Научная статья на тему 'ҚЎҚОН ҚОҒОЗЛАРИ'

ҚЎҚОН ҚОҒОЗЛАРИ Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
264
50
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Oriental Art and Culture
Область наук
Ключевые слова
Қоғоз / султоний / ипак / нимканоп / пахта / шойи / тола / ранг хаттот / ширвеш / чий / увада / халпа / Paper / sultan / silk / nimkanop / cotton / silk / fiber / color calligraphy / shirvesh / chiy / uvada / halpa

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Йўлдашева Махфуза Рафиқжон Қизи

Инсоният тараққиётидаги буюк кашфиётлардан бири бўлган қоғоз тарихи ҳақида, у ҳақида олимлар фикрлари, берилган тарифлар, Қўқон қоғозининг ашёлари, тайёрланиш босқичлари, мумтоз қоғоз турларини тиклаш йўлида Республикамизда олиб борилаётган ишлар, Камолиддин Беҳзод номидаги Миллий рассомлик ва дизайн институтининг етакчи ўқитувчи ва талабаларининг бу йўлда олиб бораётган ишлари, қадимги қоғоз турларини тиклашдан мақсадлар ёритилган қуйида.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

KOKAND PAPERS

About the history of paper, one of the great discoveries in human development, the opinions of scientists, tariffs, Kokand paper products, stages of preparation, the work being done in the country to restore classical paper, leading teachers and students of the National Institute of Art and Design named after Kamoliddin Behzod. The work carried out on the road, the purposes of the restoration of old paper types are highlighted below.

Текст научной работы на тему «ҚЎҚОН ҚОҒОЗЛАРИ»

"Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal - Issue 7 / 2021 ISSN 2181-063X

КУКОН КОГОЗЛАРИ

Йулдашева Махфуза Рафикжон кизи Камолиддин Бехзод номидаги Миллий рассомлик ва дизайн институти

Аннотация: Инсоният тараккиётидаги буюк кашфиётлардан бири булган когоз тарихи хакида, у хакида олимлар фикрлари, берилган тарифлар, Кукон когозининг ашёлари, тайёрланиш боскичлари, мумтоз когоз турларини тиклаш йулида Республикамизда олиб борилаётган ишлар, Камолиддин Бехзод номидаги Миллий рассомлик ва дизайн институтининг етакчи укитувчи ва талабаларининг бу йулда олиб бораётган ишлари, кадимги когоз турларини тиклашдан максадлар ёритилган куйида.

Калит сузлар: Когоз, султоний, ипак, нимканоп, пахта, шойи,тола, ранг хаттот, ширвеш, чий, увада, халпа.

KOKAND PAPERS

Yuldasheva Mahfuza Rafiqjon qizi Kamoliddin Behzod National Institute of Art and Design

Abstract: About the history of paper, one of the great discoveries in human development, the opinions of scientists, tariffs, Kokand paper products, stages of preparation, the work being done in the country to restore classical paper, leading teachers and students of the National Institute of Art and Design named after Kamoliddin Behzod. The work carried out on the road, the purposes of the restoration of old paper types are highlighted below.

Keywords: Paper, sultan, silk, nimkanop, cotton, silk, fiber, color calligraphy, shirvesh, chiy, uvada, halpa.

Когоз - толаларнинг бетартиб жойлашишидан ташкил топган ёзув ашёси. Когоз инсоният тарихидаги энг буюк кашфиётлардан бири. Унинг воситасида инсонлар жамгарган билим, ихтиро, тарих, фан, санъат маълумотлари саклаб колинади ва авлодларга етказилади.

Когоз 105 йилда кашф килиниб, икки минг йилдан бери инсонга беминат хизмат килиб келмокда. Марказий Осий ерларида когоз тайёрлаш тарихи хакида турли малумотлар мавжуд булиб, улардан кенг таркалгани 751 йилда Араб Хитой кушинлари орасида булиб утган Талас жанги билан богликдир. Жангда голиб булган араблар хитойлик асирлар ва махаллий халк вакиллари

билан Самаркадда илк бор когоз тайёрлашни йулга куйганликларини айтиш мумкин.

Марказий Осиёдан Амударё хавзасигачан булган ерларда когоз тайёрлаш араблар истилосидан анча аввал булганини яна бир илмий экспедиция натижасида исботлайди. Бунга 1906-1908йй. Тибетга ташкил килинган М.А.Стейн экспедициясининг Луланадаги коровуллар минораси остидан топган Сугд (1У-У1асрлар) савдогарларининг когозда битилган хатларини мисол килиш мумкин. Бу хатлар Самаркандга ёзилган булиб у Марказий Осиёда V асрларда когоз тайёрлангани хакида маълумот беради. 1

Сохибкирон А.Темур даврида хам когоз ишлаб чикаришга катта ахамият берилган. Темурийлардан шох ва олим Мирзо Улугбек Мовароуннахр пойтахти Самаркандни илм-фан марказига айлантирди, Хуросон пойтахти Хиротда машхур шоир, давлат арбоби Алишер Навоий яшаб ижод килган даврда тарихчи, шоир, саххоф ва мусаввирлар кулёзма китоблар тайёрлашни юкори санъат даражасига олиб чикдилар. Маълумки кулёзма китоб ёзишда куплаб, сифатли когозни талаб килади. XV-XVI асрларда Мовароуннахр ва Хуросонда сифатли когоз тайёрлаш узининг юкори чуккисига кутарилди.

XV аср охири XVI асрларда машхур булган когозлар "Хитойи", "Самарцандий ", "Бухорий ", "Боздодий ", "Исфахоний ", "Кашмирий " ва бошка номлар билан юритилган.

Кукон когозини тайёрлаш XVII асрда Тангриёр Султон давридан бошланган деб хисобланади. Рус Шаркшуноси А.А.Семенов (1873-1958)нинг 1963 йилда Душанбе шахрида нашр килинган "О Среднеазиатской бумаге" (Сорта среднеазиатской бумаги,ее производство и способы окраски) номли ахборотида Кукон когозини тайёрлаш боскичлари кенг ёритилган. Шунингдек Марказий Осиёда булган фотограф Ф.Ордэнинг "Кавказ ва Урта Осиё" 18801890 йй. турт томлик фото альбомида Кукон когозгарларининг иш жараёнини тарихий фотоларда мухрланган. А.А.Семёнов келтирган маьлумотларга кура Кукон когози пахталик эски матолардан тайёрланган. Олимнинг ёзишича: 2пуд(32кг) атрофидаги эски матолар сув тегирмони ёрдамида умумий хисобда 26 кун охак ва ишкор кушиб обжувозда (сув тегирмони) тукмокланган. Бу жараён орасида турт кундан икки маротаба 8 кун куёшли офтоб остида тутилган.

Усталар когоз массалигининг тайёрлиги куидагича аниклаганлар: бармоклар ораси очиган холда кафтга сувдаги когоз массаси олиниб каралади, агар толалар бармокка ёпишса демак масса тайёр эмас, бармокка ёпишмаслик даражасига етгунга кадар яна майдаланади. Когозга кузга ёкимли саргимтир

1 А.П.Балаченкова "Историябумаги и бумажного производства". Учебное пособие и хрестоматия Санкт-Петербург 2011. 18 стр.

куриниш бериш максадида тухмак, (Sophora japonica) усимлигидан олинадиган сарик ранг кушилади. Баъзида массага толалар ёпишкоклигини ошириш максадида "ширвеш" (сирач) "Егетигш"нинг майдаланган илдизидан тайёрланган елим кушилган.

Мато увадаси кушимчалари билан бирга тайёр булгач, сувли паст сопол хумга солиб, ишчи устига чикиб оёк билан (5000 маротаба) тепиб аралаштиради. Шундан сунг масса тоза сувли ховуз олиб утилади ва калтак билан 2000 маротаба аралаштирилгач, тиндирилади. Эртаси куни когозни элакка сузиб олиш амалиёти бошланади. Бу элак чий камишларини якин масофада териб, от сочи билан узаро боглаб тайёрланган. Бундай элак ва унинг рамкаси "Халпа " деб аталган.

Когозгар уста ун икки соатлик иш кунида 240 дона варок тайёрлаган. Сувдан элакда сузиб олинган хом когозлар таркибидаги сувни чикариш учун когозлар туплами устига матога уралган калин тахта ва унинг устига уч пудлик тош куйиб, хар ярим соатда юк кушилиб 40 пудга етиб когоз устида эрталабгача колдирилади. Эртаси куни уста юкни олиб, варокларни куритиш учун юзасига юпка катлам клестер суртилган албастр сувокли деворга ёпиштирган. Бу жараён тез бажарилиб куриган вароклар 24донадан даста килиб тахланган. Бу когозлар хом ашё хисобланиб, улар юзасида сиёхда текис ёзиш, когоз сиёхни оз шимиши учун энди мухракаш уста ихтиёрига утган. Уста когоз юзасига суртиш учун бугдой унини сув билан аралаштириб охор тайёрлаган.

Мухракаш унг кулига жундан тайёрланган кулкоп кийиб, чап кули билан тахта устига когозни ёйиб устига бир кошик охор куйиб, кулкоб билан варак юзасига бир хил калинликда суртган. Ярим соат давомида куриган варок оркасини угириб яна охор суртган. Сояда куриган когоз юзасини силлик тош билан ишкалаб силликланган.

3-сурат. К,о8озгар устанинг уовуздан халпа билан кргоз олиш жараёни. 4-сурат.Когозларни алебаст сувоцли деворга ёпиштириш.

5-сурат. Мухракашнинг цогоз юзасини силлицлаш жараёни. Кукон когозлари куриниши сифати ва тури буйича: абришшими, хафтранг, жайдари, урама ва бошка номлар билан аталган. Абришими: шойидан тайёрланган. Хафтранг: етти рангда булган.

Жайдари: урама когозлари буюмни ураш учун ишлатилган.

Кукон когозида ёзилган кулёзма китоблар когозини тахлил килинганда улар икки турдалигини куриш мумкин. Биринчиси: чий камишларидан тайёрланган халпа воситасида сузиб олинган когозлар булиб, ёрукка каратилганда параллел жойлашган чий излари аник куринади. Иккинчиси: юзаси теккис калинлик даражаси бир хил, хеч кандай излар куринмайди. Бу когозлар мато торитилган халпага увадани куйиб тайёрланган. Когозни бу усулда тайёрлашда улчами тенг бир неча халпалар ишлатилади. Когоз увадаси бирор идиш оркали матоли халпага куйилади ва кул кафти билан бир хил калинликда текисланади. Мато халпаларга куйилувчи увада микдорининг тенг булиши идиш сони билан назорат килинади

6-сурат. Чий цамишидан тайёрланган ва матоли уалпада олинган цогозлар

куриниши.

Куконлик олимларнинг айтишича когоз тегирмонлари аввал Урда якинидаги Муйи Муборак махалласидан окиб утган сой буйида булган. Урда саройи куриб булингач Худоёрхон уста Абдулладан сарой неча йил туради, деб сураган экан. Уста: - "Муйи Муборакдаги обжувоз тукмокларининг зарби ерни сезилмас даражада кимирлатади. Агар обжувозларининг шовкуни булмаса сарой биноси асрлар давомида туради"- дейди. Шундан сунг хон фармони билан барча когоз устахоналари шахар ташкарисидаги кишлокларга кучирилади. Кукон когози хакида маълумотлар туплаш максадида шахардаги "Кукон маданияти ва тарихи" музейининг етакчи илмий ходими устоз Дадабоев Яхёхон домла билан сухбатлашганимда, домла Бухоро Амирлигининг ХХ аср бошларида чикарган когоз пуллари Кукон когозида чоп килингани, охириги когоз устахонаси 1930 йилларгачан фаолият олиб боргани хакида айтиб бердилар ва Ф.Орде альбомидаги ноёб тарихий фотосуратлар билан таништирдилар.

Бугунги кунда Камолиддин Бехзод номидаги Миллий рассомлик ва дизайн институти ва Япония давлати Аичи университети уртасидаги таълим, илмий ва инновацион хамкорликни ривожлантириш максадида, "The research for the culture of contemporary hand-made paper and artistic expression" (Замонавий кулда тайёрланадиган когозни маданий ва бадиий ахамияти тадкики (Япония, Жанубий Корея, Хитой, Узбекистон) номли илмий-амалий лойиха асосида

изланишлар олиб борилмокда. Япониялик когоз усталари билан хдмкорликда Самарканд когозини тиклаш максадида бир канча ишлар амалга оширилмокда. Бугунги кунда институтимиз"Миниатюра ва китоб графикаси кафедрасининг етакчи укитувчилари Б.Хаджиметов ва М.Сабировлар кадимги ёзув когозларини тайёрлаш усулларини илмий тахлил килиш билан

Талабаларга кулда когоз тайёрлашни ургатишдан максад: Урта асрларда дунёга машхур булиб, кейин унутилган, Миллий кадриятларимиздан бири ёзув когозларини кулда тайёрлаш усулларини тиклаш ва келгуси авлодларга етказишдир.

Фойдаланилган адабиётлар

1. А.А.Семёнов "О Среднеазиатской бумаге." Из Академии наук Таджикиской ССР. Душанбе1963

2. Наим Норкулов, Илёс Низомиддинов Миниатюра тарихидан лавхалар Г.Гулом номидаги адабиёт ва санъат нашриёти Тошкент-1970.

3. Кациржак: История Узбекистан.—Т.."ФАН", 1974.

4. А.Ю.Казиев. Художественное оформление Азербайджанс-кой рукописной книги XШ-XVII веков. Издательство "Книга". Москва. 1979.

5. А.П.Балаченкова "История бумаги и бумажного производства." Санкт-Петербург 2011.

6. Иброхдм Йулдошев "Узбек китобат санъати ва терминологияси" Тошкент "Turon Iqbol" 2018

7. Собиров Мирхамид Мухдмеджанович. "Марказий Осиё когози". Мозийдан садо. 1/2020(85).

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.