. Лекин аз зикраш худдорй наметавон намуд, чароки х,ама дар Эрон воцеъ шудааст. Пеш аз вуруди артиши сурх ба Анзалй ману х,амкоронам дар чангалх,ои Гелон ба зидди мазолими иигилис ва давлати сармоядории Эрон ме^ангидем ва танх,о цудраги воцей ва зисилох, мо будем, ки тавоиистем мофавци тасаввур ба номи озодии Эрон парчами сурхро барафрозем ва ба тамоми чах,он орзуи озод шуданамонро аз куюди сармоядорй эълон кунем... Прупогондах,ои иштирокй дар Эрон амалан таъсироти суъ мебахшад, зеро прупогондчих,о аз шииосоии тамоюлоти миллати Эрон о^изаид. Ман ба намояндагони шумо дар мавцеашон гуфтам, ки миллати Эрон х,озир нест, барномаю равиши болшевисмро цабул кунад, зеро ин кори амалй нест ва миллатро ба тарафи душман савк, медих,ад. Намояндагони Шумо бо ман х,амацида шуда, аз сиёсати ман пайравй карданд, зеро ташхис доданд, ки фацат бо иттихози ин сиёсат аст, ки метавонад моро ба вусул ба мацосидамон дар Illaprç комёб созад ва низ бо таьциби х,амин сиёсат, ки тамоюли Инглнстон аз [Парк, дур вануфузи шох, мах,в мешавад» (4).
Аз замони к,ис\ш ^ангал ба баъд ва иттифокоти дигаре, ки дар 1 (о моя и Эрон ба вуцуъ пайваст, тафаккури морксистй дар байни рушанфикрони Эрон х,ар чи бештар нуфуз кард ва баъдх,о таъсироти фарх,аигии зиёде бар^о гузошт. Аз fi ах, с пиромуни инкишофи 1щтисодй ва вижагих,ои габакоги дар х,оли мубориза дар Эрон метавон ба ин чамъбаст расид, ки тамоюли габакогй дар Эрон х,ану s ба фарсом нарасида буд. Аз х,амин руст, ки аксарияти ах,зоби сиёсй сиришти иомуайяи дораид. Дар воцеъ, ду урдуи мухолиф ру дар руи якдигар истодааид: урдуи замиидороии феодол, ки рух,опия1 ва буржуазии даллол ва рибохор бо он муттахрд аст ва урдуи коргорону дех,копоп, ки мавриди х,имояти саиъатгароии фацир аст. Дигар к,ипфх,о доимаи байни инцилобу зидди ипцилоГ) дар х,оли навасон х,астаид. Аксарияти ах,зоби Эрон ё барномаи мудавване надоранд ва ё агар чунин барномае х,ам дошта бошанд, маъмулан тарчумае аз бариомах,ои мутанозирест, ки дар Урупо аст, ки ба авзову ах,воли Эрон интибоц до да шудааст. Дар ин замон ах,зоби сиёсй ба суръат э^од ва ноиадид мешуданд. Маъмулан дар рангами интихоботи Ма^лис ва тармими кобииа теъдоди касире х,изб бо бариомах,ои гуиогуи ба вучуд меомаданд ва пас аз ба даст овардани чанд курени Ма^лис ва ё вузарой дар кобинах,ои давлат ё дар устондорих,о ба суръати корое худро аз даст медих,аидва ё тавассути х,амон поягузоронашои мах,ву нобуд мешуданд. Дар ин миён усул ва ацоид кучактарин нацше дартадовуми кори ташкилот ва х,избй надоштаид.
Тавзе^от
*Кохи Гулистон - ма цмрае аз бинох1ост, ки дар майдони Арки Техрон воцеъ аст. Бииох,ои ин кох дар замощои мухталиф сохта шудаанд. Номи он аз толори Гулистон воцеъ дар иморати хуруцй гирифта шудааст. Сохтмони мацмра дар замони шох, Та^моспи Аввал 0F03 ёфта, дар давраи К,оцория густариши фаровоне ёфт ва мах,алли сукунатишох;они цоцор буд. Дар замониПа^лавй цщати маросимираейва мах,аллиистщоматируасои цумх,урва мех,монони вижаихорщй истиифода мешуд. Иттифощоиму^имме аз таърихи муосири Эрон дар инма цмра ба вук$ъ пайвастааст. Дар х,олих,озир ба сурати музей мавриди истифода царор дорад.
**Шамсулимора ё Б иной хуршед - яке аз бино^ои таърихии Тех,ронмарбут ба давраи К,оцор аст. Шамсулимора аз шохистарин бино^ои Кохи Гулистон аст.Эхдоси ин сохтмон дар соли 1282 х,.к,.
ба дастури Hосируддиишох, шуруъ ва таи д усол б а мубоширати Дусталихон Низомудцавла ба итмом расид. Далели шохис будани ониртифоъ, тазйинотва тарро^ииин биност. Сабкиинбино таркибй аз меъмории сунна тин эронй ва меъмории гарбй аст.Карими Пирниё сабкиин биноро сабки те^ронйномидааст.
****Кумитаи миллюн - бо ташаббуси Дасан Тацизода дар худуди соли 1915 дар Берлин ташкилшудва х,адафи он мубориза бо русуингилис буд. Аъзоиинкумита иборатбудандаз: Сайид^асани Тацизода, Мух,аммади К,азвиий в а дигарон. Кумита бо кумаки давлати Олмоннашрияи «Кова»- родар онкишвар таъсисдод.
***Сангилац - яке аз мах,аллах,ои цадимии шах,ри Техрон аст. Ин мах,алла дар самти цанубии 6ofii шах,р, хиёбони Бщиштй то бозориК,ивомудцавла ва аз гарб то хиёбониВахдатиисломйва «30 тир» ва аз шарц то хиёбони Хайём имтидод доштааст. Tea три Сангилац аз цадимтарин театр^ои Эрон буда то х,ол амал мекунад.Бархе номи Сангилацро дигаргуншудаи «Санги рух» донистаанд. Рух ба маънои ради фаст ва истило^и санги рух марбут ба тацсими об бо иорае сайг будааст.
ПАЙНАВИШТ
1.Ах,мадй, Х,амид Х,одй Калобй.^араёншиносии чап дар Эрон./ Мадаллаи фалсафа ва калом ва ирфон.Бах,ори1371
2.Дониш, Тацй.Пайдоиши х,изби коммунисти Эрон.Тардумаи Родниё.- Техрон, 1360
3.Иванов В. Таърихи навини Эрон.- Тех,рон, 1980
4.Касравй, Ах,мад.Таърихи машрута дар Эрон.- ТехронАмири Кабир,1357
5.К,оид,Мух,аммад. Ишк;п:симои надиби як оноршист.Чопи дувум.-Техрон: Tapx.ii нав, 1380
6.Ленин В.И.Осор.^илди 17.- Техрон, бидуни соли нашр
7.Номаи Мирзо Кучакхон ба Ленин/ Иттилоот,озар,1383
8.Orox.fi, Абдулх,усайн.Таърихи ах,зоб дар Эрон.- Техрон, бидуни соли нашр
9.Расул, Мехрубон.Г$шах,ое аз таърихи муосири Эрон.- Техрон: Уторид,1361
10. Суруш, Абдулкарим./Рузномаи «Офтоб»,шумораи 25, урдибих,ишт 82
П.Табарй, Эх,сон.Бархе баррасихр дар бораи дах,онбиних,о ва дунбишх,ои пдтимой дар Эрон.- Бознашр дар сойти tabari.bloqsky.com
— 124 - НОМАИ ДОНИШГОХ
12.Хотами, Ах,мад. Мазомини сиёсй ва пятимой дар шеъри машрута.Сойти Муассисаи мутолиоти таърихи муосири Эрон, www.iichs.orq
О некоторых исторических факторах формирования социал-демократического движения в Иране в начале прошлого века
Мехёр Хароботи
Ключевые слова: новейшая история Ирана, возникновение политических партий в Иране, социал- демократическое движение в Иране, маркисистская организация «Химмат», движение Мирзо Кучакхона
В статье анализируются исторические предпосылки возникновения социал-демократического движения, в частности, организаций марксистского толка в Иране началаXXстолетия. Автор особое внимание уделяет проблемам распространения левых идей среди иранских рабочих мигрантов в Закавказье, влияния российских социал-демократических организаций, особенно левого направления, на формирование левого движения в Иране, деятельности иранских революционеров, в частности, движения Мирзо Кучакхона
On some Historic Factors of the Formation of Social-Democratic
Movement in Iran at the Beginning of the Last Century
Mekhyor Kharoboti
Key words: the newest history of Iran, a rise of political parties in Iran, "Khimmat" Marxist organization, Mirzo Kuchakhon's movement
The article analyzes the historical prerequisites of the rise of social-democratic movement, in particular, of the organization of Marxist tendencies in Iran at the beginning of theXX-th century. Special attention is paid to the dissemination of left ideas among the Iranian migrant-laborers in the Transcaucasus, to the sway of Russian social-democratic, especially of the left trend organizations upon the left movement in Iran, to the activities of Iranian revolutionaries, in particular, Mirzo Kuchakhon's movement inclusive.
